بخشی از مقاله
بررسی بناهای دوران پهلوی اول درمحور خیابان امام شهر تبریز (با تمرکز بر هتلها و مهمانسراها)
چکیده
هرچند که معماری در دوران پهلوی اول، عمدتا در سبک بین المللی و دربرگیرنده معماری آریایی در بناهایی چون کاخ دادگستری تهران، کاخ شهربانی سایر بناهای ساخته شده در این دوران بود، اما در بناهای مسکونی و ساختمانهای کم اهمیت تر- که ساخته دست افراد عادی بود- رنگ و یوی آثار، متفاوت از بناهایی بود که زیرنظر دولت ساخته میشد. استفاده از بافت آجری، تراسهای کنسول شده و تزئینات خاص، عمدهترین شاخصههای معماری این بناها را شکل میدادند. در میان شهرهای ایران، تبریز از جمله شهرهایست که بافت قدیمی آن متعلق به این دوران بوده چراکه به دلیل زلزلههای عظیمی که در این شهر رخ داده، از معماری قبل از قاجار و پهلوی در تبریز آثار کمی به جای مانده است.
اما متاسفانه این بناها در دوران معاصر، مورد بی توجهی و کم لطفی قرار گرفته اند و در حال حاضر بیشتر به عنوان بافت فرسوده شهری در خطر نابودی هستند. به طوریکه تاکنون میزان زیادی از این بافت از میان رفته و مسئولان نیز تلاشی در جهت حفظ آثار باقی مانده ندارند. مطالعه و مشاهده مستندهای باقیمانده نشان میدهد که بیشتر بناهایی باقیمانده نیز، به دلیل داشتن مالکهای شخصی است و عمده کاربری این بناها نیز متعلق به هتلها و مهمانسراهاست. با توجه به اهمیت حفظ آثار گذشتگان، این امر مرا بر آن داشت تا نگاهی به این موضوع داشته و به مطالعه تاریخچه ساخت هتل در این دوران بپردازم. این مقاله حاصل نتایج به دست آمده در این زمینه میباشد. روش تحقیق به کار رفته در این مقاله بر اساس مطالعات میدانی کتابخانهای در این زمینه میباشد. شایان ذکر است که منابع موثق چندی در این زمینه وجود ندارد و بیشتر بررسیهای انجام شده نتیجه مشاهدات و گفتگوهای محلی است. نتایج به دست آمده از این تحقیق به در ضمن بیان ویژگیهای معماری این بناها، میتواند گامی موثر در جهت حفظ هویت در سطح شهر تبریز بوده و به ویژه مسئولان را متوجه اهمیت این بناها سازد.
واژه های کلیدی: معماری پهلوی اول، مهمانپذیر، بافت آجری، تزئینات، تراسهای کنسول شده
1
مقدمه
حفاظت از میراث فرهنگی، در عصر حاضر یک ضرورت حیات است. انجام چنین کاری منافع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگـی بسـیار زیادی دارد که به عنوان عاملی موثر نقش خود را در ایجاد و برقراری توسعه پایدار ایفا میکند. با توجه به تاریخ پر زلزله شهر تبریز، که باعث از بین رفتن بسیاری از آثار باستانی آن در طول زمان گشته و با توجه به اینکه عمده آثار باقیمانده در ایـن شـهرمتعلق بـه دوران قاجار و پهلوی است، اهمیت حفظ این آثار دو چندان مینماید. تخریب این آثار باعث میشود شهر تبریز بیش از پیش چهره مـدرن بـه خود گرفته و هویت تاریخی خود را از دست دهد. اهمیت حفظ بافت تاریخی در جهت جذب گردشـگر نیـز دلیلـی مـازاد بـر ایـن امـر میباشد.
با توجه به اینکه عمدهترین بناهای مربوط به این دوران در شهر تبریز دارای کاربری مهمانپذیر هستند لذا توجه ایـن مقالـه بیشـتر معطوف به این بناها و در محور خیابان امام -مهمترین محور ارتباطی شهر تبریز- میباشد.
