مقاله تأثیر سفرنامه نویسی عصر مشروطه بر سادگی نثر

بخشی از مقاله

چکیده
نثر فارسی از ابتدا تاکنون دچار تحولات متعددي شده است و از جهت سادگی و پیچیدگی مراحل مختلفی را گذرانده است به گونه اي که می توان منحنی آن را از سادگی به پیچیدگی و سپس از پیچیدگی و تکلف به سوي سادگی ترسیم کرد.
دگرگونی هاي نثر تا حد زیادي الهام گرفته از حوادث اجتماعی- سیاسی هر دوره است. گرایش به ساده نویسی در طول دورههاي مختلف نثر مورد توجه ادیبان و نویسندگان بوده است و یکی از بارزترین ویژگی انواع مختلف نثر در دوره ي معاصر نیز هست. این گرایش به ساده نویسی از اواخر عصر قاجار مورد توجه برخی از نویسندگان و کارگزاران قرار گرفت و آن هم پیامد تحولات شگرفی بود که در جامعه ي ایران رخ داده بود، و عوامل متعددي در ایجاد این تحولات مؤثر بودند که مهمترین آنها به قرار زیر است رواج صنعت چاپ، گسترش روزنامه نویسی، تأسیس مدرسه ي دارالفنون ، ترجمه ي کتب و آثار فرنگی، اعزام عده اي از دانشجویان به اروپا و آشنایی با دنیاي جدید و رواج و گسترش سفرنامهنویسی هر کدام از عوامل بالا غیر از آنکه موجب ورود مظاهر تمدن اروپا به ایران شد؛ به طور مستقیم و یا غیر مستقیم موجب سوق نثر به سمت ساده نویسی نیز شد. در این میان سفرنامه ها از اهمیت ویژه اي برخوردارند؛ هم به جهت اینکه نویسندگان آنها با درج مطالبی در قالب این سفرنامه ها، به بیداري اذهان جامعه کمک کردند و هم اینکه این سفرنامه ها، در عصر مشروطه، باعث سادگی نثر شدند. نویسندگان آنها با بهره گیري از زبانی روان و ساده به شرح دیده ها و شنیده هاي خود پرداختند ، و بدین ترتیب راهی را هموار کردند که از اندك زمانی قبل مورد توجه قرار گرفته بود و آن راه چیزي جز ساده نویسی نبود.
اینان گذشته از اینکه در عصر خود باعث تحول نثر شدند؛ شیوه ي نیکویی را فراروي آیندگان قرار دادند، بدین معنی که نوشته هاي بعد از دوران مشروطه در مقوله هاي مختلف- از جمله سفرنامه هایی که توسط معاصران نوشته شده است- تحت تأثیر این سفرنامهها بوده اند؛ و با زبانی روان و ساده نوشته شده اند .
واژگان کلیدي: سفرنامه، ادبیات عصر مشروطه، ساده نویسی

مقدمه

یکی از دورههاي مهم و قابل توجه در تاریخ ادبیات ایران عصر مشروطه و تحولات سیاسی- فرهنگی و اجتماعی این عصر است که تأثیر قابل توجهی بر نثر گذاشت و ما در این مقاله بر آنیم که نگاهی گذرا به ادبیات دوران مشروطه و پارهاي از مهمترین ویژگیهاي آن داشته باشیم.

»ادبیات هر دوره ضمن اینکه مشخصه ي خاص خود را دارد - به علت حال و هواي فرهنگی – تاریخی هر دوره و بازتاب آن بر فعالیت هاي ادبی - ادامه ي متحول شده ي ادبیات ادوار گذشته است و عوامل مراحل پیشین را در بردارد. سنت هاي پیشرو گذشته ادامه و تکامل می یابند و برزمینه ي آنها نویسندگان خلاق پدیدار می شوند « - میرعابدینی، . - 409 :1377

