بخشی از مقاله
چکیده
در پی قیام مردم ایران و اعتراض به دستگاه حکومتی شاه ،او با امید بازگشت مجددبه وطن ،ایران راترک کرد .امیدی که هیچ گاه به واقعیت نپیوست .نهایتا در 22بهمن 1357 دولت شاهپور بختیار،نخست وزیر وقت سقوط کرد و وی به کشور فرانسه پناهنده شد .درهمین زمان دولت موقت مهندس بازرگان ،تحت رهبری امام خمینی آغاز به کار کرد .پس از پیروزی انقلاب با توجه به اندیشه پست مدرنی که در دنیا در حال شکل گیری بود این اندیشه در بناهای این دوره تاثیر گزار بود .که میتوان دوره جمهوری اسلامی را به دو دوره تقسیم کرد که هر کدام دارای ویژگی های سنتی ،مدرن متاخر،پست مدرن ،ارگانیک و های- تک بوده است. با توجه به خلا نسبی علمی و تحقیقاتی در رابطه با معماری خانه تهران به خصوص در بحث فضای معماری ،تزیینات ،پژوهش حاضر بر آن است که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و انجام مطالعات کتابخانه ای در رابطه با آرایه های معماری، تزیینی و مطالعات میدانی در جهت شناخت تزیینات و ارزیابی و دسته بندی سبک ها و تزیینات دربناهای دوره جمهوری اسلامی بپردازد. نتایج بیانگر آنست بیشتر تزیینات بیشتر بصورت بتن ،شیشه و شامل نقوش کاشیکاری و گیاهی بصورت انتزاعی و همچنین تزیینات متاثر از هنر های تزیینی غرب به صورت طبیعت گرا و تقلیدی می باشد ؛نقوش همچون : منظره سازی،تصاویری ،ستون های کشیده،و موارد مشابه که مشاهده می گردد.
واژههای کلیدی: جمهوری اسلامی،سبک، بنا ها،تزیینات
-1 مقدمه
پس از پپیروزی انفلاب اسلامی در دوره اول و همچنین روی کار آمدن جمهوری اسلامی و قوع جنگ در این دوران بیشتر بناها در سه سبک و به صورت خورد پیگیری شدند؛ معماری سنتی و سنت گرای ، معماری متاخر ، معماری پست مدرن می توان بیان کرد .نمادهای تاریخی و یا بومی ساختمان ها ی پست مدرن تقلید کامل از گذشته نیستند.اگر چه بناها از نظر شکل شبیه گذشته هستند ،ولی با مصالح و فن آوری مدرن ساخته شده اند و به شکل نو و جدیدی ارائه شده اند .به معماری پست مدرن ،معماری نئو تاریخ یا نو تاریخ نیز می گویند؛ زیرا در این نوع معماری ،تاریخ به روز شده است .همچنین به معماری پست مدرن معماری التقاطی هم گفته می شود ،چون معمولا معماری پست مدرن التقاطی از سبک های معماری در زمان ها و مکان های مختلف است (وحید قبادیان ،سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران ، 1392؛ص.(309 در دوران دوم جمهوری اسلامی به دلیل پایان جنگ و شروع عصر سازندگی و همچنین گسترش روز افزون دانشکده های معماری در ایران میتوان با بررسی این دوره معماری ایران راهشت سبک مختلف تقسیم گردید ؛معماری ارگانیک ،معماری مدرن متاخر ،معماری ارگانیک ،معماری پست مدرن،معماری های-تک،معماری سبز ،معماری دیکانستراکشن،معماری فولدینگ که هر کدام دارای خصوصیاتی هستند.
پرسش ،فرضیه و روش تحقیق،
پرسشی که در این رابطه مطرح میشود عبارتست از؛آیا تغییر ساختاری جامعه و حکومت ،تغییر ساختاری وفضای در معماری معاصر را ایجاد کرده است؟آیا معماری این دوره یگانه و منحصر به فرد است یا متنوع یا اگر متنوع است بازتاب چه عواملی است؟فرضیه ای که برای پاسخ گویی به این سوال مطرح می گردد این است که؛اکثر بناها و تزیینات به کار رفته در این بناها جنبه تزیینی داشته اند و باز گوکننده ی مفهوم خاصی جزء زیبایی بخشیدن داشته است. با توجه به بررسی های بعمل آمده می توان گفت تا کنون تحقیق جامعی در مورد ارزیابی و مقایسه تزیینات و آرایه های معماری در بناهای ساخته شده دوره معاصر ایران به طور خاص مشاهده نشده است و مقالات و نوشتارهایی که در این رابطه نوشته شده است عموما به معرفی کلی بناها پرداخته اند . روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش روش تحقیق توصیفی - تحلیلی بوده و اطلاعات مورد نیاز در دو مرحله جمع آوری گردید.مرحله اول از طریق کتابخانه ای و اسنادی در عرصه تزیینات و آریه های معماری بوده و مرحله دوم بصورت مشاهده میدانی از نمونه های موردی که از طریق مقایسه و ارزیابی اطلاعات کسب شده در این دو مرحله ،الگوی استفاده شده در این دو مرحله ،الگوی استفاده از بناها و تزیینات آنها دسته بندی، ارائه می گردد.
