بخشی از مقاله
بررسی تألیف دراماتیک فرهنگ و ادبیات عامیانه در فیلمنامه حسن کچل نوشته علی حاتمی
چکیده
علی حاتمی در سینمای ایران به عنوان ایرانیترین فیلمنامهنویس و کارگردان ایرانی شناخته میشوداین. حکم کلی نیاز به واکاویِ ویژگیهای آثار او دارد. در اولین برخورد با آثار او، شاید بهرهگیری از داستانهای عامیانه یا تاریخی تنها دلیل بیان چنین حکمی توسط منتقدان به نظر برسد. همین تصور باعث شدهاست که برخی سینماگرانِ بعد از حاتمی، داستانهای عامیانه و تاریخی را دستمایه قرار دهندحال آنکه موفقیت آنها در رسیدن به سینمای ایرانی به اندازه حاتمی نبودهاست. برای واکاویِ دلیل این ناکامی، در این پژوهش در جستجوی منابع الهام علی حاتمی در نوشتن فیلمنامه حسن کچل، فرهنگ عامیانه و مؤلفه هایش را مهمترین منبع مییابیم. سپس از منظر ویژگیهای داستانی، زبانی و نمایشی تأثیر فرهنگ عامیانه را بر فیلمنامه حسنکچل به صورت تطبیقی بررسی میکنیم.
کلیدواژه ها: ادبیات تطبیقی، مکتب فرانسوی، مکتب امریکایی، علی حاتمی، فرهنگ عامیانه، حسنکچل، نمایش عامیانه، تألیف دراماتیک
مقدمه
ادبیات تطبیقی در مکتب فرانسه بر اساس دو شاخص زبان متفاوت دو متن و روابط تاریخی بین دو متن تعریف می-شود(کفافی، 1389، ص .(20 مکتب امریکایی در ادبیات تطبیقی به دنبال انتقادهای شدیدی که به مکتب فرانسوی صورت گرفت، به منصهی ظهور رسید. هنری مارک1 به عنوان یکی از پژوهشگران برجستهی ادبیات تطبیقی امریکایی در تعریف آن میگوید: ادبیّات" تطبیقی یعنی مطالعهی ادبیّات در فراسوی مرزهای یک کشور و بررسی رابطهی ادبیات با دیگر حوزههای معرفت بشری مثل هنرها (نقّاشی، پیکرتراش، معماری، موسیقی)، فلسفه، تاریخ، علوم اجتماعی / سیاست، اقتصاد، جامعهشناسی و غیره) و علوم و ادیان. خلاصه این که ادبیّات تطبیقی یعنی مقایسهادبیّات یک کشور با ادبیّات یک یا چند کشور دیگر و هم چنین مقایسهی ادبیّات با دیگر حوزههای معرفت بشری" (خطیب، 1999، ص .(50 بر اساس این تعریف میتوان رابطه فرهنگ و ادب عامیانه ایران با فیلمنامه حسن کچل نوشته علی حاتمی-حوزه معرفتی سینما – را در حوزه ادبیات تطبیقی قرار داد.
سینما اگرچه در زمان پیدایش خود وامدار هنر عکاسی بود، ولی در طول تکامل خود هنرهای دیگر را نیز به خدمت گرفت. نخستین فیلم ها در تاریخ سینما، چیزی جز عکس متحرک نبودند . عکس هایی فراوانی که در کنار هم قرار گرفته بودند و معمولاً مضمونی مثل خروج کارگران از کارخانه، حرکت قطار روی ریل ها یا آب دادن به گل ها توسط باغبان را به همراه داشتند. اولین بار ژرژ مهلیس2 به داستانگویی توسط سینما پرداخت. پس از آن گرایش به داستانگویی در سینما تبدیل به اصلی ترین گرایش هنرمندان این رشته شد. اولین فیلم رسمی در تاریخ سینمای ایران- حاجی آقا آکتور سینما(-(1312-1311 یک فیلم
کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی، دانشکده هنر و معماری، دانشکاه تربیت مدرس، amir.najafi@modares.ac.ir
داستانگو بود و به دنبال دیگر کشورها، سینمای ایران نیز با اولین فیلم ناطق خود- دختر لر(-(1312 گرایش به داستانگویی از طریق تصویر و صدا را پیشه اصلیِ خود قرار داد. اینگونه بود که ادبیات سهم بزرگی در سینمای جهان و ایران یافت. در تاریخ سینمای ایران، گاه وجه ادبی و گاه وجه سینمایی یا تصویری در آثار هنرمندان غالب میشد. نقطه تلاقی این دو وجه را می توان
در آثار علی حاتمی 1375-1323)ه.ش) دید.
