بخشی از مقاله
ارزیابی شاخصهای کمی و کیفی مسکن (مورد مطالعه: بافت قدیم شهر کرمانشاه)
چکیده
تدوین یک برنامه جامع بخش مسکن نیازمند شناسایی کامل و تجزیه و تحلیل عمیق ابعاد گسترده مسکن عوامل موثر بر آن است، در این میان کلیدی ترین ابزار برنامه ریزی و تشکیل دهنده شالوده اصلی آن ، پرداختن به شاخص های مسکن می باشد که می توان حساسترین مرحله برنامه ریزی دانست. شاخص های عملکردی مسکن از یک سو ابزار شناخت وضعیت مسکن درابعاد مختلف کمی و کیفی بوده واز سوی دیگر، ابزاری کلیدی برای ترسیم چشم انداز آینده مسکن و برنامه ریزی برای آن هستند .با انجام تحقیقات و پروژه های مهم در شناخت و تجزیه و تحلیل شاخص های عملکردی مسکن ، می توان میزان کارآیی برنامه های مسکن را به طور چشم گیری افزایش داد. در این مقاله سعی شده است با بررسی شاخص های کمی و کیفی بخش مسکن در بافت قدیمی شهر کرمانشاه، و مقایسه محدوده مورد مطالعه با کل شهر ، به ارائه راهکارها و پیشنهاداتی درجهت بهبود وضعیت کیفی مسکن جمعیت رو به رشد کشور بپردازد. یافته های تحقیق نشان داد که بعد خانوار، تراکم و سرانه در بافت تاریخی، در سطحی پایین تر از کل شهر قرار دارد و ساختمان های خشت و گلی، بناهایی با عمر 60 سال و بیشتر، بناهای تخریبی و بناهای با مالکیت غیر شخصی درصد بالاتری دارند.
کلمات کلیدی: برنامه ریزی، مسکن، شاخص های کمی و کیفی، کرمانشاه
.1 مقدمه
رشد شهرنشینی، توسعه شهرها و ظهور کلانشهرهای ملی در سطح کشور در طی دهه های اخیر، مشکلات و تنگناهایی را در سطح ملی مطرح کرده است، همچنین اهمیت یافتن نقاط شهری در جهت سازماندهی رشد جمعیت و توسعه اقتصادی لزوم نگرش دوباره بر ساختار شهر و توسعه درون شهری را در اوایل قرن حاضر مطرح مینماید. این تحولات برنامه ریزی شهری را، به عنوان یکی از مقولات، جهت جوابگویی به تحولات موجود در عرصه جامعه شهری مطرح نموده است (بهروان،.(1377 در طول تاریخ حیات بشرمسکن همواره به عنوان نیاز پایه ای بشر مطرح بوده است. می توان گفت، مسکن شامل خدمات و تسهیلات ضروری مورد نیاز برای بهزیستی ،اشتغال،آموزش و تندرستی افراد خانواده می باشد(خودکار،.(1378 مسکن به عنوان نیاز هر انسان از یک سو، و حق او از سوی دیگر فراهم آورنده زندگی سالم و امن می باشد ، آنچنان که بخش مسکن را می توان یکی از مهمترین بخش های توسعه در یک جامعه دانست. این بخش با ابعاد وسیع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و کالبدی خود اثرات گستردهای در ارائه ویژگیها و سیمای جامعه به مفهوم عام دارد . مسکن به عنوان یک سرپناه برخی از نیازهای اولیه خانوار یا فرد مانند خوراک، استراحت و حفاظت در برابر شرایط جوی تأمین می شود (اهری و دیگران،.