بخشی از مقاله
چکیده
مفهوم سبک در ادبیات، شیوهی خاصی است که شاعر یا نویسنده برای بیان مفاهیم و افکار خود برمیگزیند. سبکشناسی در ادبیات نیز علم بررسی شیوههای بیان هنری و ادبی بهکار گرفته شده توسط ادباست. دانش سبکشناسی، نقش مهمی در فهم و دریافت آثار ادبی دارد، بهخصوص سبکشناسی نثر که کمتر به آن پرداخته شده است. ابراهیم گلستان، یکی از چهرههای شاخص در میان نویسندگان صاحب سبک معاصر بهشمار میرود که بیشتر آثار خود را در قالب داستان کوتاه، نگاشته است.
غالب آثار نویسنده، دارای مضامین سیاسی- اجتماعی است که گاه بهصورت واقعگرایانه و گاه بهصورت نمادین به رشتهی تحریر درآمده است. آثار گلستان از جهت بلاغی، از غنای بالایی برخوردار است، که از آن جمله میتوان به تشبیهات فشرده و گسترده ، تشخیص وحسّآمیزی اشاره کرد. در این جستار، تلاش شده تا به بازنمایی سبکی نثر گلستان، بر اساس آثار داستانی او در محور بلاغی پرداخته شود.
-1 درآمد:
مطالعهی تاریخ ادبیات هر ملّتی، ما را با برخی از شاعران و نویسندگانی آشنا میسازد که از خود آثاری جاودانه برجای گذاشتهاند. این سؤال همیشه مطرح بوده است که به راستی چه عواملی باعث ماندگاری و تشخّص این آثار است؟ بخشی از پاسخ به این دست از سؤالها را باید در شاخهای از ادبیات تحت عنوان سبکشناسی جست. سبک را »شیوهی بیان در گفتار و نوشتار دانستهاند. سبک پیوندی است که ذهن و زبان آدمی در گفتار و نوشتار مییابد« - عبادیان، . - 9 :1368 زبان از مهمترین ابزار بیان اندیشههای هر شخصی است و به علت ارتباط تنگاتنگ و مستقیم ذهن و زبان، هر نگرشی، زبان و سبک خاص خود را میطلبد. اسلامی ندوشن معتقد است که »از چند هزار سال پیش تا به حال حرف تازهای نمانده است که کسی بگوید.
اصل و جوهر همهی آثار یکی است. تفاوتی که دیده میشود در یک چیز است و آن زبان و بیان است« - اسلامی ندوشن، » . - 115 :1383زبان به معنای واقعی کلمه، مصالح هنرمند ادبی است. هر اثر ادبی گزینشی از زبان معین است« - ولک و وارن، . - 194 :1373 پس میتوان گفت: آن گزینش زبانی را که یک نویسنده یا شاعر برای خلق اثر ادبی خود برمیگزیند سبک وی را تشکیل میدهد و بررسی و شناخت این گزینش، بر پایهی عناصر زبانی موضوع علم سبکشناسی قرار میگیرد. »
در تحلیل عملی سبک، سخن از آن است که در یک متن سخن، چه و چگونه گفته شده است. و چون در هر اثر و متنی چیزی خاص و بهگونهای خاص گفته شده، سبکی نیز خاص خود دارد« - عبادیان، . - 93 :1368 سبکشناسی بر آن است تا »تناسب بارز عناصر سبکی زبان را در متن سخن دریابد و بازنماید. در این بررسی تبیین نسبت مجزّای این یا آن عنصر سبکی اهمّیت شایانی ندارد؛ بلکه کلّ مناسباتی که ناظر بر عناصر سبکی است، واجد اهمّیت است، مهم درک وحدت و نظام عناصر سبکی در متن سخن است . . . تنها زمانی که شاخصهی سبکی تبیین شده باشد، می توان به ارزش سبکی عناصر بهطور مجزّا پی برد« - فتوحی، . - 44 :1390 در این نوشتار، تلاش شده است تا به بررسی سبکی آثار گلستان از دیدگاه بلاغی - ادبی - پرداخته شود.
