بخشی از مقاله
چکیده:
میرسید علی همدانی به سبب نفوذ قابل توجه اش درشبه قاره هند وکشور پاکستان ونیز اقبال به آثارش - در بیرون از مرزهای میهن- بایسته است تا مختصات سبکی سخنش مورد بررسی قرارگیرد. قلم این نویسنده در همه آثارش یکنواخت نیست به طوری که بزرگترین اثرش، ذخیره الملوک، با نثری کهن تر از شیوه زمان نگارش یافته و دیگر آثارش- که البته از نظر کمیت قابل ملاحظه اند- با نثری فنی یا نزدیک به آن نوشته شده است.
وی سخن خویش را با آرایش های بیانی و بدیع آراسته است، با این حال معنی و مفهوم را اسیر لفاظی و ظاهر آرایی در سخن ننموده است، همچنین درنثر وی سیطره اش بر علوم قرآنی و احادیث وروایات کاملا مشهود است. تسلط وی در نویسندگی آن گونه است که به مقتضای فهم مخاطب می نگاشته و تمایز شیوه نوشتاری ذخیره الملوک با رساله ذکریه و مشارق الاذواق دلیلی بر این مدعاست در این مقاله نویسنده با نگاهی به اثر سه مذکور ویژگی های نثر آن ها را بررسیده است.
مقدمه:
حیات میرسید علی همدانی - متولد - 714 همزمان با قتل وغارت وحشیانه مغول وکسادی بازار شعر وادب در ایران است؛ ایرانی که قبل از این دوره شاهدآثار بسیار ارزشمندی درنظم ونثر همچون حدیقه الحقیقه ،مثنوی معنوی، کلیله ودمنه ،قابوسنامه وکیمیای سعادت بوده است در این زمان - یعنی قرن هشتم وپس ازآن - چراغ نثر در نگارش کتاب های تاریخی آن هم الزاما به میل مغول روشن است ودیگر موضوعات آن چنان که باید رونق بازاری ندارند. به گفته استاد ملک الشعرای بهار » ازهمین تاریخ ضعف ادبی وسستی وفتور وعدم توجه واعتنا به اصلاح وعلاج نثر پدیدار می گردد ومقدمات فساد نثر وعدم غور وتعمق درادای لغات وعبارات وازیاد رفتن دستور صرف ونحو ورکاکت لفظ ومعنی آشکار می شود - .«بهار، - 179 : 1369
میر سید علی همدانی از جمله نویسندگانی است که در تند باد حوادث آن زمان با روحیه ای سرشار از عرفان واحساس تکلیف، به نشر معارف اسلامی همت می گمارد که حاصل آن آثار درخشانی است که هم از نظر کمی و هم کیفی قابل توجه است - نیز دراین باره نک.انواری:1356، - 300 دراین مقاله به بررسی سبک وی با تمسک به سه اثر از او - ذخیره الملوک ،رساله ذکریه ومشارب الاذواق - می پردازیم.
هدف از انتخاب این سه اثر-که نماینده دیگر آثار وی نیز تواند بود- نشاندن سطوح مختلف و تبحر کم نظیر سید در فن نویسندگی است چراکه بر مبنای فهم مخاطب بعضی از تصانیف وی از جمله مشارب الاذواق و رساله ذکریه برای عموم نیست و مخاطبان خاصی را در نظر داشته است از این رو در این دست نوشته ها تا حدودی به تکلف و تصنع می گراید و در نظر دارد جان سخن را در پرده و رمز ارائه نماید. در مقابل، ذخیره الملوک را با نثری ساده و حتی کمی کهنه تر از نثر زمان خود می نویسد زیرا مخاطبان آن، حکام - و سپس مردم عادی - هستند که برای این طبقه صراحت در بیان بیشتر به کارآید.
ذخیره الملوک:
این کتاب بزرگترین اثر میر سید علی همدانی است که به زبانی ساده وروان ودر عین حال مزین به بعضی آرایه های ادبی نگارش یافته وسخت تحَت تأثیر کیمیای سعادت و احیاءالعلوم غزالی است .اهمیت این کتاب تا آن جاست که در شبه قاره هند و پاکستان خصوصا ناحیه کشمیر چندی به عنوان کتاب درسی مورد استفاده بوده است - ناهیدی،. - 49 :1386 در این اثر بعضی ویژگی های نثر دوره ی رشد وتکوین کاملا هویداست به همین جهت نثر آن کهنه تر از نثر های رایج زمان است خصوصا در مواردی که روایت یا داستانی را نقل می کند این کهنگی بیشتر نمایان است البته گاهی با سجع پردازی واستفاده از تشبیه واستعاره وبهره مندی از استشهادات مختلف تا حدی نثر کتاب را در زیر چتر نثرهای فنی می برد هرچند از خصوصیات کلی این نوع نثر نظیر وصف وتمثیل های پی در پی که موجب اطناب می شود یا کثرت مترادفات وآمیختگی نظم ونثر ووفور صنایع بدیعی وبیانی درآن خبری نیست.
اما آیا نگارش این گونه آثار در دوره وی معمول بوده است؟ سخن استاد همایی در این باره جواب قانع کننده ای است وی در مقدمه کتاب مصباح الهدایه که به تصحیح آن همت گماشته است چنین می نویسد : »می دانیم که در سده ی هشتم هجری هنوز رمقی ازسبک های قدیم نثر فارسی باقی بوده وازاین رو نویسندگان زبردست آن زمان گاهی بطبع وگاهی بعمد شیوه های قدیم را تقلید می کردند وازاین جهت مولفات آنها از سبک های مختلف آمیخته بود واین شیوه نشان می داد که عهد سبک های قدیم کم کم سپری شده است واسلوبی تازه در انشای فارسی ظهور خواهد کرد - « همایی،49 :1376،. - 48 ناگفته نماند که استاد علی اصغر حکمت برای نثر فارسی در قرن هفتم و هشتم سه ویژگی برمی شمارد که بیشتر ناظر به ویژگی های محتوایی است و در ادامه این کتاب را نمونه کامل نثر رایج قرن ه شتم می داند که هر سه ویژگی را دارا ست؛ آن سه ویژگی به اختصار عبارتنداز:
-1 اختلاط زبان فارسی با ادب و لغت عرب که بذر آن در قرن دوم و سوم هجری کاشته شده بود و در این زمان به منتهای نضج و کمال پختگی رسید.
- 2 تاثیر کامل معارف و آداب دینی ا سلامی چون » کتاب و سنت «ا ست؛ دو علم تف سیر و حدیث که تا قرن ه شتم به منتهای کمال ر سیده و به صورت منظمی در آمده بود در آثار این دوره نفوذ بسیاردارد و نویسندگان و متفکرین این عصر برای اثبات مدعای خود در امور دنیا و دین به کتاب خدا و کلام سید المرسلین - ص - تمسک می جستند.
-3 انتشار مبادی صوفیه بودکه درآن دوره برای تسکین آلام مردم ایران در قبال حوادث دردناک زمان و برای تهذیب و تربیت امراء جور و سلاطین مستبد تعالیم آن طایفه بهترین داروی مسکن بود.1 - حکمت،243 :1330، - 242 در این جا ابتدا ویژگی هایی که نشان دهنده کهنگی نثر این کتاب است بیان می شود وسپس به دیگر ویژگی های آن نظری می افکنیم.
