بخشی از مقاله
چکیده:
جوامع امروزي، پس از انقلاب صنعتی دچار تحولات شگرفی شدند و تاثیرات این انقلاب بصورت تکنولوژي به صحنه ظهور رسید و تمام ابعاد زندگی بشر را تحت تاثیر مثبت و منفی خود قرار داد. مسایلی از قبیل معماري و شهرسازي نیز از این تاثیرات بی بهره نبوده اند. این تاثیرات در پاسخگویی به نیاز فزاینده ناشی از رشد جمعیت(مراحل پیشرفت علم پزشکی ) بود که باعث تسریع در امر ساخت و تولید گردید. در این مسیر معماري به مدد تکنولوژي در دوران مدرن (پس از رنسانس) با سرعت رشد کرد و از این رهگذر و به دلیل تسهیلاتی که تکنولوژي عرصه ي آن را مهیا نموده بود، به سمت جهانی شدن حرکت کرد و مرزها را در نوردید. تکنولوژي با نفوذ به فرهنگ هاي محلی و سنتی، انسجام نهفته در تار و پود آنها را مختل نمود. فرهنگهاي محلی که شالوده آن بر پایه مسایل معنوي بنا شده بود، با هجوم تفکرات تکنولوژیک، تضعیف شدند. آسایشی که بشر از رهگذر اعتماد به عقل ابزاري و تکیه بر تکنولوژي بدست آورده بود چنان او را شیفته ابزار مادي و تکنولوژي نموده بود که مسیر فرهنگ ها را از حرکت به سوي تکامل و آرامش ، به تلاش براي کسب آسایش معطوف نموده بود و سبب شده بود که تکنولوژي ، مسیر جامعه را به هر سو که تمایل باشد تعیین نماید. این امر توازن رشد را در میان مفاهیم فیزیکی و متافیزیکی به هم زد. رشد سریع تکنولوژي در مقابل رشد بسیار کند معنویت و معناي موجود در هر فرهنگ ، سبب شد تولید براساس ویژگی ها و ظرفیتها و الگوهاي موجود و مطابق با بوم منطقه انجام نگیرد و چالشهایی را سبب شود که در کل، اجتماع انسانی را به خطر اندازد.
به نظر می رسد در صورتی که تکنولوژي از فیلتر معنا و فرهنگ هر منطقه عبور نموده باشد و به نوعی خودي گردد، چالشها را پاسخ دهد و نیل به جاودانگی و توازن میسر شود. نمونه بارز این امر در معماري مساجد گذشته وبرخی مساجد امروز (در جهان اسلام) به منصه ظهور رسیده اند. این نوشتار سعی در بررسی رابطه میان تکنولوژي و معنویت در مسیر معماري مساجد دارد و باور دارد از مسیر پیوند میان تکنولوژي و معنویت (تعامل پویا که در راستاي تکمیل کلیت تعریف می گردد) می باشد که جاودانگی و نیل به آرامش و آسایش توامان مهیاست.
کلمات کلیدي :معنویت ، تکنولوژي ، معماري ، فضاهاي معنوي ، مسجد
-1 مقدمه ، تکنولوژي ابزار پیشرفت مادي
جامعه ي پس از انقلاب صنعتی، بستر تحولات بزرگ و شگرفی بود. جامعه واپس زده شده از عقاید دگم کلیسا، راه آرامش بخش خود را در تغییر زاویه دید، از لاهوت به ناسوت یافت. غرب فکري که همیشه در مقابل خدایان بود، دوباره به انرژي نهفته اش اتکا نمود و تمام خلاقیتش را به کار بست تا رسیدن به آسایش و نه آرامش را با به خدمت گرفتن تکنولوژي محقق سازد. این بستر زمینه تحول را در همه ي عرصه ها محقق نمود و بدین سبب تمام شئون زندگی، چه فرم و چه محتوي، قالبی نو را برگزید. معماري و شهر سازي نیز از این امر مستثنی نبودند. ظهور وسایل نوین جنگی و سپس وسایل نقلیه و به تبع نیازهاي بشر، رشد پزشکی، سبب شد شار دیروز، پوسته محافظ خود را بشکافد و ساخت و تولید فضا را در قالب نو، بدلیل رشد جمعیت، تسریع بخشد.