-2چهارچوب نظری تحقیق 1-2 تشکیل اندیشه معماری دوره دوم جمهموری اسلامی
پس از پایان جنگ در تیرماه سال 1367،مهمترین واقعه رحلت امام خمینی(ره)در خرداد 1368بود.آیت ا...سید علی خامنه ای پس ازایشان به سمت رهبری انتخاب شدند بر اساس طرحی که د رمجلس تصویب شد.اختیارات رئیس جمهور افزایش یافت و سمت نخست وزیر حذف شد.دولت آیت ا.. اکبرهاشمی رفسنجانی اولین دولت پس از جنگ بود .هدف دولت جدید سازندگی و بازسازی کشوردرسطح گسترده بود.لذا طی هشت سال زمامداری این دولت ،بازسازی خرابی های جنگ به صورت سرتاسری در کشور آغاز شدوبسیاری از پروژه های ناتمام حکومت شاه مجددا آغاز گردید.اگر چه تورم دربعضی از سال ها به بیش از چهل درصدرسید،ولی فعالیت ساختمانی در شهر ها و همچنین احداث راه ها ،سدهاوکارخانجات به صورت فراگیر طی این مدت صورت پذیرفت(وحید قبادیان ،سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران ،1392؛ص..(315مخصوصا با توجه آغاز دولت سازندگی و همچنین مهاجرت بیش از پیش به تهران و شهرهای بزرگ کشور خانه سازی و شهرک سازی در اطراف این شهرها گسترش تصاعدی یافت .در داخل شهرها نیز برج سازی و احداث بزرگراه ها ،چهره شهرهای بزرگ را عوض کرد.در این دوره با گسترش روز افزون دانشکده های معماری در سراسر کشور مواجه هستیم.هم زمان با آن انتشارکتاب ها و نشریات متنوع معماری افزایش چشم گیری داشته است .بعلاوه برگزاری سمینارهاو دوره های مختلف آموزشی،مجموعابستری مناسب برای نظریه پردازی در حوزه های معماری را فراتر و بهتر از دوره های دیگر فراهم نموده است.برگزاری مسابقات معماری نیز ازجمله مواردی است که در این دوره اهمیت بیشتری یافت .این مسابقات معماری نیز ازجمله مواردی است که در این دوره اهمیت بیشتری یافت.این مسابقات معماری تاثیر به سزا و مثبتی بر طرح های معماری داشته و پروژهای برنده شده در این مسابقات ،به ارتقاع کیفی هنروحرفه معماری کمک کرده است. (وحید قبادیان ،سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران ،1392؛ص.(319
2-2 سبک معماری جمهوری اسلامی دوره دوم
با بررسی طرح ها و ساختمان های شاخص هشت سبک مختلف در این دوره شناسای شده است که هر کدام دارای ویژگی های خاص خود می باشند؛ -1 معماری سنت گرایی ؛با توجه به وقوع انقلاب اسلامی و آرامش و بازسازی پس از جنگ،مباحث مرتبط با معماری سنتی و
سنت گرایی بیش از گذشته در این دوره مطرح شد.نگاه به گذشته ،آموختن از آن و این که ارزش های پایدار معماری و شهرسازی گذشته می توانند کماکان زبان معماری و شهر سازی بومی امروزایران را بسازند ،نکات پایه ای این گرایش اند.براین اساس بازگشت به فرهنگ وهنر بومی -از آن میان معماری و شهرسازی -میراث فرهنگی کشور امری حتمی است .این گرایش معتقد است سنت های پایدار سنت هایی هستندکه با نظرات انسان در آمیخته اندوفرهنگ وهنر مبتنی براین سنت ها همیشه
تازه ونواند،خلاقیت را بیدار نگه می دارند وراه را به سوی کمال می گشایند(محسن حبیبی،شرح جریان های فکری معماری وشهر سازی در ایران معاصر،1385،ص.(559
-2معماری مدرن متاخر؛درسرتاسر کشور ساختمان های شاخص بسیاری به سبک معماری مدرن احداث شد.در این زمینه فرودگاه ها،بیمارستان ها ،آموزشگاه ها،پایانه های اتوبوسرانی و قطار ،هتل ها ،ورزشگاها،بانک ها ،سفارتخانه ها ،فرهنگ سراها و سینما ها نام برد. این بناها دارای ویژگی های خاصی نظیر؛فرم بنا به تبعیت از هندسه اقلیدسی،غالبا به شکل مکعب مستطیل،به کارگیری سطوح صاف وخطوط مستقیم،عدم استفاده از تزیینات،نمایش مصالح مدرنمانندبتن،فلزی وشیشه های وسیع در نمای ساختمان،استفاده از مصالح و فن آوری مدرن برای اجرا ساختمان،بام مسطح. که در بناهای این سبک
مشخص میباشد.
