بخشی از مقاله
چکیده
مطالعه سیر تاریخی هنر معماری در ایران گویای نگرش قدسی معماران در ادوار تاریخ این سرزمین می باشد. هنر دینی معماری در ایران زمین از ابتدای پیدایش تا کنون، روندی تکاملی و مستمر داشته است. معماری معاصر ایران نیازمند بازشناخت اصول ماندگار و ارزشمند ادبیات معماری ایرانی و اسلامی است. هویت اصیل معماری که در تاروپود کالبد بناهای تاریخی ایران به ودیعه نهاده شده است امروز با کندوکاو و مطالعات تخصصی قابل بازیابی و بهره برداری مجدد می باشد.
به منظور پاسخ گویی به این نیاز، در این مقاله؛ با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، معیارهای معماری سنتی ایران از منابع کتابخانه ای در این حوزه استخراج و سپس با کاربرد روش تحلیل محتوا، نتیجه حاصل از مطالعات، جمع بندی شده و در نهایت اصول پایه کاربردی برای طراحی معماری، ارائه خواهد شد.
واژه های کلیدی معماری سنتی، معماری معاصر، معماری پایدار، مصادیق سنتی
مقدمه
امروزه گرایش به معماری سنتی بیشتر تزئینی و کمتر محتوایی و عملکردی بوده است. بدین ترتیب عناصر کالبدی در معماری سنتی مانند بادگیر، گنبد، حیاط مرکزی، شوادان، زمهریر، سایبان و مانند این که دارای عملکرد محیطی قابل توجهی بودند و نیاز ساختمان را تا حد زیادی به سوخت های متعارف کم می کردند در آموزش های معماری کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز این آموزش ها تنها جایگاه توصیفی داشته و از نحوه به کارگیری و ترکیب آن با معماری مدرن و به دست آوردن نوعی معماری با عملکرد عالی کمتر نشانه ای دیده می شود.
تحلیل و بررسی نمونه هایی از طراحی نما که بر اساس هویت ایرانی و اسلامی طراحی و اجرا گردیده باشند می تواند ضمن نمایش شاخصه های اصلی به عنوان راهنمایی جهت طراحی در این مقاله مورد مطالعه قرار گیرد. بدین منظور در دو دسته بندی کلی در دسته اول به نمونه هایی اشاره خواهد شد که در معماری سنتی ایران وجود داشته است. این مصادیق به علت داشتن روح ایرانی و اسلامی دارای حس آشنا و به عبارتی هویت گرا می باشند.
لازم به توضیح می باشد که معماری سنتی ایران به علت بهره گیری از اصل درون گرایی و ملاحظات اقلیمی و بومی اغلب دارای دو نمای متفاوت می باشد. نمای بیرونی تنها به طراحی ورودی و خصلت دعوت کنندگی می پردازد، در حالیکه نمای داخل دارای طراحی و پرداخت بیشتری می باشد. در این مقاله، نگاه تکمیلی به هر دو نما مد نظر قرار خواهد داشت. دسته دوم شامل نمونه های معاصر می باشد که بر اساس معماری سنتی ایران شکل گرفته است. در این گروه به یک نمونه از کارهای معمار بزرگ»حسن فتحی« نیز اشاره می گردد.
علت انتخاب آثار وی به دلیل بهره گیری طراح از هویت بومی منطقه و توجه و تأکید بر معماری اسلامی است و در ادامه به آثاری اشاره خواهد شد که در مرحله طراحی ایده و تنها به عنوان ارائه پیشنهاد می باشد.
معماری پایدار
به صورت تحت الفظی، معماری پایدار بر روی پایداری معماری، به عنوان یک رشته علمی و هم به عنوان محصول یک رشته علمی، توجه می کند .در مواردی که تاکید آن روی محورهایی چون آینده باشد، بر بهترین روش طراحی و برنامه ریزی قلمرو عمومی متمرکز شده است، در این راستا مواردی چون :استدلال های کلیدی، مفاهیم شهرسازی، معماری و پایداری جالب و در خور توجه هستند که شدیداً به هم گره خورده اند.