در سطح ادبی به بررسی خلاقیتهای ادبی متن و استفادهی نویسنده از زبان مجازی پرداخته میشود. از این منظر، سطح ادبی شامل بررسی متن، از دیدگاه علم بیان و بدیع معنوی از قبیل تشبیه، استعاره، تشخیص، مجاز، کنایه، متناقضنما، حسآمیزی، نماد، تلمیح و . . . است. » صورتهای مجازی و کاربردهای بلاغی زبان در آفرینش متن خلاقه و تأثیرگذار نقش مهمتری دارند. این تمهیدات در گام نخست جلوههای برونه و درونهی سبک را متمایز می کنند و دروننگری و بروننگری گوینده را آشکار میکند. بسامد هر نوع صناعتی تابع نوعی حساسیت و شیوهای از اندیشیدن است. فردیت سبکی از خلال کابردهای بلاغی و بهویژه از نظامهای استعاری حاصل میشود« - همان: . - 344
-2 معرفی ابراهیم گلستان
شاید از میان نویسندگان معاصر ایران، از جهت داشتن موافق و مخالف، نتوان همانندی برای ابراهیم گلستان یافت. نویسندهای که او را به رکگویی و صراحت لهجهاش میشناسند. این نویسنده، سخت از سوی هواخواهان تکریم و تجلیل و از سوی مخالفان تخطئه و نکوهش شده استسیّد. ابراهیم گلستان - تقوی شیرازی - متولّد مهرماه 1301 خورشیدی در شیراز است. او کارگردان، داستاننویس، مترجم، روزنامهنگار و عکاس ایرانی است.
پدرش مدیر روزنامهی »گلستان« در شیراز بود. در سال 1320 وارد دانشکدهی حقوق دانشگاه تهران شد، اما پس از مدّتی تحصیل را نیمه کاره رها کرد و وارد فعّالیتهای سیاسی در حزب توده شد. در دوران فعّالیتهای سیاسی خود غالباً، در روزنامههای حزبی همچون رهبر، مردم و ارگان حزب مقالههای سیاسی مینوشت. »در سال 1322 آشناییهای سیاسی من به رشد گرفتن شروع کرد. تا در سال 23 کار سیاسی شروع شد. از سال 24 شروع کردم به نوشتن برای روزنامه. زمستان 24 رفتم به مازندران و از تابستان 25 که برگشتم به تهران توی روزنامه کار میکردم« - گلستان، . - 183:1377
پس از مدّتی دچار اختلاف با روش سران حزب توده میشود. این اختلاف در نهایت در سال 1329 منجر به جدایی او از حزب گشت. پس از جدا شدن از فعّالیتهای سیاسی،طوربه جدّی به قصّهنویسی روی میآورد. نخستین داستانش را با نام به دزدی رفتهها، در سال 1326 زمانی که هنوز در حزب توده بود نوشت که همان سال در ماهنامهی مردم به چاپ رسید. »فکر کردم حالا که نمیخواهم مقاله بنویسم و روزنامه اداره کنم پس چه بنویسم؟ گفتم بیایم قصه بنویسم. با قصه نوشتن حرفهای خودم را بزنم . . . آنوقت شروع کردم و این قصهی به دزدی رفتهها را نوشتم«
- همان: . - 219 پس از برکناری از حزب در پی سفر به آبادان در سال 1330 به استخدام شرکت نفت درآمد و از همان زمان به کار فیلم، سینما، امور خبری، عکاسی و فیلمبرداری برای شبکههای تلویزیونی بینالمللی و آژانسهای خبری مشغول شد. او درسال 1336، استودیوی سینمایی خود با نام »استودیو گلستان« را تأسیس کرد و تعدادی فیلم مستند برای یکی از سازمانهای شرکت نفت ساخت. وی، فیلم اسرار» گنج درّهجنّی« را در سال 1352 میسازد و پس از یک هفته، نمایشِ آن توقیف میشود.
گلستان دردههی پنجاه، و چند سال پیش از انقلاب، استودیوی فیلم-سازیش را میفروشد و به انگلستان کوچ میکند. او اکنون در قصری در ساسکس در حومهی لندن زندگی میکند. وی، علاوه بر آثار داستانی، دارای چند ترجمه و آثار سینمایی ارزشمندی نیز هست. از آثار داستانی او می توان به آذر، ماه آخر پاییز - 1327 - ، شکار سایه - 1334 - ، جوی و دیوار و تشنه 1346 - مَدّومِه - ، - 1348 - ،اسرار گنج درّهی جنّی - 1353 - و خروس - 1374 - اشاره کرد.
گلستان در بیان افکار و عقاید خود هیچ ملاحظهای را برنمیتابد و بسیاری از شاعران و نویسندگان سرشناس همعصر وی،طعم تند نقّادیهای او را چشیدهاند. آنچه که در باب بررسی آثار وی بیش از همه مایهی تأسف است، این است که نوشتن دربارهی گلستان بیش از آنکه به آثار او گرایش داشته باشد، حول شخصیت و زندگانی مؤلّف است. گلستان به جهت فرم و محتوای خاص نوشتههایش جزو یکی از نویسندگان صاحب سبک معاصر بهشمار میرود. او با تکیه بر اندوختههای گران خود از ادبیات کهن، دست به خلق آثار داستانی ساختگرا زد.