-3معماری ارگانیک؛اکثر نمونه های شاخص معماری ارگانیک را طراحی باغ و پارک تشکیل می دهد این پارک همواره مورد توجه شهروندان بوده اند و نزدیکی بیشتری بین انسان و طبیعت برقرار می کنند.از خصوصیات بارز این سبک میتوان به ؛حداقل دخالت در محیط طبیعی ،تلفیق محیط مصنوع با محیط طبیعی ،ترکیب هندسه اقلیدسی با اشکال و فرم های ارگانیک،به کارگیری مصالح بومی و نمایش آنها به صورت طبیعی ،هم جواری مصالح طبیعی و مصنوعی در کنار یکدیگر.
-4معماری پست مدرن ؛ نمادهای تاریخی و یا بومی ساختمان ها ی پست مدرن تقلید کامل از گذشته نیستند.اگر چه بناها از نظر شکل شبیه گذشته هستند ،ولی با مصالح و فن آوری مدرن ساخته شده اند و به شکل نو و جدیدی ارائه شده اند .به معماری پست مدرن ،معماری نئو تاریخ یا نو تاریخ نیز می گویند؛ زیرا در این نوع معماری ،تاریخ به روز شده است .
-5معماری های-تک؛با وجود که از عمر معماری های-تک حدود چهار دهه می گذرد،اما ساختمان های نسبتا معدودی با این سبک ساخته شده است .دلیل عمده آن می تواند به لحاظ نیاز به تکنولوژی پیشرفته برای اجرای این گونه بناها باشد.از ویژگی های بارز این سبک میتوان ؛نمایان بودن سازه ،شفاف نمودن بدنه و اجزا ساختمان ،بکارگیری مصالح براق فلزی و یا بتن نمایان در سطوح ساختمان ،استفاده از اجزا کششی سبک،عدم استفاده از نمادها و یا تزیینات تاریخی .
-6معماری سبز؛برای فراهم نمودن شرایط آسایش در داخل بنا،اکثر قریب به اتفاق ساختمان های سنتی در ایران با توجه به شرایط اقلیمی طراحی و احداث شده است .از اوایل قرن اخیر شمسی و باورود تکنولوژی مدرن ،توجه به شرایط اقلیمی در طرح ساختمان ها به حاشیه رانده شد ..گرایش به سمت تجهیزات مکانیکی و با استفاده از وسایل مانند بخاری ،پنکه و کولر،آسایش انسان در داخل بنا را فراهم گردید.از ویژگی های معماری اقلیمی در ایران بدین قرار است ؛استفاده از اقلیم جهت فراهم نمودن شرایط آسایش انسان در داخا بنا ،کاهش مصرف انرژی ،خصوصا انرژی فسیلی در داخل ساختمان،کاهش ایجاد آلودگی وضایعات در محیط زیست ،به روز نمودن المان و کارکردهای سنتی برای تامین آسایش اتسان،استفاده از مصالح،فن آوری و تاسیسات سبز و یا بهینه شده ، همه از جمله عواملی هستند که در ارتباط ساختمان با بیرون و آسایش انسان تاثیر گذار هستند.