ادبیات عصر مشروطه را باید ادبیات مردم وتوجه به زندگی مردم دانست، چرا که در این دوره ناگهان شعر و نثر از دربار – آنچنان که در زمانهاي قبل مرسوم بود- می برد و رو به مردم می کند و آیینه اي می شود براي انعکاس آلام و آرزوها و درد ها و رنج هاي مردم. ادبیات این دوره با استفاده از زبان برّنده و گیراي طنز و انتقاد اجتماعی در خدمت شاعران و نویسندگان درمی آید، و نویسندگان با بهره گیري از لحنی تند و گزنده آنچنان کارگزاران حکومتی را زیر سؤال میبرند که نمونهي آن در تاریخ ادبیات ایران کم نظیر است.
در ادبیات عصر مشروطه نوعی »دموکراسی ادبی« رخ میدهد و نویسندگان با روي کردن به مردم، فریاد و خواسته هاي آنان را در آثار خود منعکس می کنند، لذا با مغلق گویی و تکلّف هاي پر آب و تاب میستیزند و سادگی و روانی را جایگزین آن میکنند و رو به ادبیاتی می آورند که بیداري مردم را در صحنه هاي مختلف زندگی اجتماعی در پی داشته باشد. مقتضاي زمانه در این دوران ساده نویسی است چرا که نویسندگان و شاعران سعی دارند مفاهیم عمده ي سیاسی اجتماعی را در حداقل زمان ممکن و با شتابی قابل توجه وارد ذهن مردم کنند لذا دیگر فرصتی براي لفاظی و پیچیده نویسی نیست چرا که هدف انتقال پیام است نه هنر نمایی و فضل فروشی. البته شایان ذکر است که تلاش منشیان و نویسندگان عصر قاجار - دورهي قبل از مشروطه - را نیز نباید از نظر دور داشت درست است که نثر فارسی از میانهي قرن دوازدهم تا اواسط قرن چهاردهم غالباً به روش دوره هاي پیشین است و چندان قابل اعتنا نیست. اکثر منشیان و نثر نویسان در منشĤت خود کما بیش از سبک و شیوه ي دیرین پیروي می کنند و در نامه هاي خصوصی و مکاتبات اداري، عبارت پردازي هاي دور و دراز و سجع پردازي رواج دارد. اگر چه عده اي از نویسندگان و منشیان به ساده نویسی توجه دارند و بیانی روان و ساده و روشن دارند و نثري نیکو می نوشته اند؛ اما در هر حال غلبه با این عده نیست. در این عصر مردم توجهی وافر به شعر و نثر قدیم دارند و تتبع و جست و جو در ادبیات قدیم جدي گرفته شد،که نتیجه ي آن در نثر رهایی از انحطاط و سستی و غلط نویسی بود. اما این مهم به مرور زمان حاصل شد و ثمرهي نهایی آن در عصر مشروطه به دست آمد - ر.ك.رستگار فسایی،. - 538-539 :1380

در سوق نثر به سمت ساده نویسی افراد مهمی نقش داشتند ودر این میان نقش بسیار مهم و ارزنده ي قائم مقام فراهانی را نباید نادیده گرفت. البته در تحول نثر این دوره به سمت ساده نویسی ، نام افرادي چون میرزا عبدالوهاب نشاط، فاضل خان گروسی، رضا قلیخان هدایت، محمد تقی سپهر، حسن علی خان امیر نظام گروسی،مجدالملک سینکی، فرهاد میرزا معتمد الدوله شاهزادهي قاجار، نادر میرزا و عبداللطیف طسوجی را نباید فراموش کرد.
حال با توجه به این مقدمات لازم است ابتدا تعریفی از سادهنویسی ارائه شود سپس به بررسی عواملی که مستقیماً در سادگی نثر این دوره تأثیر داشتهاند پرداخته شود.

پیشینه و تاریخچهي موضوع:

در باب تأثیر سفرنامه هاي عصر مشروطه بر سادهنویسی نثر تاکنون تحقیقاتی انجام گرفته است و در برخی آثار و نوشته ها و مقالات مطالبی به اختصار یا به صورت ضمنی و پراکنده آمده است و به این تأثیر اشاره شده است. از جمله محمد استعلامی در کتاب » بررسی ادبیات امروز ایران« و کتاب »شناخت ادبیات امروز« اشاره اي گذرا و مختصر به تأثیر سفرنامههاي ناصرالدین شاه بر ساده نویسی نثر کرده است.

علاوه بر آن در کتاب هاي » مبانی فکري ادبیات مشروطه« از حسن اکبري بیرق، »تاریخ ادبیات ایران در دورهي بازگشت ادبی« از احمد خاتمی، »از گذشتهي ادبی ایران« از عبدالحسین زرین کوب و بالاخره در »انواع نثر فارسی« از منصور رستگار فسایی نیز جسته و گریخته اشاراتی به سفرنامههاي نوشته شده در این دوران شده است و بیشتر جنبه ي معرفی دارد تا تجزیه و تحلیل، و به طور دقیق سفرنامه هایی که در این دوره نوشته شده مورد تحلیل و بررسی قرار نگرفته است و جا دارد که نگاهی عمیق به این موضوع انداخته شود. سفرنامههایی مانند سفرنامه ي ناصرالدینشاه، سفرنامهي فرخ خان امینالدوله، سفرنامهي حاجی بابا اصفهانی، مسالک المحسنین، سیاحتنامه ابراهیم بیگ و دیگر سفرنامههایی که بعدها تحت تأثیر این سفرنامهها نوشته شده است.
لازم است این سفرنامهها مورد مطالعه قرار گیرد.

