بخشی از مقاله
بررسی عناصر معماری مدرن بر عملکرد مساجد ایران بر مبنای قرآن کریم
چکیده
مسجد در ایران مهم ترین عنصر معماری مذهبی است که پس از ورود اسلام به ایران جای عناصر مذهبی گذشته را گرفت. این عنصر پس از ورود به ایران با تاثیر پذیری از معماری پر بارایرانی دچار تحولاتی شد تا با ویژگی های فرهنگـی ایرانیـان مطابقت پیدا کند و بتواند خدمات مهم مسجدهای اولیه را ارائه کند. خدمات ارائه شده توسط این مساجد اکثـرا" نیازهـای عمومی و اجتماعی مردم را بر طرف می کرد . خدمات متنوعی که در مساجد جامع هر شهر ارائه مـی شـد تـا دوره حاضـر ادامه داشت اما با ظهور عناصر معماری مدرن در ایران این خدمات بسیار کمرنگ شده و در مورد مسجدهایی که به تـازگی ساخته شده اند بسیار شدیدتر است و باعث کاهش بازدهی این عنصر مذهبی در شهرها گشـته اسـت. قـرآن کـریم کتـاب هدایت و راهنمای خلق برای سعادت بشر است که به فرموده خود قرآن هیچ تر وخشکی نیست مگر آن که در کتاب الهـی ثبت شده است. قرآن هر آنچه روی زمین قرار دارد را آیت و نشانه معرفی می کندو انسان را به تفکر در آن هـا دعـوت مـی کند. و انسان را به تفکر در آنها دعوت می کند. مسجد به عنوان بهترین مکان برای پرستش پروردگـار در قـران بـا ویژگـی های خاصی معرفی شده است که دراین پژوهش سعی شده مفاهیم زیبایی شناختی مسجد بر مبنـای قـران کـریم بررسـی شود پژوهش حاضر به روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای از قران کریم ، تفاسـیر و کتـب معتبـر روایی انجام پذیرفته است.
کلمات کلیدی : کارکردهای مسجد ، عناصر معماری ، معماری مسجد، قرآن کریم ، مسجد
1
مقدمه
قران کریم کتاب هدایت همه ی انسانها در همه ی اعصار است. پهنه ی زمین و گسترده زمان حوزه نور افشانی خورشید هماره ی تابان قرآن کریم است. نور هدایت قرآن تا آنجا که مرز بشریت است می تابد ((و ما هی الا ذکری للبشر)) (مدثر )) (31 وماهو الا ذکرللعالمین )) (قلم ( 52 و اختصاص به عصری خاص یا اقلیمی مخصوص و یا نژادی ویژه ندارد قران کریم در معرفی خود چنین می گوید: ((ولا رطب یایس الا فی کتاب مبین )) (انعام(59 هیچ تر وخشکی در جهان نیست مگر آنکه در کتاب مبین مستور است و گنجانده شده است. تمام علوم به قدر ظرفیت و توان خویش می توانند از دریای بی انتها بهره جویند. معماری و شهر سازی نیز در قران مورد تاکید بسیار قرار گرفته است . از این میان مسجد به علت اهمیت و جایگاه خاص که به عنوان پایگاه دینی ، فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی محسوب می شود اهمیت ویژه ای دارد و معماری این فضا نیز ظرفیت های بسیاری می طلبد.