تولید انبوه و سري سازي فضا و محدود شدن مفهوم فضا در اعداد و ارقام، از جنبه هاي منفی اي بود که از رهگذر توجه صرف به تکنولوژي، بشر امروز را با چالشهاي عمیقی مواجه نمود. بشر چنان به تکنولوژي و آسایش زاده از این رهگذر وابسته شد، که دو امر مهم را در برابر دیدگان خود حاضر یافت:
1. او دیگر نمی توانست به هیچ صورتی از عرصه ي پویا و جذابی که تکنولوژي در اختیار او گذاشته بود خارج شود و چنان پیوندي، البته در تمام شئون با این امر یافته بود، که گمان می رفت حتی تکنولوژي، اداره بشر را به دست گرفته است.
2. این میزان توجه و اعتقاد، به راهگشایی تکنولوژي، خلاء عمیقی را به نام معنویت براي او ایجاد نموده بود. خلائی که زاده توجه صرف به ماشین و غفلت از خلوت درونی او جهت نیل به آرامش بود.
رشد علم و اطلاعات به همان میزان که سئولات بشر را پاسخ داده بود، به همان اندازه و شاید بسیار بیشتر، مجهولاتی را آفریده بود و بدلیل رویکردي مادي گرا، این مساله بیشتر و بیشتر خود را به نمایش گذاشت. بشر مدرن در بستر مدرنیته آموخته بود که باید هر لحظه در شرف نقد و سنتز وضعیت و سپس شدن باشد. این نکته که شاید از مهمترین و والاترین نکات نهفته در مدرنیته بود، بدلیل عدم باور به همراهی معنا و صورت جسمیتیافته، چالشهاي عمیقی را شکل داد که پست مدرن و بعد از آن مفاهیم پسامدرن، تلاشی توام با قدري افراط و تفریط بود، جهت حل مساله و بدین سبب، جایگاه معنویت در زندگی بشر دوباره احیا گشته و شکل پذیرفت.
به گفته داریوش شایگان در مقدمه کتاب »هویت چهل تکه« عصري آغاز شد و در حال حرکت است، که از بدوي ترین صورت هاي زندگی تا پیشرفته ترین ابزار و تکنولوژي ها در کنار هم عرضه می شود. البته این نکته به مدد مدرنیته و مفاهیم آن توجیه پذیر است. مدرنیته همه شمول است و در هر عرصه اي، قدرت عمل را به مدد باور به نو بودن به دست می گیرد و فضاي مغناطیسی انسجام بخشی را می آفریند، که می تواند باعث حضور تمام این صورتها در کنار یکدیگر شود و شاید بدلیل همین ویژگی است که جهانی شدن، امري اجتناب ناپذیر است.
با نظر به مطالب ذکر شده، مشخص می شود که پاسخ به خلاء معنویت (ظهور فرقه هاي متعدد و جدید اعتقاديفرایض وابسته به آن، بدلیل پاسخ به این خلاء بوده است) چه به صورت افراطی و چه غیر از آن، از ضروریات عصر پسامدرن می باشد، اما اینجاست که سؤالات مهمی شکل می گیرد :
تکنولوژي در تعامل با معنویات چه صورتی می پذیرد؟
تکنولوژي که دستاورد مهم بشر مدرن است و به همراه خود کمرنگ شدن معنویت را به همراه داشت، با توجه به اهمیت مفاهیم معنوي در عصر کنونی چگونه جایگاهی را می بایست به خود اختصاص دهد؟
از منظر دیگر چه معنویت صرف و چه تکنولوژي، به تنهایی راه به جاودانگی نداشته اند. آیا از قبل پیوند این دوتعامل میان آنها و نه تقابل (البته اگر تعاملی میسر باشد) نیل به جاودانگی میسر می شود؟
آنچه که پر واضح است این است که متافیزیک و معنویت از جنس مجردات و تکنولوژي از جنس مادیات است و این دو صورت براي ظهور، هیچ گونه منافاتی و تقابلی را نسبت به یکدیگر نخواهد داشت و شاید بتوان بر این نکته اذعان نمود که حتی این دو اگر در پیوند میمون و مبارکی با یکدیگر باشند، سبب می شوند که در گذر زمان نتایج حاصل رنگ نبازند و جاودانه شوند. به تعبیر دیگر محصولی که در گذر زمان تغییر نیابد منطبق با وجود انسانی است، وجودي مرکب از ماده و معنا. اما نکته مهم این است که تکنولوژي به عنوان ابزار باید از فیلتر صافی معنویت عبور کند و به صورت منطقه ایی تعریف گردد و بنا به ویژگیها و باورهاي معنایی، بازتعریف شود، تا سبب تجربه دوباره اشتباهات بشر مدرن نگردد. تکنولوژي به عنوان مقوله اي جهانی، اگر به زبان معنا و مفهومی که در میان جمعیت خاصی واجد ارزش است، معنا نگردد (منطقه ایی و بومی نشود)، رفتارها(فرم) و محتوا (معنا) را متحول و دگرگون می کند که خود این امر در اکثر موارد زمینه ساز بحران هویت می گردد. بدین سبب می باشد که پیشنهاد می شود با کمک معنویت، نگرش تکنولوژي را به روابط جدید بین فرم، فضا، عملکرد و معنی، باز تعریف و منطقه ایی نمود، تا نیل به پایداري امکان یافته و فرضیه ي سازگاري تکنولوژي و معنویت جلوه مناسبی یابد.