-3 عناصر بلاغی
»زبان ادبیات با زبان غیر ادبیات تفاوتهایی دارد. زبان زندگی روزمره، زبانی بدون آرایش و پیرایش، بدون ایهام و ابهام، صریح و روشن است. درحالی که زبان ادبیات زبانی آرایششده، پر ایهام و ابهام است. گاهی این زبان چند لایه میشود که برای شناخت لایههای زیرین آن به تأویل و تفسیر نمادها نیاز است. کارکرد زبان روزمره به طور معمول برای آگاهیدهی است. اما کارکرد زبان ادبی تنها برای آگاهی دهی نیست، بلکه کارکرد مقدم آن برانگیختن عواطف است. همین کارکرد عاطفی زبان ادبی است که بافت زیبایی را در متن میسازد.
برای ساخت چنین زبانی، بهکارگیری عنصر تخیل الزامی است. تخیل به زبان تازگی میبخشد و ذهن را وادار به واکنش عاطفی میکند. ویژگی اصلی تخیل این است که با جداسازی و تفکیک و ترکیب ذهنی عناصر واقعیت، واقعیت جدیدی می سازد که برای مخاطبان دنیای هنر، تازه و بدیع است. تخیل در زبان ادبی، هم در شکل و هم در محتوای اثر تأثیر می گذارد. ساخت یک شکل نو در اثر ادبی همانقدر اهمیت دارد که محتوای نو. چون تخیل خاص فرد است و ویژگی های شخصی را که تخیل کرده است، در خود دارد، به زبان ادبی فردیت می بخشد. این عامل سبب پیدایش سبک و اسلوب ادبی است.
بدون تخیل ادبی سبک و اسلوبی هم وجود نمیداشت« - محمدی، . - 37 :1378 »سبکشناسی بلاغی از بخش های مهم و اساسی دانش سبکشناسی است و اگر قدری پا را فراتر بگذاریم، سبکشناسی بلاغی را باید مهمترین و اصلیترین رکن سبک هر اثر ادبی به حساب آورد؛ زیرا تمام ویژگیها و مختصاتی که ادبیت یا وجه ادبی اثر را تشکیل میدهند و زمینه ادبی شدن آنرا فراهم میکنند در این دستگاه متجلی میشود« - رضایی جمکرانی، . - 87 :1384
در تحلیل سبک ادبی میتوان به نوع دید و رویکردی که شاعران و نویسندگان به جهان و پیرامون خود دارند دست یافت . لازم به ذکر است که بهرهی نویسنده از امکانات بلاغی، بسیار متعدّ و متنوّع است و عناصر بلاغی در آثار او از غنای بالایی برخوردار است؛ اما از آنجا که در سبکشناسی، بسامد بالای یک مؤلّفه مدنظر است لذا تنها به بررسی عناصر تکرار شونده در داستانهای گلستان پرداخته شده است.
1-3 تشبیه
» تشبیه در لغت، مانند کردن چیزی است به چیزی دیگر در یک یا چند صفت؛ اما در اصطلاح علم بیان، تشبیه، ادعای همانندی و اشتراک چیزی است با چیزی دیگر در یک یا چند صفت« - علوی مقدم و اشرفزاده، . - 85 :1387 تشبیه یکی از عناصر اصلی صورخیال بهشمار میرود که زیرساخت سایر صورتهاست. »مرکز اغلب صورتهای خیال که حاصل نیروی تخیل شاعر است، تشبیه است و صورتهای ویژه خیال از قبیل تمثیل و استعاره و تشخیص و رمز و حتی گاهی کنایه یا صورتهای دیگر بیان که میتوان با توسع آن ها را نیز در دایره ی تصویر قرار داد، در حقیقت از یک تشبیه پنهان یا آشکار مایه گرفته است« - پورنامداریان، . - 159 :1374 از طریق نوع تشبیهات بهکار رفته در متن و پیوندی که نویسنده از این راه میان عناصر برقرار می سازد میتوان وسعت و زاویهی دید وی را شناخت. نثر گلستان، نثری شاعرانه و ادبی است. طبیعی است نویسنده در چنین نثری از صور خیال استفادهی فراوانی ببرد.