در طول تاریخ مساجد در شکل گیری شهرها ی اسلامی به عنوان فضاهای عمومی مهم و مردمی ، دارای عملکردهای متعدد اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و کالبدی بوده و در زندگی مردم نقش محوری داشته اند . 1 ) ص. (1 در قرآن صریحا" از مسجد به عنوان مکانی که انسان مسلمان در آن عبادت نموده و به وسیله آن ایمان به یگانگی خداوند را اظهار می دارد نام برده شده است ( تقوائی ، 1389 ، ص .(2-3مسجد کانون اصلی جامع اسلامی شناخته می شود و کلیه امور اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی از طریق مسجد صورت می گیرد (فاضلی ، 1387 ، ص (62 مسجد مکان گرد آمدن فردها و گروه های مختلف اجتماعی است که ورود و خروجشان نه بر حسب اجازه بلکه حساب سنت و عرف صورت می گیرد و نه فقط برای برگزاری آداب و سنن مذهبی و مذهبی - محلی (فلامکی ،ص . (568 همچنین مسجد مانند هر واحد معماری - شهری ای دیگر در طول زمان ، تحویل پذیرفته و از ساده ترین به پر شاخه ترین شکل رسیده است . مسجد در همه حال و در هر شکل از سوی مسلمانان مکان جمعی مقدس شناخته شده و به تناسب حال و روز مردمان نقطه عطف اجتماعی نیز قرار گرفته است (همان) نسبت بین مسلمانان و مسجد به گونه ای تعریف شده است که مسلمانان در تماس و ارتباط دائمی با مسجد هستند (فاضلی ، 1387 ، ص .(6
در ایران نیز مساجد از دیر باز نقش مهمی در زمینه های اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و کالبدی ایفا می کردند . آنها از یک سو محل برگزاری مراسم عبادت بودن و از سوی دیگر مکانی که زندگی اجتماعی ساکنین محلات را سازماندهی می کردند. آنها که زندگی اجتماعی ساکنین محلات را سازماندهی می کردند و به حل و فصل امور مردم می پرداختند (تقوایی ، 1389 ، ص (3
پیشینه تحقیق
تحقیقاتی که در زمینه کارکردهای مسجد انجام گرفته اند دو عامل را مسبب کاهش فعالیت ها و استقبال مردم از مسجد می دانند . عامل اول به مباحث اجتماعی می پردازد ، تحقیقات صورت گرفته توسط محققینی مانند یاربک حداد و لومیس در مورد مساجدی که تا سال 1990 در ایالات متحده امریکا ساخته شده اند نشان می دهد مساجدی که توسط گروهای متفاوت مسلمانان ساخته شده اند کاربردهای متفاوتی را در خود جای می دهند . گروهی از مسلمانان که به ایالات متحده مهاجرت کرده اند فعالیت هایی مانند جشن ازدواج ، فعالیت های اجتماعی ، گردهمایی ها و مشاوره ها و ... را در مساجد ی که ساخته اند انجام می دهند . در برخی از این مساجد ممکن است قوانین اسلام نیز به درستی انجام نگیرد اما کارکردهای مسجد بر پایه ادراک شخصی افراد از دین است (حداد ، 1371 ، ص.(2
همچنین گروهی دیگر از محققین از بروز شکاف در شیوه زندگی مردم کشور خبر می دهند. این به این معنی است که طیفی از جامعه متاثر از ارزشهای انقلاب اسلامی کماکان بر حفظ شیوه زندگی اسلام گرا و انقلابی تاکید دارند و در میان
2
طیف دیگر جامعه شیوه زندگی متخالفی شکل گرفته که با ویژگی هایی چون مد گرایی ، گسترش ارتباط با جنس مخالف ، تاثیر پذیری از جریان های جهانی مصرفی و . . . شناخته می شوند (ارمکی) .
