بخشی از مقاله
چکیده
امروزه در دنیا توجه به جنبه های انسانی و نیاز به ارتقای کیفی عرصه های عمومی افزایش یافته است. در این راستا در میان کیفیت های متعدد مطرح شده، یکی از کیفیات مهم، کیفیت خاطره انگیزی محیط در مراحل مختلف شکل گیری، ثبت ،تداعی و انتقال خاطرات فردی یا جمعی می باشد. با وجود این اهمیت ،توجه نظریه پردازان دهه های اخیر در حوزه خاطرات جمعی ، نشان از فقر خاطره جمعی در قلمروهای عمومی دارد که با ادامه این روند، ذهن انسان در ارتباط متقابل با محیط خود با مشکلات اساسی چون حس گمشدگی و از دست دادن بخشی از زندگی خود روبرو خواهد شد.
درمیان قلمرو های عمومی ،طراحی خیابان های شهری ،به عنوان اولین و مهمترین قلمرو عمومی مرتبط با زندگی اجتماعی مردم؛ در جهت خلق مکان های خاطره انگیز ،از ظرافت خاصی در میان قلمروهای عمومی برخوردار است. در این مقاله نیز با توجه به اهمیت موضوع، سعی شده است با تعریف مفاهیم اصولی مکان های خاطره انگیز به بررسی خیابان های شهری پرداخته شود . این مقاله از طریق مطالعه اسناد و منابع کتابخانه ای انجام گرفته است و در نهایت با استنباط از داده های مبانی نظری مدل نظری تحقیق تدوین شده است .این تحقیق یک تحقیق کیفی است که هدف آن کاربردی است و نتایج حاصل می تواند در طراحی خیابان های شهری و ارتقاء کیفی این فضاها مورد استفاده قرار گیرد.
مقدمه
امروزه رشد سریع شهرها به ویژه شهرهای بزرگ کشور منجر به تغییر و تحولات گسترده کالبدی، فعالیتی و عملکردی در شهرها شده است. این تغییر و تحولات باعث شده عرصه های عمومی شهر که روزگاری مقر شیرین ترین خاطرات مردم بود، به گذرگاه هایی ناآشنا بدل شود. »اکثریت نظریه پردازان بر سر این موضوع اتفاق نظر دارند که ایجاد پیوندهای عاطفی با مکان از پیش نیازهای تعادل روانی است که لازمه غلبه بر بحران های هویتی است و می تواند زمینه درگیری مردم در فعالیت های محلی را فراهم نماید
یکی از عناصر ایجاد کننده این پیوند عاطفی با مکان در شهر خاطرات جمعی شهروندان هستند. خاطره جمعی از طریق ایجاد پیوند میان فرد، به عنوان عضوی از گروه و مکان چنین کیفیتی را برای فرد ایجاد کرده و از طریق ایجاد معنی در فضا به ایجاد هویت مکانی می انجامد. این هویت مکانی به بازشناسی و ارتقای هویت شخص در مکان منجر می شود. بر این اساس ،در صورتی که عناصر زمینه ساز خاطره جمعی در شهر تداوم یابد، هویت فرد و گروه حفظ خواهد شد. خیابان که عمومی ترین دسته ی قلمروهای عمومی می باشد و اولین عرصه عمومی در ارتباط با زندگی اجتماعی مردم به حساب می آید. - - Carmona, 2003,111 و به طور خاص " خیابان شهری که کیفیت خاطره انگیزی ،به نسبت فضاهای شهری دیگر، بیشتر از این فضا انتظار می رود" - پاکزاد،139، - 1385، به منظور کاربردی کردن نتایج به دست آمده ،انتخاب گردید.
اهداف تحقیق
تدوین الگویی برای طراحی خلق مکان های خاطره انگیز در قلمروهای عمومی به ویژه خیابان شهری هدف کلان تئوریک، این پژوهش می باشد که برای دستیابی به این هدف تدوین معیارها و شاخص های موثر در خلق فضای خاطره انگیز نیز مورد توجه قرار می گیرد.
مبانی نظری خیابان شهری
از میان انواع مسیرهای یک شهر ،طراحی خیابان های شهری، بیشترین حساسیت و ظرافت را به خود می طلبد زیرا خیابان ها مکان هایی هستند که تعاملات اجتماعی و جنب و جوش شهری در آنها به حداکثر کمی و کیفی خود رسیده، ذهن شهروندان را انباشته از خاطرات جمعی و ذهنیتهای مشترک راجع به نوع و چگونگی حیات مدنی می گردانند. خیابانهای شهری سرشار از رویداد های متعدد و متنوع اند و شهروندان به دلایل گوناگون و در ساعات مختلف در آن حضور می یابند. رجوع به مراکز مهم فعالیتی ،خرید، تماشای مغازه ها و خرده فروشی ها ،پرسه زدن و گردش، دیدن دیگران و دیده شدن توسط آنها، همه و همه خیابان شهری را تبدیل به فضایی متراکم از انواع رویدادهای جمعی و فردی برای شهروندان نموده است.
نقش خیابان به عنوان مکانی برای تعاملات اجتماعی ،دیدارها، برخوردها و صحنه حضور شهروندان شدیدا تضعیف شده است . در عوض خیابان تبدیل به کانالی سرشار از دود و آلودگی و ترافیک و انواع مزاحمت های خواسته و ناخواسته گردیده که نه تنها پیاده که سواره هم از آن فراری است و چه فاجعه ای عظیم تر از این که فرد از خانه دوم خود یعنی شهر فراری باشد.