اخیراً، بسیاری از روش های فن آوری محیطی، قبل از اینکه با موفقیت کامل شوند، با شکست مواجه می شوند؛ به دلیل ناتوانی طراحانشان که نتوانسته اند، پیوستگی و محتوای فرهنگی -اجتماعی معماری را تشخیص دهند، یا اینکه نیازها و انتظارات کسانی را که قصد دارند از آن استفاده کنند درک نمایند.
همان طور که گفته شد، توسعه پایدار قصد دارد که تغییر مهمی را در فهم رابطه انسان و طبیعت ایجاد کند ولی راه حل های ارائه شده در توسعه پایدار در زمینه محیط ساخته شده و معماری همچنان راه حل های ماشینی است و در اصلاح به دیدگاه و ایدئولوژی انسان نسبت به طبیعت منجر نشده و رابطه انسان و طبیعت به صورت کامل و صحیحی تعریف نمی شود .در ادامه جهت آگاهی از نظرات متفاوت به بعضی از دیدگاه ها در رابطه با معماری پایدار و راه حل ها اشاره شده است.
حلزل
با توجه به گستردگی مسأله پایداری و جوانب پیچیده و به هم پیوسته ای که این موضوع شامل می شود، توجه به یک نکته نیز ضروری می نماید؛ و آن در نظر گرفتن پایداری به عنوان محصول فرآیند معماری است .معماری پایدار نیاز دارد که در رابطه با فرآیند دیده شود. به عنوان قدرتی که پایدار می کند، آنچه را که قابلیت پایدار شدن دارد. چرا که در این حالت سؤالی اساسی مطرح می گردد؛ اینکه چه چیزی می بایست پایدار شود و در اینجاست که راه حل ها تشخیص داده می شوند.
بر این اساس ضوابط و معیارهایی که می توانند پایه و اساس اظهارنظر درباره معماری پایدار قرار گیرند به صورت زیر است:تأثیر پذیری از شرایط فرهنگی و محیطی و اقلیمی؛ هماهمنگی و سازگاری با طبیعت و محیط زیست؛ صرفه جویی در مصرف انرژی پاسخ درست به نیازهای عملکردی؛ تأثیرپذیری از معماری بومی اما به صورت امروزی؛ استفاده درست از مصالح هم از لحاظ بصری و هم زیست محیطی. مصادیق و نمونه های سنتی و معاصر معماری کهن ایران مملو از قاعده های محتوایی و چارچوب های عملکردی است که معماران گذشته به آن ها پی برده و با توجه به اقلیم، فرهنگ و آداب و رسوم منطقه، آن ها را به کار می برده اند.
در جوامع امروزی این اصول به دست فراموشی سپرده شده و به بستر شکل گیری بنا توجهی نمی شود. به علت تشابه اعتقادی و طراحی براساس معیارهایی پایدار و هویت گرا بررسی چند نمونه از خانه های سنتی در شهرهای بزرگ ایران تعمیم نتایج بدست آمده را امکان پذیر خواهد نمود. در این راستا، به ذکر نمونه هایی در شهرهای تاریخی اصفهان، شیراز، کاشان، یزد و تهران - جدول شماره - 1 بسنده می نماییم.
همچنین در این بخش نمونه ای موفق از طرح های »حسن فتحی« بررسی خواهد گردید. نوع نگرش معمار به هویت منطقه و بهره گیری از معماری اسلامی می تواند در رسیدن به اهداف پروژه مفید به فایده واقع گردد. در ادامه به کمک سرچ اینترنتی نمونه هایی از ایده پردازی براساس معماری ایرانی و اسلامی آورده شده است. در نهایت خانه پورجعفر و ساختمان مسکونی نیاوران اثر نیک بخت به عنوان نمونه های معاصر در تهران بررسی می گردد.
در انتخاب هر یک از این نمونه ها جهت آنالیز شاخص های در این تحقیق، عوامل مختلفی نظیر عوامل هویتی، تاریخی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و همین طور تحلیل های موجود نظریه پردازان و معماران، جهت کاربردی بودن نتایج در کشورمان مدنظر قرار گرفته است. در واقع هدف از تحلیل این بناها پی بردن به راه کارهایی است که معماران در مراحل خلق اثر در این پروژه ها به کار بسته اند.