عامل دوم به تخصص گرایی در فعالیت های مسجد اشاره می کند. برای مثال در تحقیقاتی که توسط دکتر زرگر انجام گرفته است. ذکر شده که مساجد اولیه نقش آموزشی از مسجد وجود دارد . اما به تدریج با افزایش تعداد طلاب و دانشمندان از آنجایی که فضای مسجد دیگر نمی توانست جوابگوی نیازهای اهل علم باشد. مدارس به وجود آمدند و کارکرد آموزشی از مسجد منفک شد . از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری امرا و علما اقدام به تاسیس دارالعلوم هایی کردند که می توانستند در آن سکونت کنندو به تحصیل علم بپردازند(زرگر ، 1382 ، ص. (180
مباحث گوناگونی که در زمینه کارکرد مسجد از ابتدای ظهور اسلام مطرح شده است همگی به همبستگی اجتماعی طی فعالیت هایی که در مسجد انجام می شود اشاره می کند . معماری مسجد از اساس مساوات طلبانه ، شمایل شکن ، درون نگر و از همه مهمتر سر شار از انگیزه های عمیق مذهبی است :بنابراین به عنوان پایگاه رابطه و همبستگی اجتماعی مسلمانان دارای اهمیت بسیار است . خصوصیات معماری مسجد نیز در جهت وفاق اجتماعی و تقویت همبستگی اجتماعی مسلمانان استفاده شده است (طالبی ، 1380 ، ص .(180
واژه مسجد
واژه مســجد در لغــت ، اســم مکــان ســجده بــه معنــای جایگــاه ســجده و محــل عبــادت اســت و از قاعــده معــروف اســم زمــان و مکــان در فعــل ثلاثــی مجــرد مضــموم العــین مستثناســت. البتــه ، لغــت دانــان بزرگــی ماننـد فــراء برآننــد کــه مسجد به فتح عین الفعل نیـز جـایز اسـت ، اگـر چـه بـا ایـن تلفـظ تـاکنون اسـتعمال نشـده اسـت. ( الطریحـی 1368 ، بــه نقــل از رضــایی : 1382 بــه گفتــه ســیبویه هــر گــاه فعــل و عمــل در ایــن واژه مــورد نظــر نباشــد ، طبــق قیــاس ، مفتوح خوانده می شـود. در تعریـف لغـوی مسـجد در معـاجم و فرهنـگ هـای لغـت تعـابیر گونـاگون وجـود دارد کـه در واقع ، تمامی آنها به یک معنا بازگشت می کند.
مسجد در زبان عربی اسم مکـان مشـتق از ریشـه ثلاثـی مجـرد سـجد اسـت ، در زبـان فارسـی بـه معنـای جایگـاه نمـاز
و محل عبادت به کار رفته است . در اینکـه چـرا کلمـه مسـجد بـرای مکـان عبـادت و محـل نمـاز اسـتعمال شـده اسـت
، گفته اند : از آنجا که سجود ، شـریف تـرین و مهـم تـرین ارکـان نمـاز اسـت ، در آن بـیش از دیگـر افعـال نمـاز انسـان بــه خداونــد نزدیــک مــی شــود ، لــذا اســم مکــان را از ایــن فعــل اتخــاذ و بــر محــل عبــادت و نمــاز اطــلاق کــرده انــد. (زرکشــی ،1403 ه ق ) در اصــطلاح عرفــی ، مســجد عبادتگــاه خــاص مســلمانان اســت ، ولــی در قــران کــریم بــر معابد اهل کتاب نیز اطلاق شده است .
قران کریم در همه ی ابعاد پیوند ناگسستنی با مسجد دارد :
قـران کـریم زبـان مشـترک اهلـی مختلـف متنـوع مسـجد : قـران کـریم ظرفیـت بسـیار بـالایی در برنامـه ریـزی و
ارائه برنامه ای جامع و مدون برای تمامی مسلمانان در سطح مساجد دارد.
قران کریم اولـین کتـاب حضـور یافتـه در مسـجد : قـران کـریم اولـین کتـابی اسـت کـه وارد محـیط مقـدس مسجد شده ومتضمن شکل گیـری ، تولیـد و تقویـت کتابخانـه هـای مسـاجد شـده اسـت. قـران وکتـب ادعیـه ای کـه حاوی کلمات وحی است از اصلی ترین کتب موجود در مساجد محسوب می شوند.
نقش برنامه های قرانی در جذب مخاطبان بـه مسـجد : بـا انـدکی تامـل در آیـات قـران مـی تـوان بـه وضـوح پـی بـرد که قران با داشتن پنـدهایی در قالـب گفتمـان و شـرح وقـایع عبـرت آمـوز تـاریخی و قصـه هـم توجـه کـودک و نوجـوان را
3
به خـود جلـب مـی کنـد و هـم دارای لحـن و کلامـی اسـت کـه مـی تـوان از آن در ارائـه ی بهتـر مطالـب در قالـب قرائـت ، صوت و لحـن ، تواشـیح و هـم خـوانی ، ابتهـال و ... بهـره بـرد. ایـن مفـاهیم ارزشـمند کـه در قالـب هـای مختلـف در سـطح مساجد ارائه می شوند زمینه هایی لازم را برای هر چه پربار شدن برنامه های معنوی مساجد فراهم می سازند.
