بخشی از مقاله
بررسی روند تحولات فضاها و خیابان های خاطره انگیز شهر تهران در گذر زمان با تأکید بر محور انقلاب ،تهران
چکیده
فضای شهری صحنهای است که داستان زندگی جمعی در آن گشوده میشود؛ و در واقع جایی است که شهروندان زندگی روزمره خود را میگذرانند و به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه .آن را ادراک میکنند.در این میان خیابان، یکی از انواع فضاهای شهری است که به عنوان اساسی ترین عنصر عملکردهای حیاتی شهر، و میراثی است که از گذشته باقی مانده و در شهرسازی تنها یک راه عبوری محسوب نمیشود. این عنصر، عنصری است که با گذشت زمان شکل خود را پیدا کرده و زمینه های تعامل میان گروه های اجتماعی را فراهم میآورد. این جزء از فضای شهری به عنوان محل اصلی زندگی اجتماعی دارای یک حافظه تاریخی است و نزد هر شهروند معنای خاصی دارد. تکتک شهروندان از نقاط مختلف شهر دارای خاطراتی هستند که در جریاناتی فردی و گاه جمعی برایشان پدید آمدهاست.هدف از نگارش این مقاله بررسی روند تغییر و تحولات خیابان انقلاب به عنوان بخشی از فضای شهری است که منجر به محو خاطرات اجتماعی شده است. سعی بر آن است تا عواملی که لازم است شرایط مناسب برای خاطرات و انتقال آنها به نسل های بعدی ساکن در شهر را فراهم آورد، شناسایی شوند. گسترش مراکز خرید، بازارچه ها، ساندویچ فروشی ها، کافینت ها و ... الگوهای جدید زندگی شهری بوده که جایگزین چایخانه ها، کبابی ها، زورخانه ها و امثال آن که هر یک نقش ویژه ای را در حیات اجتماعی خیابان ها داشته اند، شده است. تأکید این مقاله بر شناسایی معیار ها و مؤلفه های تأثیرگذار بر روند این تغییر و تحولات است و برای انجام این کار ضمن بهره گیری از مطالعات اسنادی و کتابخانه ای، با انجام مشاهده(پیمایش) و تهیه پرسشنامه به سوالات پژوهش پاسخ داده شده است. نتایج نشان می دهد بهرهگیری از فضاهای باز و جمعی در شهر به عنوان مکانهای گردهمایی، دادوستد،تفریح و سرگرمی به عنوان عناصر تقویت کننده خاطرات و هویت جمعی، از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر افزایش میزان موفقیت فضا در خاطرهانگیزی آن هستند.
-1 مقدمه
شهر مجموعه ای فرهنگی-کالبدی است که بر اساس نیازها ،فعالیت ها و رفتار های ساکنین آن شکل گرفته است.انسان ها بسته به نیاز های فردی یا گروهی خود فعالیت کرده و الگو های رفتاری خاص خود را عرضه می کنند. شهر و فضا های مختلف آن بستر یا ظرفی هستند برای اینگونه اتفاقات،بالتبع فضاها و خصوصیات آن ها وابستگی شدیدی به نحوه فعالیت و الگوهای رفتاری استفادهکنندگان از آن دارند.البته این بدان معنا نیست که این رابطه یک طرفه است،این فضاها همانطور که از یک سو، آینه تمام نمای فعالیت و الگوهای رفتاری یک جامعه میباشند، از سوی دیگر فضاها بر فعالیت ها و رفتار ساکنین تأثیر شدید میگذارند.
شاید بتوان ادعا کرد که میزان سازگاری فضا یا کالبد با فعالیت ها و رفتارهای جاری در آن معیار مهمی برای سنجش میزان سلامت،توانایی و هماهنگی یک جامعه می باشد،به بیانی دیگر جامعه ای که نتواند بستر مناسبی را برای فعالیت و رفتارهای اعضای خود فراهم آورد، نمیتواند ادعای دارا بودن غنای فرهنگی نماید. هر رفتاری که توسط انسان صورت میگیرد اساسا متکی به فرهنگ است و فرهنگ به عنوان مجموعه دستاورد های معنوی و مادی یک جامعه (شامل ارزش ها،سنت ها، آداب و رسوم، سطح دانش و فن آروری و ... می باشد) بر معماری و فضاهای شهری تأثیر میگذارد به واقع آن ها،تبلور کالبدی این ذهنیات هستند.پس چگونه میتوان با مشاهده عدم توانایی در تطبیق و ایجاد ارتباطی هماهنگ میان ذهن و عین،میان فعالیت،رفتار و کالبد ادعای غنای فرهنگی داشت؟ جامعه شکوفا، توانمند و سالم نیاز به فضایی داردکه نه فقط در جهت آسایش و رفاه افراد و گروه ها عمل نموده،بلکه رفتارهای مطلوب را تشویق و رفتارهای ناشایست را از خود دور کند.(پاکزاد،(76 :1388
در این مقاله با بررسی روند تغییر و تحولات خیابان انقلاب به عنوان بخشی از فضای شهری تهران، که تحولات فضایی صورت گرفته در آن منجر به محو خاطرات اجتماعی شده است. پژوهش حاضر بر آن است تا عوامل لازم برای ایجاد شرایط مناسب جهت حفظ خاطرات و انتقال آن ها به نسل های بعدی ساکن در شهر را فراهم آورد، شناسایی کند.
