بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات تعلیمی دارای دو مفهوم خاص و عام است. در معنی خاص آن هر نوع نوشته یا متنی است که به گونهای مستقیم فن، هنر، دانش یا معارفی را به مخاطب آموزش دهد. در نوع دوم به معنی نوشته یا متنی است که در آن آموزههای اخلاقی، حکمی، مذهبی، عرفانی و ... به صورت اندرز به مخاطب ارائه میشود. کتاب هزار و یک شب در قالب قصههایی عامیانه و سرگرم کننده با ژرف ساخت تعلیم به نگاشته در آمده است.
قصههای کتاب اغلب از نوع افسانههای پریان است که در لابهلای آنها، افسانههای تمثیلی و قصههای اخلاقی نیز وجود دارد . هر چند عنصر تعلیم جز انفکاک ناپذیر کتاب است، اما جنبه تعلیمی و آموزشی در برخی قصههای آن نمود بارزتری دارد. قصه »وزیر شماس« که در این جستار مورد بحث و بررسی قرار میگیرد، از نوع قصههای اخلاقی است که در لفافهای از قصه، اندرزهای اخلاقی، اجتماعی، مذهبی و... به خواننده و مخصوصاً به مخاطب اصلی قصهها »شاه زمان« داده میشود.
.1 مقدمه
هر نوع نوشته ادبی که موضوع و مفهومی عرفانی، اخلاقی، رفتاری و اجتماعی را به شیوه اندرز بازگو کند، در حیطه ادبیات تعلیمی قرار میگیرد. هدف از ادبیات تعلیمی، آموزش و تعلیم موضوعات حکمی، اخلاقی، دانشی و معرفتی است که برای زندگی فردی یا اجتماعی اشخاص سودمند است. بسیاری از شاهکارهای ادبی جهان جنبه تعلیمی بارزی دارند. برخی نویسندگان برای جذابیت اثر تعلیمی خود، آن را به صورت نمایشی یا روایی ارائه میدهند.
کتاب »هزار و یک شب « اثر ادبی ارزشمندی در قالب قصههای عامیانه است، که به منظور یادآوری بسیاری از آموزههای اخلاقی و اجتماعی توسط فرد یا افرادی به نگارش در آمده است. کتاب ژرف ساختی تعلیمی دارد، چرا که »شهرزاد« قصه گو با ترفند قصه درمانی خود، سعی دارد، روان پریشی شهریار را درمان سازد و آداب کشور داری و رعیت پروری را با بیان داستانهای پندآموز، به پادشاه تفهیم نماید. جنبه تعلیمی و آموزشی کتاب در برخی حکایتها بسیار بارز است. در این مقاله نویسنده کوشیده است جنبه آموزشی و تعلیمی یکی از قصههای کتاب را به نام »حکایت وزیر شماس« مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.
.2 ادبیات تعلیمی
تعلیم به معنی آموزش دادن است و در اصطلاح ادبیات تعلیمی به نوعی از آثار ادبی گفته میشود که هدف اصلی آن آموزش است. این نوع ادبی یکی از کهنترین و مهمترین انواع ادبی است که همواره مورد توجه نویسندگان و شاعران بوده است. ادبیات تعلیمی خود دو نوع متفاوت را در بر میگیرد.
. 1 در معنای خاص آن متن - شعر یا نثری - است که به منظور آموزش به خواننده، نگاشته شده است و نویسنده سعی میکند در قالب یک نوشتار، فن، هنر و یا علمی را به دیگران یا به دیگری آموزش و تعلیم دهد. در معنای خاص آن، ادبیات تعلیمی شامل نوشتهها و آثاری است که برای خواننده و مخاطب خود، دانش و معارفی را بیان میکند و یا تعلیماتی از قبیل علوم فلسفی، مذهبی و دیگر علوم را انتشار میدهد.
. 2 در معنی عام آن بیان مسائل اخلاقی، اجتماعی، مذهبی، عرفانی و ... است که در قالب پند و اندرز به خواننده داده میشود. در این تعریف، ادبیات تعلیمی به آن دسته از آثار ادبی اطلاق میشودکه محتوای آنها آموزههای اخلاقی، اجتماعی، علمی و ... است که به هدف تعلیم و تربیت آفریده شدهاند. به درستی نمیتوان پیشینهای از ادبیات تعلیمی را ارائه داد؛ زیرا که بیگمان تمامی متونی که به نگارش در آمدهاند، خالی از تعلیم و یاددهی مطلبی نیستند. میتوان با بیپروایی مدعی شد، اغلب آثار حماسی، غنایی، عرفانی و ... کم و بیش به جنبههای تعلیمی پرداختهاند و برخی کاملاً به منظور تعلیم نگاشته شدهاند. برخی دیگر رسالت تعلیم را به صورت مستتر در درون خود دارند. یکی از این کتابهای مهم که ژرف ساختی تعلیمی دارد اما به شیوه قصهها و افسانههایی سرگرم کننده، به نگارش در آمده است، کتاب »هزار و یک شب« است.
.3 کتاب هزار و یک شب
این اثر ادبی ارزشمند که به ذهن و زبان مردم عادی بسیار نزدیک است، تاریخ تالیف دقیقی ندارد. گویا این کتاب با داستانهای متنوع خود پرداخته شده اقوامی مختلف است که سعی نمودهاند، قصههای خود را لا به لای قصههای اصلی کتاب بگنجانند. خود کتاب نیز انعطاف خوبی برای پذیرش این داستانها داشته است. وجود اسامی ایرانی، اسم مکانهایی واقع در جغرافیای ایران زمین، وجود آداب و رسوم ایرانی و ... اثبات میکند که بخشهایی فراوانی از این کتاب هویت ایرانی دارد و همین مستندات باعث شده است گروهی مدعی گردند که این کتاب ریشه در کتاب باستانی »هزار افسان« ایرانی دارد و بر اثر ترجمه به »الف لیله و لیله« تغییر نام داده است.
عبدالطیف طسوجی تبریزی مردی فاضل بود و با ترجمه این کتاب از عربی به فارسی نام خود را همراه با این اثر جاودان ساخت. میرزا محمد علی خان شمس الشعرا متخلص به سروش نیز با ترجمه اشعار عربی کتاب به اشعار فارسی، او را در این امر یاری رساند - ر.ک بهار،. - 1283 :176 محتوای کتاب شرح حال زنی به نام »شهزاد« است که داوطلبانه حاضر میشود با شهریاری زندگی کند که در پایان اولین شب مشترک زندگی، نوعروس خود را به کام مرگ میفرستد. شهرزاد با فراست دریافته است که میتواند با جادوی کلامش در قالب قصههای پندآموز، روان پریشی »شاه زمان« را درمان نماید.
او برای آموزشهای غیرمستقیم خود قالب قصه را برگزیده است و با ایجاد انگیزش و هیجان، شاه را مشتاق شنیدن می نماید و هر شب با ایجاد تعلیقی در داستان برای زندگی خود و برای درمان پادشاه، فرصتی دوباره ایجاد می کند. سرانجام این زن زیرک، با تدبیر و کاردانی خود علاوه بر نجات جان خویشتن، جان پادشاه را نیز از بیماری خودکامگی میرهاند. این کتاب، در بردارنده افکار، اندیشهها، آداب و رسوم،آرمانها و دغدغههای اقوام گذشته است که در قالب قصه پرداخته شده است. »در این قصهها، رویدادهای زندگی شاهان، بازرگانان، سرداران، مردان و زنان گمنامی بازگو میشود که به صورت اتفاقی با رویدادهای پندآموز و شگفت روبهرو میشوند« - مهدی