-2 معماري شاهدي صادق
»معماري و شهرسازي، بی پرده ترین فریاد و انعکاس هر تمدنی است.« به نظرم آمد صراحت لهجه در این عبارت، دلیل مناسبی براي علت گزینش معماري، جهت بررسی سازگاري تکنولوژي با معنویت است. البته معماري به معنی تمام، آنقدر وسیع است که نمی توان به جوانب سازگاري از این رهگذر پرداخت. بدین سبب و با توجه به اینکه معنویت و حضور این مفهوم در فضا واجد ارزش می باشد، فضاهاي مذهبی (معنوي)، بخصوص مساجد و کلیساها، از آن جهت که براي پاسخ به مفهوم عبادتگري ساخته شده اند، بیشتر مدنظر می باشند.
از منظر دیگر فضایی که واجد بیشترین ارزشها و کیفیات و مفاهیم معنوي است، فضایی است که جهت پاسخ به نیاز عبادتگري طرح می شود و با توجه به تعارضی که برخی میان مقوله تکنولوژي و معنویت قائلند، سؤال این مقاله یعنی بررسی امکان سازگاري بین تکنولوژي و چنین فضایی (با توجه به روح حاکم در آن) بیشترین دغدغه نگارنده را تشکیل می دهد؟
این نکته غیر قابل انکار است که حس عبادتگري، بیشتر به حالت درونی فرد وابسته است و این رابطه میان عابد و معبود ارزشی است، که ویژگیهاي مادي در آن تاثیرگذار نمی باید باشند. اما توجه وافر بشر به ساخت چنین فضایی (فضاي نیایش و عبادتگري) و توجهی که در مفاهیم مذهبی به ساخت این گونه فضا شده است، تاکید مؤکدي است بر این موضوع که معماري می بایست بسترساز ظهور فضایی باشد، جهت ارائه بهترین پاسخ به نیاز عبادتگري و در واقع شاید شکوه و عظمت این فضا، خود تلاشی است در جهت پاسخ به حس پرستش.
-3 فضاي مذهبی (مساجد)، اوج شکوه در پیوند تکنولوژي و معنویت
نگاهی به سیر تحول مسجد سازي از شروع اسلام تا عصر و دوره سبک تهران، بر همپایی و همراستایی تحولات این فضا با پیشرفتهاي روز تکنیکی در عصر همدوره تاکید دارد و جالب اینجاست که همیشه بیشترین تحولات، بخصوص در عرصه تکنیک اجرا و ساخت، در بنایی جلوه گر شده است، که براي پاسخ به نیاز عبادتگري طرح شده. این مساله حتی در بناي مذهبی مانند زیگورات و در میان تمدنهاي قبل از اسلام (در محدوده ي بین النهرین) نیز به چشم می خورد و بسیار قابل توجه است که بشر با تکیه بر خلاقیت، که هدیه معبودش می باشد، بیشترین ابتکارات و تلاشهاي خود را به کار می بندد تا پیشرفته ترین و خارق العاده ترین فضا را که حکایت از علاقه عمیق او به معبودش می باشد، بیافریند و از این طریق نیز حس عبادتگري خود را مرتفع سازد.