(1376 برای پاسخ به تقاضای فزاینده مسکن نه تنها به زمین، سرمایه، مصالح ساختمانی، نیروی انسانی و فناوری نیاز است، بلکه داشتن یک نظام برنامه ریزی مطلوب به منظور ایجاد هماهنگی بین بخش مسکن و سایر بخشها و بین اجزای به وجود آورنده مسکن ضرورت محض است؛ که در این نظام ساخت مسکن با حداقل تاثیرات منفی برمحیط هدف قرار می گیرد(عزیزی، .( 15 : 1382 این نظام برنامهریزی در قالب طرح جامع مسکن نمودار میشود . برنامه ریزی مسکن باید با نگرش جامع کلیه جوانب، چه شرایط آب و هوایی و طبیعی و چه شرایط اجتماعی و فرهنگی و
1
یا عوامل مربوط به اقتصاد شهری را مورد توجه قرار دهد(رضویان،. (1381 تدوین یک برنامه جامع در بخش مسکن نیازمند شناسایی و تجزیه و تحلیل ابعاد و اجزای مختلف مسکن است . شاخص های مسکن به عنوان شالوده اصلی یک برنامه جامع و ابزاری ضروری برای بیان ابعاد مختلف اقتصادی ، اجتماعی، فرهنگی ،زیست محیطی و کالبدی مسکن، از جایگاه ویژه ای درامر برنامه ریزی مسکن برخوردار هستند (رفیعی،.(1374 کرمانشاه در سال های اخیر به دلیل رشد شتاب زده و بسط روابط سرمایهداری تحولات زیادی را شاهد بوده است. بافت اولیه شهر کرمانشاه نیز در این مدت نتوانسته پاسخ گوی نگرش و ملزومات جدید شهری باشد. به همین دلیل روند تدریجی فرسودگی بافت قدیمی شروع گردید. روند تدریجی استهلاک در بافت اولیه شهر کرمانشاه، موضوعی است که بیش از 600 هکتار از فضای مسکونی شهر کرمانشاه را تهدید می کند، چرا که در این مناطق عمر فیزیکی بنا به سرعت پایان یافته و از موجودی مسکن و ساختمان شهر خارج شده اند. بناهایی هم که تا حدودی سالم مانده اند، به دلیل تنگناهای زیستی اجتماعی بافت، رغبت ساکنان را سلب نمودهاند. ساکنان بافت قدیمی شهر مشکلات محیط زندگی خود را معلول زندگی در بافت قدیمی می دانند. مطالعه ها و مصاحبه های حضوری نشان می دهند، کسانی که امکانات مالی داشته اند، خانه های خود را فروخته یا اجاره دادهاند و به مناطق جدید شهر مهاجرت نمودهاند و آنان که ماندهاند، از فراوانی مخروبهها، دسترسی ضعیف، موانع نوسازی و مانند اینها رنج می برند. از اینرو، ساکنان بافت تاریخی امید خود را از دست داده و محله های بافت قدیم را ترک کرده اند. بررسی ویژگی های کمی و کیفی مسکن در بافت اولیه شهر کرمانشاه، بی رغبتی زندگی را در بافت قدیمی شهر را نشان میدهد(سازمان میراث فرهنگی استان کرمانشاه، .(1385 در این مقاله با شناسایی ویژگی های کمی، کیفی و تحلیل عوامل اقتصادی، و اجتماعی و کالبدی مسکن، برنامه های راهبردی در جهت بهبود وضعیت موجود مسکن ارائه می گردد.