-7معماری دیکانستراکشن؛در ایران معماران معدودی طرح های خود را در چهارچوب معماری دیکانستراکشن مطرح کرده اند
. در طی دو دهه گذشته ترکیب احجام و مصالح و شکل دهی بعضی از طرح های این معماران به صورت هنرمندانه ای انجام شده و زیبای جدیدی را ارائه شده است .ساختمان های اندکی به این سبک احداث شدند .از ویژگی های این سبک میتوان به ؛ایجاد حس تعلق ،ناپایداری وپویایی ،استفاده از سطوح و خطوط مورب وکج و معوج،هم جواری نمادهای نامربوط در کنار یکدیگر،تداخل احجام و سطوح معلق در یک ترکیب هنرمندانه .
-8معماری فولدینگ؛ همانند معماری دیکانستراکشن ،بسیاری از نمونه های این سبک در ایران در حد طرح باقی مانده است و نمونه های ساخته شده بسیار معدوداست.از خصوصیات این سبک میتوان به موارد زیر اشاره کرد:تاثیر بودن ساختمان از شرایط پیرامونی و دورنی پروژه ،سیال بودن کالبد سطوح . خط.ط ،حرکت نرم و انعطاف پذیر بدنه بنا در سایت ،استفاده از خطوط منحنی و شکل پذیر،تاکید بر خطوط و تقسیمات افقی در نمای ساختمان.
3-2 زمینه پیدایش معماری جمهوری اسلامی
پس از وقوع انقلاب اسلامی و بسته شدن شرکت های ساختمانی خارجی در ایران بسیاری از شرکت های بزرگ معماری ایرانی نیز تعطیل و یا نیمه تعطیل نیمه فعال شدند. بابروز جنگ در سال 1359 و تحریم اقتصادی ،فعالیت های ساختمانی به شدت
کاهش یافت . در طی هشت سال جنگ اکثر فعالیت های ساختمانی در مقیاس خرد و کوچک انجام شد و کارهای دولتی غالبا در جهت تکمیل پروژه های ساختمانی قبل از انقلاب بود . انقلاب اسلامی در بهمن 1357 بنیان فرهنگی ،اجتماعی ،سیاسی واقتصادی ایران را درگرگون کرد .تا قبل از وقوع انقلاب ،ایران رابطه ای نزدیک با دولت های غربی داشت و با پوا سرشار نفت،ساخت و سازهای بسیار گسترده با کمک این دولت ها در کشور در حال اجرا بود .ولی در ظرف چند ماه ،اکثر قریب به اتفاق این پروژه متوقف شد و ارتباط با جهان غرب کاهش یافت .ضوابط اسلامی بر جامعه حکم فرما گردید .هنجارهای فرهنگی مذهبی مورد تاکید قرار گرفت و هنجارهای غربی نکوهش شد .قراررارهابا دولت و شرکت های خارجی،بالاخص غربی ،یکی پس از دیگری ملغی شد.امریکاییان و اروپاییان که چند ماه قبل از سقوط شاه در حال ترک ایران بودند ،پس از وقوع انقلاب با سرعت بیشتری ایران را ترک کردند. (وحید قبادیان ،سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران ،1392؛ص.(395
-3معرفی نمونه های موردی
1-3 مصلای امام خمینی
مصلای امام خمینی در تهران در جنوب تپه های عباس آباد واقع است.مطالعه اولیه مکان یابی ومشخصات طرح ،از سال 1361 آغاز شد.در سال 1364 مسابقه بین المللی برای طرح معماری آن برگزار شد.سر انجام در 1365 طرح پرویز موید عهد به عنوان طرح برنده اعلام گردید.این جزویکی از بزرگترین ساختمان های مذهبی از نظر وسعت وحجم کاری است.که تاکنون در کشور اجرا شده است .طول ساختمان حدودا پانصد متر و عرض حیاط در حدود چهارصد متر است ،این ساختمان ،یک بنای عظیم بتنی و فلزی است .ولی خصوصیات شیوه اصفهانی مانند گنبد ها و گلدسته ها ،حیاط مرکزی و چهار ایوانه،تزیینات کاشی کاری ،گچ بری وچوب بری با طرح های اسلیمی وگره چینی در نماها و بخش های مختلف این بنا بارز است .قوس های ساختمان عمدتا جناغی است اما از قوس های نیم دایره (شیوه تهرانی )وسهمی (شیوه پارتی و خراسانی)نیز استفاده شده است .ارتفاع زیاد ساختمان یاد آور شیوه آذری است(وحید قبادیان ،سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران ،1392؛ص.(302