علی حاتمی در سال 1323 ه.ش در یکی از محله های قدیمی شهر تهران متولد شد. محیط پیرامون او، در پیدایش علاقه او به قصه، موسیقی و نمایش تأثیر بسزایی داشت. در دوره دبیرستان، حاتمی در هنرستان هنرپیشگی تهران و سپس هنرستان آزاد هنرهای دراماتیک تحصیل کرد. در سال 1343 ه.ش به دانشکده هنرهای دراماتیک وارد شد و اولین نمایشنامهاش به نام دیب را در سال 1344 ه.ش در همان دانشکده به صحنه برد. در سال 1345 ه.ش در تلویزیون ملی ایران استخدام شد. در سال 1348 ه.ش نمایشنامهحسن کچلِ او در تالار سنگلج به روی صحنه رفت.
از اولین نمایشنامه حاتمی- نمایشنامه دیب- توجه به فرهنگ و قصههای عامیانه در نمایشنامههای علی حاتمی دیده میشد. این گرایش در تمام آثار بعدی او به خوبی قابل مشاهده است. مطالعه آثار حاتمی و نحوه تأثیر پذیری او از ادبیات و فرهنگ عامیانه، می تواند راهگشای رسیدن به سینمای ایرانی باشد. سینمای ایرانی، سینمایی با مؤلفههای ایرانی و ملی است به طوریکه در هر موقعیتی نمایش داده شود، ایرانی بودن آن بر هر بینندهای آشکار شود. از آنجا که حاتمی حداقل در حوزه متن، ایرانی ترین فیلم های تاریخ سینما را ساخته است، توجه به سینمای حاتمی در حوزه متن، ضرورت دارد. بررسی فیلمنامههای حاتمی و سازوکار تأثیرپذیری او از فرهنگ و ادبیات کلاسیک و فولکلوریک ایران، از ضروریاتِ مغفول در پژوهشهای سینمای ایران می باشد.
حاتمی با فیلم حسن کچل((1349 وارد سینمای ایران شد و سپس با فیلم های باباشمل((1350، قلندر، خواستگار و ستارخان(هر سه (1351 کار خود را ادامه داد. تا ساخت فیلم بعدی خود، حاتمی در تلویزیون با داستانهای مثنوی((1353 و سلطان صاحبقران((1356 خوش درخشید. سوتهدلان((1356 فیلم سینمایی بعدی او بود. پس از انقلاب حاتمی با فیلمهای حاجیواشنگتن((1361، کمال الملک (1363) ، جعفرخان از فرنگ برگشته(( 1367 و سریال هزاردستان((1367 جایگاه محکمی در سینمای ایران برای خود ساخت. مادر((1369 و دلشدگان(( 1371 فیلم های سینمایی بعدی او بودند. فعالیتهای سینمایی حاتمی تا سال 1375که درگیر ساخت فیلم سینمایی جهان پهلوان تختی بود، ادامه یافت. امّا این فیلم ناتمام ماند و علی حاتمی در 15 آذر 1375 دیده از جهان فروبست.
در ادامه، اولین فیلمنامه حاتمی- حسن کچل- را از منظر تأثیرپذیری از عناصر فرهنگ و ادبیات عامیانه بررسی خواهیم
کرد.