1-1 مبانی نظری
مسکن به عنوان یک سرپناه صرفا فیزیکی است و کلیه خدمات و تسهیلات عمومی لازم برای بهزیستی انسان را شامل می شود ، و باید حق تصرف نسبتا طولانی برای استفاده کننده آن فراهم باشد. نیاز به مسکن سالم بیش از سقفی بر سر است و ضرورت های دیگری نیز در بردارد که از آن جمله عبارتند از: فضای کافی، دسترسی ارتباطی، امنیت تصرف، استحکام بنا، تاسیسات بهداشتی و روشنایی و حرارتی وآب، محیط دارای کیفیت و تمامی اینها می بایست در استطاعت مالی ساکنین فراهم باشند اهمیت مسکن تا جایی است که امروزه در کنار میزان باسوادی ، درآمدسرانه اقتصادی ،... یکی از شاخص های توسعه یافتگی شناخته می شود. به نظر می رسد برای پرداختن به موضوع مسکن ، حتما می بایست شاخص ها و مولفه های هویتی هر مکان به خوبی شناخته شوند . از آن جا که زمین عامل اصلی در عینیت یافتن مفهوم محل است و زمین است که مورد تعریف احداث شهرها با هویت های متفاوت واقع می شود . لذا پرداختن به حل معضل مسکن و یا برنامه ریزی برای آن امری است محلی که بایستی با توجه به نیازهای محلی ، چه در زمینه اقتصادی ، فرهنگی ، اجتماعی و چه در سایر ابعاد به آن نگاه کرد ؛ به نظر می رسد در تمامی برنامه های عمرانی کشور دیدگاه سنتی و بخشی به مسکن همچنان برداشت موفقیت آمیز از آنها را دچار تردید ساخته و انتظارات برنامه ریزان مسکن را به طور کامل برآورده نکرده است. در سال های پس از انقلاب در ایران بخش مسکن 20 الی 40 درصد از کل سرمایه گذاری های کل کشور را به خود اختصاص داده که 4 تا 8 در صد از تولید ناخالص ملی را شامل می شده است (رفیعی ،.(1382
بخش مسکن را می توان یکی از مهمترین بخش ها ی توسعه در یک جامعه دانست ، این بخش با ابعاد وسیع اقتصادی اجتماعی، فرهنگی ، زیست محیطی و کالبی خود اثرات گسترده ای را ارائه ویژگی ها، سیمای جامعه به مفهوم عام دارد از یک سو، اهمیت اقتصای و اجتماعی، این بخش را کانون توجهات عمومی قرار داده است و از سوی دیگر، به دلیل اشتغالزایی این بخش و ارتباط آن با بسیاری از بخش های دیگر اقتصادی ، به عنوان ابزاری مناسب در جهت تحقق سیاست- های اقتصادی ،تلقی می شود(عزیزی ، .(20 :1385
.2 روش تحقیق
2
نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی - تحلیلی است . محدوده مطالعه بافت اولیه شهر کرمانشاه است، مبانی علمی این پژوهش، با تاکید برمفاهیم شاخص های اقتصادی-عملکردی مسکن پایه ریزی شده است. نحوه گردآوری اطلاعات از طریق منابع ، اسناد و کارمیدانی صورت گرفته است، و از روش نمونه گیری تصادفی بدون جایگزینی 1120واحد مسکونی و 1120 خانوار به عنوان نمونه انتخاب گردیدند. با توجه به هدف مطالعه، شناخت و گذشته، حال و آینده مسکن در بافت قدیمی و برای دست یابی به نتایج، دو نوع پرسشنامه (خانوار و کالبدی) طراحی و در بین جامعه نمونه توزیع و تکمیل گردیده است. نحوه تفسیر و پردازش اطلاعات از طریق بررسی شاخصهای کمی و سپس به صورت کیفی بوده است.
.3 معرفی محدوده مورد مطالعه بافت اولیه کرمانشاه نزدیک به یکصد اثر تاریخی را در برمیگرد. هسته اصلی این بافت به تنهایی بیش از 600 هکتار وسعت دارد.
بافت قدیمی از 7محله اصلی سرتپه، فیض آباد، چنانی، گمرک، بازار، وکیل آقا و حاج محمد تقی تشکیل یافته است. این محلات در داخل خود نیز مجموعه هایی دارند. محدوده مورد مطالعه دارای 46553 نفر جمعیت، 307 هکتار مساحت و 11200 واحد مسکونی است.