نزول برخی از سوره های قران کریم برای پیامبر گرامی اسلام در مساجد : همانند سوره جـن در مسـجدی کـه بعـدها بـه خاطر نزول همین سوره در مسجد ، به " مسجد جن " معروف شده است و نیز نزول وحـی در مسـجدی کـه بعـد از نـزول آیات الهیه " مسجد ذوقبلتین " مشهور گشت. که در آن خداوند متعال از پیامبر گرامی اسلام خواست که قبله مسـلمانان را از مسجد الاقصی به سمت کعبه تغییر دهد.
بهترین مکان برای برگزاری محافل انس با قران در مساجد می باشـد : مفـاهیم، محتـوا و روح آیـات قرانـی بـه دلیـل هـم راستایی با ابعاد معنوی و روحانی مساجد موجب شده است تا مساجد بهترین بستر عرصه ارائه برای برنامه های علوم قرانـی محسوب گردد.
اعزام قاریان برجسته به مساجد : در زمان رسول اکرم (ص) یکی از روش هـای تبلیغـی دیـن مبـین اسـلام ، اعـزام قاریـان برجسته به مساجد دیگر بود و این مساجد بهترین مکان برای فعالیت آنان محسوب می شد.
قران مهم ترین منبع و ماخذ آموزشی و تربیتی در سطح مساجد : از آغاز شکل گیری اسلام تاکنون قـران از منـابع مهـم و اولیه آموزش به شمار می رود و امروزه نیز این کتاب از جنبه های متنوع آموزش معنوی و تربیتی در قالب روخـوانی ، روان خوانی ، تجوید ، فصیح خوانی و تفسیر مفاهیم و... مورد استفاده قرار می گیرد.
ذکر نام تعدادی از مساجد در قران : مساجدی چون (( مسجد الاقصیکه با همـین نـام در قـران مطـرح شـده اسـت توسـط سلیمان (ع) بنا شده است . این مسجد قبله ی اول مسلمانان و از مساجد تاریخی و بسیار مقـدس اسـت و پـس از کعبـه و مسجدالحرام بنا شده است.
مبانی نظری
توجه به جنبه های کالبدی مساجد در طول تاریخ کمتر مورد توجه قرار گرفته و بیشتر جنبه های فرهنگی ، اجتماعی و دینی آن و زیبایی در شهر ها ساخته می شوند مساجد در حال از دست دادن ناشی از مسائل کالبدی را به دسته های زیر تقسیم کرد:
الف ) موضوع همجواری ها ب) مقیاس ساختمانها ج) شیوه ساخت
موضوع همجواری ها
همچنین ساختمانها و عناصر مجاور ساختمان مسجد نیز در تجلی آن در ذهن افراد جامعه کم نقش نیستند . مکان یابی و طراحی و ساخت عمارات و عملکردهای مجاور ، همجوار ، دور و نزدیک به مسجد نیز به همان اندازه اهمیت دارد (نقی زاده ، 1380 ، ص . (669 مساجد ساختمان های عمومی هستند و نیاز به پاکیزگی در این ساختمان بسیار پر اهمیت است . یکی از ویژگی های بنیادین مکان مسجد پاکیزگی آن از هر نوع پلیدی و آلودگی است ( خمینی ، ص. (886 ولی در شهرهای کنونی توجهی به کاربرهای اطراف مسجد هم نمی شود . این امر باعث می شود از کیفیت مسجد کاسته شده و مانع ورود بعضی افراد به فضای مسجد شود . برای مثال حریم کالبدی مسجد باید از کاربری های آلوده چون قصابی ، ماهی فروشی ، دباغ خانه ها و مجموعه شغل هایی که از نظر کیفیت کسب و مواد مورد معامله تناسب و هماهنگی با مسجد و فضای عبادت ندارند دور نگه داشته شود (آبادی ، 1380 ، ص. (2 این امر تا جایی اهمیت دارد که در معماری سنتی ایران گرد اگرد مجموعه کالبدی مساجد توسط راه از هر گونه تماس و ارتباط با فضایی که احتمالا" امکان آلودگی