فیلمنامه حسن کچل
نمایش حسن کچل نخستین بار در سال 1348 ه.ش در تالار سنگلج به اجرا در آمد. کارگردانی این نمایشنامه را داود رشیدی - 1312) تاکنون) به عهده داشت. استقبال تماشاگران از این اثر باعث شد تا حاتمی بتواند به عالم سینما وارد شود. او فیلمی بر اساس نمایشنامه حسن کچل ساخت. فیلم سینمایی حسن کچل و فیلم سینمایی طوقی از پرفروشترین فیلمهای سال 1349 ه.ش شدند. در این فیلم بازیگران، خوانندگان، موسیقی دانان و گویندگان سرشناسی با حاتمی همکاری کردند.
فیلمنامه حسن کچل، داستان پسری به نام حسن را روایت می کند که بهخاطر کچل بودنش پدرش دقمرگ میشود و میمیرد. بیبی (مادر حسن) با حسن زندگی میکند ولی چون خانواده آنها درآمدی ندارد، از باغ بزرگ آنها، خانهای به اندازه غربیل باقی میماند. حسن یک روز از خانه بیرون میرود و چون بچها سرِکچل او را مسخره میکنند، دیگر حاضر نمیشود از خانه بیرون برود.بالاخره بیبی با ترفندی موفق میشود حسن را از خانه بیرون کند. حسن بعد از برخورد با بچههایی که در کوچه بازی میکنند و فروشندگان در بازار، با باغ جادو میرسد و صدای آوازِ چلگیس را می شنود. حسن کچل، عاشق چلگیس می شود ولی
2
راهی برای رسیدن به او نمیشناسد. در حمّام، همزاد خود را می بیند. همزاد میگوید که حاضر است حسن را به آرزوهایش برساند امّا در عوض بخشی از عمر او را خواهد گرفت. حسن قبول میکند امّا همزاد وقتی میفهمد که حسنکچل عاشق چلگیس شده است سعی می کند با معرفی دختری به نام طاووس او را از این عشق دور کند. حسنکچل از طاووس خوشش نمیآید و به همزاد میگوید که شاعرش کند تا بتواند برای چلگیس شعر بخواند. حسنکچل به مکتبخانهای میرود تا شعر را از استاد بیاموزد ولی از این کار نیز خوشش نمیآید. حسنکچل از همزاد میخواهد که یک دوست به او بدهد تا بتواند با او از عشقش حرف بزند. همزاد، حسینکچل را به او معرفی میکند اما او نیز حسنکچل را مسخره میکند و حرف دل او را نمیفهمد. همزاد به حسن میگوید که از عشق چلگیس دست بکشد چرا که چلگیس در طلسم یک دیو است.حسنکچل میگوید که حاضر است چهار دُنگ از عمرش را یکجا بدهد و در عوض همزاد او را پهلوان کند تا بتواند شاخ دیو را بشکند. همزاد قبول میکند و این آرزوی او را نیز برآورده میکند امّا دوباره حسن ناامید و ناراضی برمیگردد و در خیال خود با چلگیس حرف میزند. حسنکچل پیشنهاد تمام عمر خود را در عوض بهدست آوردن شیشه عمر دیو را به همزاد می دهد. همزاد قبول میکند و شیشه عمر دیو را به حسن میدهد. حسن کچل به باغ جادو میرود تا شیشه عمر دیو را بشکند و چلگیس را آزاد کند. دیو به او میگوید که در ابتدا میش بودهاست و بعداً تبدیل به دیو شدهاست. حسن شیشه عمر دیو را میشکند و دیو تبدیل به میش میشود. پس از آنکه چلگیس آزاد شد، حسن کچل، بیبی را به خواستگاری او میفرستد.امّا پدر چلگیس حاضر نمیشود دخترش را به حسنکچل بدهد. چلگیس از این مسأله ناراحت میشود و پدر با دیدن ناراحتی او راضی به این وصلت میشود. حسنکچل و چلگیس با هم ازدواج میکنند. حسنکچل به همزاد قول دادهاست که یک شب بعد از عروسی نزد او برود تا همزاد تمام عمر او را بگیرد. شب بعد از عروسی، حسنکچل بدون اطّلاع چلگیس پیش همزاد میرود. چلگیس او را تعقیب میکند. حسنکچل به همزاد میگوید که طبق قرار قبلی برای دادن همه عمرش آمدهاست امّا همزاد از گرفتن عمر او امتناع میکند چرا که معتقد است عمر حسن دیگر مال خودش نیست و متعلق به چلگیس است. همزاد غیب میشود و حسنکچل و چلگیس به خوبی و خوشی با هم زندگی میکنند.