.4 تجزیه و تحلیل دادهها
.1-4 بعد خانوار
بُعد خانوار در بافت تاریخی شهر کرمانشاه در سال 1365 برابر 4/09 نفر، در سال 1370 برابر 3/82 و در سال های 1375 و 1385 به ترتیب برابر 3/84 و 3/54 نفر بوده است (جدول شماره .(1
جدول -1بُعد خانوار در بافت تاریخی شهر کرمانشاه در سالهای 1365 - 1385
منبع: نگارندگان، تهیه شده بر اساس آمار خام مرکز آمار ایران
بعد خانوار در محله فیض آباد از 3/9 نفر در سال 1365 به 3/7 نفر در سال 1385 کاهش یافته است. این مورد در محله حاج محمد تقی از 3/6 نفر به 3/55 نفر، در محل گمرک از 4/2 نفر به 3/38 نفر، در محله سرتپه از 4/1 نفر به 3/4 نفر در محله وکیل آقا از 4/5 نفر به 3/5 نفر، در محله چنانی از 4 نفر به 3/71 نفر و در محله بازار از 3/8 نفر به 3/65 نفر کاهش یافته است (جدول شماره .(2
جدول -2 بعدخانوار در محله های بافت تاریخی شهر کرمانشاه در سال های 1365 - 1385
متغییرها تعداد جمعیت تعداد خانوار بعد خانوار
شهر کرمانشاه در سال 1355 دارای 25908 واحد مسکونی بود که در سال 45282 1365 واحد در سال 1375 به 67472 واحد افزایش یافت( مرکز آمار ایران، سال های 1355، 1365 و .(1375 نرخ رشد تعداد واحد مسکونی در دوره 1355 -65 برابر 5/7 درصد و در 1365 -75 برابر 4/06 درصد می شود.
جدول -4 تعداد واحدمسکونی محله های بافت تاریخی شهر کرمانشاه در سال 1375 و 1385
.3-4 تراکم کلی ساختمانی
تراکم کلی ساختمانی در مطالعات برنامه ریزی از اینرو اهمیت دارد که وجود فضاهای باز شهری (فضاهای ساخته نشده)، به نسبتی مطلوب، امکانات زندگی مطلوب را فراهم می آورد. طبق ضوابط موجود، باید درصدی از زمین هر ساختمان به فضای باز اختصاص یابد. علاوه بر آن فضاهای باز باید در طرحهای شهری منظور شود.
جدول -5 مساحت ساختمان های موجود بافت تاریخی شهر کرمانشاه در سال 1385
4
جدول -6 مساحت ساختمان های موجود در محله های بافت تاریخی در سال 1385
جدول -7 تراکم کلی ساختمانی و فضاهای ساخته شده مسکونی بافت تاریخی شهر کرمانشاه در سال 1385
جدول -8 تراکم کلی ساختمانی و فضاهای ساخته شده در محله های بافت تاریخی شهر کرمانشاه در سال 1385
5
.4-4 طبقه بندی های ساختمانی
تراکم ساختمانی در طبقه ها از مباحث عمده تراکم ساختمانی است که این مورد در بافت تاریخی کرمانشاه 67/1 درصد ساختمان ها یک طبقه، 25/83 درصد دو طبقه و 7/03 درصد سه طبقه و بیش تر است.
جدول -9 تعداد ساختمان ها به تفکیک طبقه های ساختمانی در بافت تاریخی در سال 1385
جدول -10 تعداد ساختمان ها به تفکیک طبقه های ساختمانی در محله های بافت اولیه در سال 1385
.5-4 ویژگیهای کمی
ویژگیهای کمی مسکن یا شاخصهای تراکم در واحدهای مسکونی، موجود مورد استفاده قرار میگیرد و معمولا به صورت متوسط خانوار بر واحد مسکونی، میانگین اتاق در واحد مسکونی، تراکم نفر در اتاق و...بیان میشود که استفاده از هر یک از آنها ویژگیهای خاصی را به دنبال دارد.