خاطره
واژه خاطره در لغت نامه دهخدا به صورت زیر تعریف شده است: "اموریکه بر شخص گذشته باشد و آثاری از آن در ذهن شخص مانده باشد، گذشته های آدمی. وقایع گذشته که شخص آن را دیده یا شنیده است. دیده های گذشته یا شنیده های گذشته
لغت نامه آکسفورد، خاطره را به شکل زیر تعریف کرده است: "قدرت انباشت اطلاعات در ذهن خودآگاه و توانایی به یادآوردن آنها به صورت ارادی؛ ذخیره تجارب گذشته برای کاربرد در آینده"
در هر دو تعریف ،به وجود وقایع یا تجارب اشاره شده است. یعنی شکل گیری خاطره مستلزم حدوث یک واقعه یا کسب یک تجربه است. به تعبیر دیگر،" ابتدا واقعه و حادثه رخ می دهد و سبب می گردد تا خاطره شکل گیرد. خاطره هیچگاه بی واقعه در خیال نقش نمی بندد و آن زمان که واقعه یا حادثه پایان می پذیرد و روزها از آن می گذرد، آن چه در ذهن باقی می ماند ،فضایی است که واقعه یا حادثه در آن رخ داده است... خاطره ها، مرجع انسان در تفکر به زندگی خویش هستند. زندگی انسان در محدوده ای مطرح می گردد که خاطره ها در آن شکل گرفته باشند و خاطره ،بدون واقعه معنی ندارد"
هر اندازه تعداد افراد درگیر در واقعه بیشتر باشد، اهمیت آن افزایش می یابد . اشیاء و فضاهای بجا مانده از واقعه نیز دارای ارزش خواهند بود. گاه ،از یک خاطره فقط اسامی و نام ها باقی می مانند. بسیاری از فضاهای شهری امروز، نام هایی دارند که یادآور خاطرات گذشته تاریخی آنهاست. بدین ترتیب ،فرآیند شکل گیری خاطره به صورت زیر است:
واقعه ، خاطره ، اشیاء ، مکان ها، نام ها - یادآوری/تداعی خاطره -
خاطره جمعی
خاطرات از زمان کودکی انسان در ارتباط با محیط و اجتماع اطرافش شروع به شکل گرفتن می کند و تا کهن سالی سیری پیوسته را طی می کند. زمانی که کودک است با "مکان های اسرار آمیز خانه هچون زیر پله، زیر میز نهارخوری و ..."و با مکان هایی که بدلیل پیوندهای خانوادگی برای او اهمیت دارند و "مکان های اجدادی" اخت می گردد و خاطره آن را در ذهن نگاه می دارد. انسان بزرگتر می شود و از جوانی به بعد با مکان هایی جهت احراز هویت خود به نام "مکان های شخصی" مرتبط است. دسته دیگر"مکان های حسی" می باشد که یکی از حواس ظاهری انسان مانند بویایی ،چشایی و ... را تحت تاثیر قرار داده اند.مثلا بوی فلان آشپزخانه یا نور خاصی که درون اتاق می تابد و .... مکان های دیگری که می توانند چهار دسته قبلی را در بر بگیرد"مکان های راحت "که واجد احساس راحتی هستند از یک صندلی راحت تا یک قلمروی عمومی ،مهم جایی است که مردم به واسطه راحتی در آن حضور می یابند.
خاطره ممکن است جمعی یا فردی باشد. هرچه تعداد افرادی که قادر به یادآوری خاطره هستند،افزایش یابد، خاطره از قلمرو فردی خارج شده و به حوزه جمعی وارد می شود. واژه خاطره جمعی که برای اولین بار توسط موریس هالبواکس در سال 1925 در کتاب "چارچوب اجتماعی خاطره" بکار رفته است. از دیدگاه هالبواکس، خاطره جمعی، خاطره همیشگی یک گروه و به یادآوری گزینشی و توافق شده میان اعضای آن گروه و از این نظر چیزی شبیه اسطوره است.
از دید هالبواکس، خاطره جمعی برای شکل گیری تصوری که یک گروه از خود دارد،ضروری است و بنابراین باید به طور پیوسته برای سازگاری با وضعیت تاریخی تغییر یابد - . - Eyerman,2002, 7 آلدو روسی معماری نو خردگرای ایتالیایی ، نخستین کسی است که مفهوم خاطره جمعی هالبواکس را وارد ادبیات معماری و شهرسازی نمود. روسی ضمن توصیف تاریخ شهر به "روح شهر"، آن را علامت و امضایی می داند که در پای دیوارهای شهرداری ،به عنوان هویت تعریف شده و متمایز شهر و به بیان دیگر به عنوان خاطره اش وجود دارد.
"میتوان گفت که شهر خود، خاطره جمعی مردمش است و مانند خاطره در پیوند با اشیاء و مکان هاست. شهر تجلی گاه خاطره جمعی است. بنابراین ،رابطه میان این تجلی گاه و شهروندی ،تصور غالب شهر از معماری و لندسکیپ را میسازد، هنگامی که مصنوعات مشخص به بخشی از خاطره تبدیل می شود ،تصور جدیدی در ذهن پدیدار می شود" .خاطره ها به هستی ما معنی داده و ابعاد زمانی و فضایی زندگی ما را جهت دار می کنند
شکل گیری خاطره، شامل عوامل خارج از ذهن انسان است که طی مراحلی بستر را برای ورود اطلاعات جهت خاطره شدن در ذهن آماده می نمایند.