بیتردید یکی از مهمترین ویژگیهای این فیلمنامه، بهرهگیری از گنجینه ادبیات و فرهنگ عامیانه است. فرهنگ و ادبیاتی شفاهی که منبع اصلی الهام حاتمی در این فیلمنامه است، آن را از دیگر فیلمنامهنویسان متمایز میسازد. در تلاش برای تشخیص سازوکار این تأثیر، بجاست که نخست تعریفی از فرهنگ عامیانه ارائه دهیم.
×فرهنگ عامیانه
فرهنگ عامیانه یا فولکلور3 به مجموعه داستانها، ترانهها، آیینها، ضربالمثلها و متلهای مخصوص به یک منطقه جغرافیایی گفته میشود. معمولاً نمیتوان برای یک عنصر فولکلوریک مُبدع مشخصی پیدا کرد. همچنین عنصرا فولکلوریک معمولاً نامکتوب و شفاهی هستند و بنابراین انتقال و گسترش آنها نیز شفاهی و سینه به سینه میباشد. صادق هدایت (1330-1281) در کتاب فرهنگ عامیانه مردم ایران - که نخستین تلاش ایرانیان در حوزه شناخت فرهنگ عامیانه است- از قول سن ایو4 برای فولکلور چنین تعریفی ارائه میدهد:" فولکلور به مطالعه زندگی توده عوام در کشورهای متمدن میپردازد. زیرا در برابر ادبیات توده، فرهنگ رسمی و استادانه وجود دارد . به این معنی که مواد فولکلور در نزد مللی یافت میشود که دارای دو پرورش باشند؛ یکی مربوط به طبقه تحصیلکرده و دیگری مربوط به طبقه عوام" (هدایت، 1383، ص .(234
هدایت اعتقاد دارد که کاربرد لغت فولکلور برای عناصر فرهنگ عامیانه به سال 1885 میلادی بازمیگردد."نخستین بار آمبرواز مورتون5 در سال 1885 میلادی، آثار باستان و ادبیات توده را فولکلور نامید. ]فولکلور[ یعنی دانش عوام"(هدایت، 1383، ص.(233 امّا پژوهش جامعتری در سال 1995 نشان میدهد نخستین کاربرد این واژه توسط شخص دیگری بودهاست. بر اساس این پژوهش، اولین بار واژه فولکلورتوسط ویلیام تامس6 عتیقهشناس انگلیسی در مقالهای که موضوع آن بحث دربارهٴ دانش عامیانه و آداب و
رسوم سنتی بود بیان داشت (جورجز، 1995، ص...).
3
فرهنگ عامیانه همواره منشأ الهام فرهنگ و ادبیات مکتوب و رسمی بوده است. "هنر و ادبیاتِ توده به منزله مصالح اولیه شاهکارهای بشر به شمار میآید. به خصوص ادبیات و هنرهای زیبا و فلسفه و ادیان،مستقیماً از این سرچشمه سیراب شده و هنوز هم می شوند. این سرچشمه افکار توده که نسلهای پیاپی همه اندیشههای گرانبها و عواطف و نتایج فکر و ذوق و آزمایش خود را در آن ریختهاند، گنجینه زوال ناپذیری است که شالوده آثار معنوی و کاخ باشکوه زیباییهای بشریت به شمار میآید" (هدایت، 1383، ص .(234
در ادامه، تأثیرپذیری فیلمنامه حسنکچل از فرهنگ عامیانه را از سه جنبه بررسی می کنیم. نخست از جنبه زبان، سپس از جنبه تمهیدات اجرایی و نمایشی و در پایان از جنبه داستان.