تراکم خانوار در واحد مسکونی
این ویژگی بیانگر نسبت خانوارها به واحدهای مسکونی موجود است و معمولترین شاخص در برآورد کمبود تعداد واحد مسکونی است. بدین صورت که با استاندار قرار دادن یک واحد مسکونی برای یک خانوار تعداد کمبود مسکن تعیین میگردد(سعیدنیا،:1383 .(90-91
تراکم نفر در واحد مسکونی
6
این تراکم در شهر کرمانشاه برابر 4 نفر و در بافت تاریخی برابر4/16 نفر است. تراکم نفر در واحد مسکونی در محلههای بافت تاریخی متفاوت است. این تراکم در محله فیض آباد برابر 4/5 نفر، در محله محمد تقی3/4 نفر ، در محله گمرگ 4/2نفر، در محله سرتپه 3/8نفر، در وکیل آقا 4/6نفر، در چنانی 3/8 نفر و در محله بازار 3/9نفر بوده است.
تراکم اتاق در واحد مسکونی
تراکم اتاق در واحد مسکونی شهرکرمانشاه در سال 1355 برابر 3/63 اتاق بود که در سال 1365 به 4 اتاق و درسال 1385 به 4/11 افزایش یافت. این تراکم در این شهر در سال 1385 برابر 3/2 اتاق بود و در محله های بافت تاریخی متفاوت است؛ به طوری که در محله فیض آباد با متوسط 3/4 اتاق بیشترین و در محله حاج محمد تقی با متوسط 3/4 اتاق کمترین تراکم را دارد. در محله گمرک، سرتپه، وکیل آقا ، چنانی و بازار این تراکم به ترتیب برابر 3/2، 3/1، 3/2، 3/1 و 3/09 است.
تراکم نفر در اتاق
تراکم نفر در اتاق در بافت تاریخی شهر کرمانشاه برابر 1/3 نفر است که در مقایسه با شهر کرمانشاه ، میزان تراکم بیشتر است. تراکم نفر در اتاق در محله های فیض آباد و کمرک هر کدام 1/3 نفر، در بازار هر کدام 1/2 نفر و در محله وکیل آباد 1/4 نفر است. اشکال استفاده از این شاخص این است که ضمن عدم بیان ویژگیهای فیزیکی مسکن و اتاق، ویژگیهای جمعیتی خانوار نیز بر نیاز آن تاثیر می گذارد، به طوری که اگر برای خانواده 4 نفره با دو فرزنده هم جنس، یک واحد مسکونی 2 اتاقه کافی است. حال آنکه برای یک خانواده 4 نفره با دو فرزند از جنس مخالف، این تعداد اتاق کافی نیست(رضیزاده .(239:1373
متوسط مساحت اتاقها
متوسط مساحت اتاقها در واحدمسکونی شهر کرمانشاه حدود10 مترمربع و در بافت قدیمی شهر کرمانشاه در سال 1385 برابر 13/1 مترمربع بوده است. البته اتاق 3/5 متر مربعی تا 64 متر مربعی نیز مشاهده شده است. متوسط مساحت اتاقها در محله بازار 13/9 مترمربع، در محله چنانی 13/5 مترمربع ، در محله وکیل آقا 13/3 مترمربع، در محله فیض آباد 12/85 مترمربع بوده است(جدول شماره .(12
سرانههای زمین شهری ومسکونی
شاخص سرانه زیر بنای مسکونی و شهری به دلیل اینکه اطلاعات مربوط به کل زیر بنای موجود تهیه نمیگردد، معمولا مورد استفاده قرار نمی گیرد و می توان همانند سایر شاخص ها اقدام به بر آورد آن نمود. سرانه زمین شهری و زمین مسکونی در شهر کرمانشاه به ترتیب برابر 289/4 (تقوایی و سرایی، (140:1385 و 100متر مربع است. این شاخص در بافت تاریخی کمتر است . چرا که سرانه زمین شهری در بافت تاریخی شهر کرمانشاه 129/3 است. همچنین زمین مسکونی برابر 88/3 متر مربع است(جدول شماره .(12 سرانه زمین شهری و زمین مسکونی در محله سرتپه به ترتیب 189/2 متر مربع و 135/5 متر مربع بیشترین سرانه و در محله وکیل آقای با 109/3 و 76 متر مربع کمترین سرانه را دارد(جدول شماره .(12