شکل -1 بدنه گنبد خانه امام خمینی(ماخذ؛وحید،قبادیان شکل -2 نمادهای شیوه معماری تاریخی ایران بر روی بدنه بتتی
،سبک شناسی ومبانی نظری در معماری معاصر ایران:( 1385 (ماخذ؛وحید قبادیان ،سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر (1385:
2-3 مجتمع مخابراتی انقلاب اسلامی
در طرح این مجتمع مخابراتی ،نمادهای سبک بین المللی به خوبی مشخود است .ساختمان متشکل از یک سری مکعب مستطیل های ساده با ابعادمختلف است که بر اساس عملکرهای مختلف،در کنار یکدیگرجانمای شده اند .بدنه خارجی این احجام فواقد هرگونه پیرایه وتزیینات است و با سنگ های گرانیت مکعبی شکل به رنگ خاصی پوشش داده شده است .بدنه دو راه پله در حیاط مرکزی و یک راه پله در سمت جنوب غربی ،از حجم ساختمان بیرون آمده و با رنگ سیاه مشخص شده است(وحید قبادیان ،سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران ،1392؛ص.(307این مجتمع ساختمانی است فنی و پیشرفته از نظر میکانیکی ،الکترونیکی وهمچنین تکنولوژی ساختمان.چون ساختمان در بر گیرنده تجهیزات متنوع الکترونیکی می باشد .ساختمان چه در نما وچه در پلان براساس یک شبکه تنظیم کننده طراحی شده است و از یک پیمانه 1/20*1/20متری تبعیت میکند که درمورد کف و سقف کاذب به نیم پیمانه های 60*60 سانتی متر تقسیم میشود(دیبا،داراب و دیگران،نگاهی به مهندسی ساختمان و معماری ایران ،ص.(34
شکل -3 بدنه گنبد خانه امام خمینی(ماخذ؛وحید،قبادیان شکل -4 پلان طبقه اول مخابراتی انقلاب اسلامی
،سبک شناسی ومبانی نظری در معماری معاصر ایران:( 1385 (ماخذ؛اعتصام و دیگران(620: 1388
3-3 باغ جمشیدیه و فردوسی
باغ جمشیدیه که بر بستر یک باغ مخروبه (در شمال نیاوران ) احداث شده استودرسال 1355افتتاح شده است . باغ فردوس نیز که کوهپایه ای است شمالی و غربی باغ جمشیدیه را شامل می شود.در سال 1375 افتتاح گردید.باغ نخست توسط رجبعلی نیک خواه خصال ،غلامرضا پاسبان حضرت و برقعی طراحی شد. باغ فردوسی توسط مهندسان مشاور بافت شهر ،به سرپرستی غلامرضا پاسبان حضرت طراحی گردید.در این مجموعه ،تلفیق بستر طبیعت با ساخته دست بشر به نحو استادانه و شاعرانه انجام شده است .ترکیب عوامل طبیعی همچون کوه ،صخره،خاک،گیاه و دیوار و ساختمان های دست بشر مانند سنگ فرش،جوی آب،سایه بان ،پله ،تندیس،دیوارو ساختمان به گونه ای انجام شده که عین حفظ ماهیت هر یک ،منظره های زیبای و دلپسندی را ایجاد نموده است(وحید قبادیان ،سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران ،1392؛ص.(337
شکل)-5ماخذ نگارنده) شکل -6 ماخذ نگارنده
4-3 مسجد حضرت ابراهیم
مسجد حضرت ابراهیم در نمایشگاه بین المللی تهران تلفیقی از سبک ها و نمادهای معماری اسلامی است . به دلیل حضور بازدید کنندگان کشور ها و مذاهب مختلف در محل نمایشگاه ،اسم مسجد به نام ابراهیم است و معماری آن به صورت تلفیقی از معماری اسلامی در سرزمین های گوناگون شکل گرفته است . بدنه این مسجد یک مکعب مستطیل سیاه رنگ ،مشابه کعبه مکرمه است.تک مناره مرتفع مسجد به شکل مناره عظیم مسجد سامره در عراق است .ورودی مسجد به شکل ورودی های مساجد عصر صفویه در اصفهان طراحی شده است و یک گنبد اورچین شبیه گنبد دانیال نبی درشوش بر بالای بدنه اصلی مسجد قرار دارد .ایده طرح مسجد ،انطباق آن با فرهنگ های مختلف ایران وجهان است.بازدیدکنندگان ازملل مختلف با مشاهده این مسجد ،آن را آشنا و مانوس بافرهنگ و سابقه ذهنی خود خواهند یافت