مفهوم سادهنویسی
»ساده نویسی به طور کلی عبارت است از »نزدیکی زبان و قلم، با زبان تکلم« وبنابراین شامل سه قسمت است :
سادگی الفاظ، سادگیترکیب، سادگی تعبیر و بیان« - صا حب الزمانی، - 223 :1328
-1 منظور از سادگی الفاظ، به کار بردن واژههاي مصطلح وپرهیز از لغات مهجور است.
 -2 مقصود از سادگی ترکیب آن است که اجزا ء اساسی جمله - مسند و مسند الیه و رابطه - در وهله ي اول بنابر اسلوب قواعد زبان، با یکدیگر ترکیب شده و در وهله ي دوم براثر به کار بردن مترادفات زیاد و کلمات و جملات وصفی و تبعی، طوري از هم دور نیفتند که خواننده در پیدا کردن و مربوط ساختن آنها به یکدیگر دچار زحمت و تکرار مطالب - که موجب خستگی است - گردد.

-3 منظور از سادگی تعبیر و بیان آن است که نویسنده، امور و حوادث؛ و همچنین مناظر را طوري شرح دهد که خواننده از نزدیک ترین راه به مقصد برسد؛ براي وصول بدین منظور نویسنده باید حتی المقدور وضع طبیعی اشیا را توصیف نموده و از خیال پردازي هاي زیاد که به طور کلی محتاج به استعمال تشبیه و استعاره و کنایه و مجازهاي گوناگون است خودداري نماید. چه در آن صورت مغز خواننده براي یافتن معانی حقیقی و مشارالیه هاي اصلی تشبیهات و کنایات؛ ومجسم ساختن مناظر خیالی نویسنده مانند حل یک مسئله ي ریاضی ناچار به فعالیت بیشتري است که خواه ناخواه ملالت آور بوده ودر نتیجه از طول مدت مطالعه میکاهد - «ر.ك.همان: . - 223 – 224

در عصر مشروطه نزدیکی زبان و قلم نویسندگان به زبان مردم آنقدر محسوس بود که خواننده با اندك دقتی میتوانست به مقصود نویسنده پی ببرد و جمله هاي تو در تو و پیچ در پیچ ذهن اورا براي یافتن مقصود اصلی نویسنده خسته نمی کرد. القاب و عناوین پر طنطنه، عبارات واصطلاحات غریب و دور از ذهن، واژه هاي کهنه و مهجور، و استعاره و تشبیهات خیالی و پیچیده و دور از ذهن همگی از نوشته هاي این دوره رخت بربسته بود و جاي خود را به سادگی داده بود و اگر از صنایع ادبی استفاده میشد؛ تا حدي بود که به لطف کلام و سادگی و روانی عبارت صدمه اي وارد نکند. مبناي اکثر توصیفات و نوشته ها برحس وتجربه هاي حسی بود یعنی در یک کلام نویسنده آن چه را می دید و می شنید و حس می کرد؛ همان را بی تکلف و با بیانی ساده به نگارش در می آورد. شیوه ي اکثر نوشته ها بر پایه ي » تخاطب « بود گویی خواننده با نویسنده روبرو است لذا این مهم صداقت و صمیمیتی خاص به نوشتهها میبخشید و مجموعه ي این عوامل رمز اصلی این موفقیت و محبوبیت نویسندگان در میان مردم بود. بررسی عواملی که مستقیماً در سادگی نثر تأثیر داشتهاند:

ترجمهي آثار فرنگی
ترجمههایی که درعصر مشروطه صورت گرفت بی شک برشیوه و اسلوب نگارش نویسندگان دورههاي بعد تأثیر گذاشت و نثرساده ي این ترجمه ها سرمشقی شد براي نویسندگان دوره هاي بعد. ازآنجا که در ترجمه مترجم می باید تا آنجا که امکان داشته باشد امانت داري را رعایت کند و به متن اصلی وفادار بماند، بنابراین فرصتی براي هنرنمایی و فضل فروشی هاي متکلّفانه نیست. از سوي دیگر در آثار فرنگی که در عصر مشروطه مترجمان به ترجمه ي آنها می پرداختند، سادگی متن اصلی و گریز از ابهام و تکلّف گویی مطلبی بود که جلب توجه می کرد، و همین ویژگی در ترجمه نیز انعکاس می یافت، لذا به روند ساده نویسی در عصر مشروطه بیش از پیش کمک می کرد. مثلاً ترجمه اي که میرزا حبیب اصفهانی از کتاب»حاجی بابا اصفهانی« ارائه داده است از زبان بسیار شیوا و روان برخوردار است.

کتابها و رسالههاي ساده نویسان

نثر فارسی از ابتدا تا عصر مشروطیت، تب و تابهاي زیادي را پشت سر گذاشت و کم کم به سوي ساده نویسی و زیبایی طبیعی که مدتها از آن دور بود راه می پیمود. در راه رسیدن به این سادگی و روانی افراد زیادي نقش داشتند.
افرادي همچون میرزاابوالقاسم فراهانی، امیرکبیر، مجدالملک سینکی، میرزاملکم خان و دهخدا.

روزنامهنگاري
»ادبیات فارسی بویژه در مقوله ي نثر، در اثر جریانات انقلابی دستخوش تحولاتی در کارکردها و اهداف شد. رواج