معماری دوران پهلوی اول
معماری ایران بعد از دوره صفویه، به واسطه ارتباط، تعامل و یا تقلید از غرب، بعضا آمیختگیها و یا التقاطهایی در سـبک معمـاری ایجاد گردیده که خود به سبک و یا شبه سبک تبـدیل گشـته اسـت.(کیانی،1386، 147و رجبـی، (1355 در صـورتیکه دوره قاجـار را آغازگر تلفیقپذیری معماری ایرانی و غربی دانست، معماری عصر پهلوی اول، ادامه دهنده این تغییرپذیری است که مشهود، سریع و بـه گونهای تقلیدوار است، هر چند که باز هم در معماری عصر پهلوی اول، نمونههایی از معماری ایرانی را میتوان مشاهده کرد. بـا حرکـت سریعتر در رویکرد به برونگرایی دوره پهلوی اول، خیابانها و نمای خیابانی، مکانی برای بروز این نوع معماری و به تبع آن نمایش نمـا تزئینات میشود(ذکاوت،1389، .(179 خیابان به مکانی برای دادو ستد و گردش تبدیل شده و بدنه خیابانها غالبا شامل نماهـایی بـا ردیف مغازهها و یا ورودیهای تجاری و در یکی دو طبقه شکل گرفت و روبه رشد کرد(کیانی، 246،.(1386
معماری دوره پهلوی اول در دوره نسبتا کوتاه بیست سالهاش از تعدد سبکی در معماری برخوردار است. از یک طرف نگرش گـذر و دوری از تفکر سنتی و یا مذهبی، از طرف دیگر بازیابی و احیای دوره اقتدار باستانی و از جانب دیگر نگرش مدرنیزاسیون و طلب کـردن پدیدههای غربی و خارجی، سه دیدگاه فکری بود که متعاقب آن سه نگرش سـبکی در معمـاری ایـن دوره حاصـل نمود(کیـانی،1386، .(267
در این دوره، استفاده از آجر در نما و تزئینات نه تنها کاهش نیافت بلکه رونق خاصی پیدا کرد. نهضت عمران و آبـادانی و سـاخت و ساز فراوان به همراه سهولت در کار، استفاده از آجر را در اولویت قرار داد به طوریکه در مدت زمانی کوتاه، بافت جدیـد آن دهـههـا بـه شکل موزون و هماهنگ دارای بناهای آجری به رنگ زرد و قرمز شد و به شکل وسیع رایج گشت(کیانی،1386، .(238
هنر آجرکاری و آجر تزئینی در نیمه اول این دوره، نقش عمده و یا اول را در پوشش بناها دارد و تمامی شکلهای آجر تزئینی کـه پیش از این در معماری آجری گذشته به کار رفته، الگو و دستمایه هنرمندان این دوره معاصر بوده است(کیانی،1392، .(21 عمده بناها آثار مطرح این دوره که آمیخته با هنر آجرکاری است، در سالهای قبل از 1313ه.ش ساخته شدهاند. یعنی در دورهای که سبک هنـر معماری ایرانی، اسلامی و باستانی، سبک اکثر بناهای این دوره است. اندک اندک پس از ایـن سـالهـا و رویکـرد بـه معمـاری مـدرن و حضور مصالح دیگر همچون سنگ و سیمان، سبک معماری و هنر آجرکاری کم رونق میشود(کیانی،1392، .(27
در دوران پهلوی اول، شهر تبریز چون سایر شهرها چنین الگویی را در پیش گرفتند. شاخصه اصـلی بناهـای ایـن دوره، اسـتفاده از آجرکاری تزئینی در کتیبه بالای پنجرهها و در رخبامها و تقسیم نما با استفاده از نیمستونها است. استفاده از بالکنهای کنسول شـده
2
از نما نیز از دیگر ویژگیهای معماری این دوره میباشد. بافت آجری در بدنه خیابانها، دید غالب شهری در این دوران را شکل میدهـد که به صورت دوطبقه میباشد.
تاریخچه هتلها (مهمانپذیرها) در تبریز
در زمینه تاریخچه دقیق اولین هتل در شهر تبریز اطلاعات مستندی وجود ندارد اما گفتگوها و مصـاحبههـای محلـی انجـام شـده، "گراند هتل" اولین هتلی است که در این شهر و توسط حاج قنبر توفیق (متولد (1278 تاسیس میگردد. وی که تـاجر دوره نیکـولای در شوروی بود با الهام از دیدههای خود در این کشور اقدام به ساخت هتل در شهر محل سکونت خود میکند. بعد از نیز چنـدین هتـل دیگر در مجاورت آن تاسیس میگردد. به دلیل استقبالهای صورت گرفته وی اقدام به ساخت هتل جهان نما در همان محدوده شهری میکند. به نظر میرسد دلیل انتخاب این محدوده از شهر که از میدان قونقا تا خیابـان فردوسـی را شـامل مـیشـود، بـا جایگـاه قبلـی ترمینال تبریز بیارتباط نباشد. بعد از این هتلها، هتل مروارید و رامسر، مهمانپـذیرهای بعـدی هسـتند کـه در ایـن محـدوده سـاخته میشوند. البته مستند خاصی در این باره وجود ندارد و تنها مصاحبههای انجام شده و گقتگوهای محلی بیانگر این موضوع مـیباشـد. از آنجائیکه اکثر صاحبان اصلی هتلها یا فوت کرده و یا خارج از ایران به سر میبرند، در ارتباط با تاریخ دقیق سـاخت بقیـه مهمانپـذیرها اطلاعی در دسترس نیست. اما بر اساس نوع معماری، می توان آنها را متعلق به دوران پهلوی اول دانست.
شکل -1 محدوده مورد مطالعه در شهر تبریز، http://guneynews.com
لذا با توجه به جایگاه ترمینال قدیم، محدودههای نزدیک ترمینال مورد بررسی قرار گرفت و محدوده بین خیابان محققی و خیابان امام در راستای شرقی-غربی و خیابان فلسطین و فردوسی در راستای شمالی-جنوبی انتخاب گردید.
همانگونه که بیان گردید مستندات کافی در ارتباط با بناهای مربوط به دوران پهلوی اول وجود ندارد اما با توجه به اینکه بنای هتل گراند متعلق به اواخر دوران پهلوی اول و اوایل پهلوی دوم میباشد میتوان با مقایسه ساختار و به ویژه نمای بنا با سایر هتلهای موجود در این محدوده به صحت ادعاهای موجود در ارتباط با حیطه زمانی هتلهای موجود در این محدوده پی برد . لذا در این میان میتوان به هتل جهاننما، هتل مروارید، هتل امر، پارک هتل، هتل کوثر، هتل سلماس و ..... اشاره کرد. در ادامه به معرفی هر یک از این هتلها پرداخته و شاخصهای آن بیان میگردد.
3
شکل -2 جانمایی برخی از هتلها در نقشه شهر تبریز، عکس از نگارنده
گراند هتل هتل جهان نما پارک هتل هتل کوثر هتل سلماس هتل مروارید
هتل های دوران پهلوی اول در تبریز
گراند هتل
گراند هتل که هم اکنون با نام هتل سهند شناخته میشود اولین هتلی است که توسط حاج قنبر توفیق در شهر تبریز احداث شده است. این هتل در حال حاضر تعطیل شده و دسترسی به فضاهای داخل بنا مقدور نیست.
شکل -3 گراند هتل و تزئینات به کار رفته در بدنه آن, خ امام, تبریز, عکس از نگارنده
نمای این بنا، در ضمن اینکه یادآور معماری دوران پهلوی اول است، بافت عمومی شهر تبریز را نیز شکل می دهد. به گونه ای که بافت تمامی مهمانسراها باوجود تفاوت های جزئی، همسان هستند. هر چند که نوع معماری و بافت شهری در زمان پهلوی اول به دلیل خیابان کشی تفاوت های اساسی با معماری دوران قبل خود داشت و بیشتر متوجه یک معماری برونگرا بود، اما ظرافت کاریهای معمار ایرانی همچنان در نمای بناها قابل مشاهده است.
شکل -4 جزئیات نمای گراندد هتل، عکس از نگارنده