دلایل انتخاب نمونه های ذکر شده عبارتند از: استفاده از خلاقیت های معمارانه در انواع هندسه ها، عناصر و اجزای تازه و بدیع، تنوع پذیری در عین مانایی، استفاده از نمادهای قراردادی، شبیه سازی و تلخیصی، شکلی، صوری و محتوایی و مفهومی، تعاملی متناسب میان روح و معنا با کالبد و صورت، کمال احترام و احتیاط در نحوه برخورد با طبیعت، بهره وری کامل از شرایط متنوع اقلیمی، بازسازی و بازآفرینی طبیعتی سرسبز در داخل، ارزش دادن به جوهر و هسته باطنی و پوسته ظاهری جهت محافظت از حقیقت درون به علل مختلف فرهنگی است.
ایجاد حریم محیطی جهت محافظت از آرامش درون و عوامل آب و هوایی و جوی، تداوم، یکپارچگی، افزایش فضای خالی، سبکی، بازتاب نور در مصالح و نقوش، تلاش در جهت بهینه سازی و مقاوم سازی، رعایت اصل صرفه جویی و اقتصاد در کار در عین تأمین مناسب کلیه نیازهای مادی و طبیعی انسان، استفاده از تزئینات جهت توجه بیشتر انسان به مسائل روحی و معنوی، رده بندی فضایی میان درون و بیرون با مرزبندی حریم های فضایی، تحرک و سیالیت فضایی است.
نتایج حاصل از تحلیل کیفی در این تحقیق نشان می دهد که بند پنج اشاره شده در بخش معماری پایدار، یعنی بهره گیری از فن آوری های نو در ترکیب با عناصر و فرم های بومی و سنتی به صورت فرمال یا عملکردی، در معماری معاصر ایران، بیشترین تأثیر را بر افزایش مطلوبیت بنا می گذارد و همواره باید در طراحی معماری مورد توجه قرار گیرد. چراکه محوری ترین نتیجه این گزاره توجه به هویتی است که اکنون دچار بحران شده است. بنابراین استفاده از این راهکار میزان رضایت عمومی را بالا برده و مطلوب خواهد بود.
بند یک اشاره شده در بخش معماری پایدار، یا به عبارتی توجه به ویژگی های اقلیمی منطقه با بهره گیری از فن آوری روز نیز در تمام پروژه های مطرح در معماری معاصر ایران از اهمیت بالایی برخوردار است.با توجه به اقلیم مناطق مختلف ایران و نیز اهمیت مباحث کنونی مطرح در صرفه جویی انرژی - بند دوم و سوم اشاره شده در بخش معماری پایدار - و...، این شاخص ها نقش کلیدی در طراحی پیدا می کند. از طرفی با توجه به نتایج تحلیل ها، هماهنگی با شرایط اقلیمی به ویژه با عناصر نوین، باعث افزایش هرچه بیشتر مطلوبیت بنا نزد مخاطبان خواهد شد.
همچنین با بهره گیری از فناوری های نو در حفظ ارزشهای خاص فرهنگی -اجتماعی منطقه - بند یک - و اصول معماری سنتی در کنار قواعد، شرایط و ضوابط جدید، جهت ایجاد خوانایی فضایی و هماهنگی با الگوی رفتاری مخاطبان، از بهترین تدابیری است که می تواند فضایی نو را سازماندهی و ایجاد کند. چرا که معماری ارتباط مستقیم با زندگی مردم دارد و این هماهنگی گامی اساسی در افزایش مطلوبیت بناهاست.
بند شش اشاره شده در بخش معماری پایدار، یعنی بهره گیری از فناوریهای نو و مصالح جدید در ساخت آرایه ها، تزئینات و استفاده از رنگ و مصالح بومی و سنتی به صورت سمبلیک، هماهنگ یا در تقابل با مصالح مدرن، از دیگر مواردی است که می تواند در موفقیت پروژه های معاصر ایران نقش مهمی داشته باشد. استفاده از مصالح جدید در ایجاد آرایه های سنتی و به کارگیری به جا و مناسب آنها در بناهای معاصر به دلایل گوناگونی مانند سرعت، دوام و ... باعث افزایش مطلوبیت طرح خواهد شد. از طرفی بهره گیری ا ز مصالح جدید در تقابل یا هماهنگ با مصالح سنتی، بسته به هدف و شرایط طرح از تدابیری است که ضمن اشاره به مفاهیم و نمادهای معماری اسلامی -ایرانی، میزان رضایت مردم را تا حد زیادی بالا می برد.