در همین راستا ابتدا به بررسی مفهوم فضای شهری و انواع فضای شهری پرداخته،شاخص های تأثیرگذار بر ایجاد خاطرهجمعی معرفی و به عنوان نمونهی موردی،مورد تحلیل قرار گرفته است
فضای جمعی به عنوان شاخصی که امکان ایجاد خاطره جمعی را برقرار می سازد.وقوع حوادث،آیین ها و مناسک،که موجب تقویت حافظه تاریخی شهروندان می شود در درنتیجه به ایجاد سرزندگی و نشاط در محیط می انجامد،شاخص هایی هستند که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته اند.
-2 مفهوم فضای شهری
فضاهای شهری بخشی از فضاهای باز و عمومی شهر ها هستند که به نوعی تبلور ماهیت زندگی جمعی می باشند. یعنی جایی که شهروندان در آن حضور دارند. »فضای شهری صحنه ای است که داستان زندگی جمعی در آن گشوده میشود. « فضایی است که به همه ی مردم اجازه میدهد که به آن دسترسی داشته باشند و در آن فعالیت کنند.»در این فضا فرصت آن وجود دارد که برخی مرز های اجتماعی شکسته شوند و برخوردهای از پیش تدوین نیافته به وقوع بپیوندند و افراد در یک محیط اجتماعی جدید با هم اختلاط یابند(Lynch,1972:109) . « این فضا میبایستی توسط یک نهاد عمومی اداره شود تا در جهت منافع عمومی و جامعه مدنی اداره و نیاز های آن تأمین شود.
بنابراین شرط اساسی برای اینکه یک فضای عمومی،فضای شهری تلقی شود این است که در آن تعامل و تقابل اجتماعی صورت گیرد.فضای شهری، مصنوعی است سازمان یافته، آراسته و وجد نظم که به صورت بستری برای فعالیت ها و رفتارهای انسانی عمل مینماید. انسان جزئی از فضا است و با ارزش ها و هنجار های خود به این فضا معنی میبخشد. الگو های روابط اجتماعی ثابت نیستند و یک فضا با جایگزین شدن رابطه اجتماعی خاص، چهره متفاوتی به خود میگیرد.
کاربرد عمومی فضاهای شهری ایجاد آرامش،سرگرمی و محلی برای گردش، فراهم آوردن ارتباط و زمینه معاشرت،و امکان تردد باشد. و از آن جایی که در عین حال هیچ تک عملکرد خاصی به آن ها مرتبت نیست، استعداد پذیرش تمام این کاربری ها را با هم یا به صورت گزینشی دارند.
به این ترتیب گزینه های متفاوتی برای انتخاب در اختیار فرد قرار داده، به او اجازه میدهند در راستای تمایل خویش با تحمل حداقل فشار های اجتماعی و اقتصادی گام بردارد.((Lynch,1972:108 لذا وجود این فضا ها برای پیشگیری از درماندگی،افسردگی،گوشه گیری و خشونت،بسیار موثر و حتی ضروری است.وانگهی این فضاها میتوانند موقعیتی برای رشد خلاقیت به وجود آورده و محیطی تفریحی و سازنده در یک مجموعه شهری باشند تا زمینه ای را فراهم سازند که هر انسانی برای درک موقعیت خود به آن نیاز دارد.چرا که درک انسان را از خودش و محیط پیرامونش بسط می دهند.دراین فضا ها فرد از طریق درگیر شدن در کنش های حساب نشده با خود و دنیای اطرافش ارتباط مستقیم تری برقرار میکند.( (Lynch,1972:109
شکل 1؛انواع فضای شهری و سلسله مراتب آن ها(پاکزاد،(83 :1388
1-2 مسیر
مسیر ها در ذهن شهروندان نه تنها خطوطی هستند که ارتباط و اتصال نقاط مختلف شهر را میسر می سازند، بلکه فضاهایی را تصویر میکنند که به صورت روزمره بیشترین حیات جمعی را در خود جای میدهند.به ویژه اینکه عمده ترین سهم را نسبت به سایر فضاهای شهری به خود اختصاص میدهند.بر این مبنا دیگر نمیتوان آن ها را معبر یعنی محل عبور لقب داد. این فضاها مسیرهایی هستند که در ذهن شهروندان با حس و حال و وقایع مختلف عجین شدهاند.این مسیر ها به صورت انواع خیابان های شهری،عبوری،محلی،بلوارها،کوچه ها،و بن بست ها و پیاده راه ها در سطح شهر عینیت مییابند.(پاکزاد،:1388 (86
1-1-2 خیابان شهری
برای شناخت چیستی خیابان، لازم است ابتدا چند نظریه رایج در این حوزه مورد بررسی قرار گیرد:
· لوکوربوزیه: 2 خیابان به عنوان میراثی از گذشته، منسوخ شده و دیگر کاربردی نخواهد داشت و می بایست به دنبال خلق جانشینی بهتر برای آن بود.( ( Moughtin,2004:129
· کامیلو زیته:3خیابان، عنصر اساسی عملکردهای حیاتی شهر محسوب می شود. و تنها یک راه عبوری نیست .برای ساماندهی پانورامای خیابان می توان موارد زیر را مطرح کرد:
