بخشی از مقاله
بررسی فقه ی و حقوقی تغییر جنسیت در قوانین کشورهای اسلامی
چکیده
تغییر جنسیت یکی از موضوعات مهمی است که در علم پزشکی و حقوق اهمیت خاصی دارد. اگر چه در گذشته این مباحث کم و بیش وجود داشته است، اما اکنون با پیشرفت تکنولوژی و علم پزشکی، ابعاد جدیدتری فرا روی ما گشوده شده است .سؤالی که از لحاظ حقوقی مطرح میشود، این است که آیا تغییر جنسیت جایز است .در این خصوص سه نظریه وجود دارد:1 تغییر جنسیت مطلقاً جایز نیست. 2 تغییر جنسیت مطلقاً جایز است. 3 تغییر جنسیت به صورت مشروط جایز است .مقاله حاضر نظریه اخیر را میپذیرد و درصدد اثبات آن در کشورهای اسلامی است.
کلیدواژهها: تغییر جنسیت، وضعیت فقهی، وضعیت حقوقی، کشورهای اسلامی
مقدمه پیشرفت علم و تکنولوژی هر روز باعث پیدایش پدیدههای جدیدی میشود. این موضوعات جدید به تبع
خود مسایل جدید حقوقی را به دنبال دارد که در گذشته سابقه و زمینه وقوع آن وجود نداشته است. یکی از این موضوعات تغییر جنسیت است. مقصود از تغییر جنسیت این است که هویت و جنسیت مرد یا زن به کلی تغییر کند. پزشکان امروزه در پرتو پیشرفت علم پزشکی، میتوانند جنسیت اشخاص را تغییر دهند و علائم و ممیزی جنسیتی را از شخص بردارند و علائم و نشانههای جنس مخالف را در او قرار دهند. با توجه به نقشی که تغییر جنسیت در زندگی شخصی و خصوصی شخص ایفاء مینماید اگر شخص طبق استانداردهای پزشکی تغییر جنسیت دهد، از حالت اضطراب و افسردگی خارج میشود و به حالت نشاط و آرامش طبیعی برمیگردد اما در صورتی که به صرف تمایل خود و برخلاف مقررات علم پزشکی تغییر جنسیت دهد، مشکلات جسمانی و روانی او مضاعف میشود. بنابراین با توجه به نقش مهمی که جنسیت در زندگی شخصی و اجتماعی بشر دارد و با عنایت به حقوقی که به هر یک از دو جنسیت مذکر و مؤنث تعلق میگیرد، ضروری است که موضوع تغییر جنسیت از لحاظ فقهی و حقوقی نیز مورد بررسی قرار گیرد. تغییر جنسیت، موجب پیدایش مسائل جدیدی در این زمینه شده است که در کتب و مقالات فقهی و حقوقی، این بحث کمتر مطرح شده است.
سابقه تغییر جنسیت به کشورهای آمریکا و انگلستان برمیگردد. در آمریکا در سال 1952 برای اولین بار مردی اقدام به تغییر جنسیت خود کرد (به نقل از: نشریه اندیشه و رفتار، .(7 :1382 در انگلستان در
فاصله سالهای 1942 تا 1948 دختری به نام لورا دیلون تغییر جنسیت داد و نام مایک دیلون را برای خود انتخاب نمود .(htpp://ylym.wordpress.com) به تدریج در کشورهای مختلف این عمل رواج یافت و
به منظور ایجاد وحدت رویه پزشکی هر ساله سمپوزیوم بین المللی تشکیل میشود که اولین آن در سال 1996 در لندن برگزار شد .(www.pfc.org.uk/news) امروزه اکثر کشورهای عضو اتحادیه اروپایی تغییر جنسیت را امری قانونی اعلام کرده و مقرراتی را در این باره وضع نمودهاند .(www.pfc.org.uk/news) در حقوق اسلام،
هرچند سابقه تغییر جنسیت به زمان حکومت حضرت علی(ع) برمیگردد و در آن زمان حضرت کسی را که با پسر عمویش ازدواج کرده بود، از او جدا و به مردان ملحق کردند (حر عاملی، (286 :1412 اما در فقه اسلامی و حقوق ایران در مورد وضعیت و شرایط آن چندان تحقیق نشده است و از لحاظ قانونی نیز قانون خاصی در این باره وضع نشده است. در میان فقیهان امامیه امام خمینی اولین فقیهی است که تغییر جنسیت را مجاز اعلام داشته است. در مقاله حاضر نظر ایشان مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
در ایران حدود سه تا پنج هزار دوجنسی وجود دارد و احتمال میرود که آمار مبتلایان به این ناهنجاری بیشتر باشد. بیشتر کسانی که مراجعه کرده و خود را معرفی نمودهاند، از استانهای گیلان و مازندران هستند .(www.baztab.ir/news :1386/2/3) تنها از سال 1374 تا 1379 در بیمارستان حضرت علی اصغر(ع) تهران
تعداد 30 مورد دو جنسی تحت درمان قرار گرفتهاند (مجله علمی پزشکی قانونی، .(35 :1379
شایان ذکر است که در مورد تغییر جنسیت دو بحث باید مورد بررسی قرار گیرد. یکی اینکه آیا چنین عملی از نظر قانون و شرع مجاز است. دیگر اینکه با فرض مجاز بودن عمل مزبور، چنانچه فردی تغییر جنسیت بدهد چه آثار حقوقی بر آن بار میشود. در مقاله حاضر به بررسی موضوع اول میپردازیم. ابتدا کسانی را که از نظر پزشکی میتوانند موضوع تغییر جنسیت قرار گیرند مورد بررسی قرار میدهیم و سپس به بررسی سه نظریه که در این خصوص وجود دارد، میپردازیم. سه نظریه مزبور عبارتند از: نظریه مشروعیت مطلق تغییر جنسیت، نظریه ممنوعیت مطلق و نظریه مشروعیت مشروط.
1 اشخاص موضوع تغییر جنسیت در بادی امر این گونه به ذهن خطور میکند که تمام انسان های روی زمین در معرض تغییر جنسیت هستند هر کس که تمایل داشته باشد، میتواند موضوع عمل تغییر جنسیت قرار گیرد، اما در علم پزشکی دو گروه از افراد در معرض تغییر جنسیت هستند: گروه اول کسانی که در فقه و حقوق به عنوان خنثی معروف شده اند
æ در علم پزشکی به »هرمافرودیسم2« یا »دو جنسی« مشهورند. بیماری دو جنسی یا هرمافرودیسم یک نوع ناهنجاری است که در دوران تکامل جنین در رحم مادر بهوجود میآید که ممکن است تحتتأثیر هورمونهای مادر و یا بعضی از داروها و مواد شیمیایی مورد استفاده مادر در دوران بارداری ایجاد شود. تغییرات هورمونی، جنسی و همچنین گاهی تغییرات ژنتیک و کروموزومی در این نوع بیماران وجود دارد که شدت تغییرات متفاوت است (عباسی، آیتالهی و عمرانی، .(59-60 :1382
گروه دوم کسانی هستند که علائم جنسی جسمی آنها با گرایشات و تمایلات جنسی آنها همسو نیست و باهم تعارض دارند. این گروه به خنثای روانی مشهور شدهاند و در علم پزشکی به »ترانسکسوآلیسم3« یا »اختلال هویت جنسی4« معروفاند. ترانسکسوآلیسم یک اختلال روانپزشکی است که آناتومی، فیزیولوژی
هورمونی و فرمول کروموزومی جنسی فرد هماهنگی دارد و ظاهرش هم در همان جنسی است که فرمول ژنتیکی وی ایجاب میکند، اما از نظر روانی از آن نقش جنسی که در آن است، در عذاب شدید به سر میبرد .(/www.pezeshkonline.ir) به عبارت دیگر، در بیماری مذکور جنس روانی شخص متضاد با جنس فیزیکی وی است (www.merriam-webster.com/dictionary/ transsexualism)
و فرد از جنسیت خود راضی نیست و تمایل شدید به تغییر در جنسیت خود دارد. در این بیماری وضعیت ظاهری جسمی و جنسی، ارگانهای داخلی جنسی و سیستم هورمونی و کروموزومی کاملاً در سلامت به سر میبرد اما فرد از نظر ذهنی و روحی منکر صحت نوع جنسیت خود است و به عبارتی، معتقد به وجود اشتباه در نوع جنسیت خود است و به حدی از آن ناراضی است که باعث آزار شدید روحی و در نهایت تصمیم قطعی به تغییر در جنسیت خود خواهد شد. این اختلال شدیدترین درجه اختلال جنسی قلمداد میشود زیرا از نظر جنسی بین جسم و فکر تناقض و مغایرت وجود دارد (طیرانی، .(9 :1385 تفاوت این بیماری با بیماری دو جنسی در این است که بیماران دو جنسی دارای اختلال ظاهری در اندام تناسلی، اندامهای داخلی و سیستم هورمونی خود هستند و معمولاً نمای ظاهری از اندام هر دو جنس را دارند، درحالی که بیماران ترانسکسوآلیسم از نظر جسمی کاملاً سالماند و تنها از نظر روحی با مشکل فراوان مواجه هستند .(/www.pezeshkonline.ir)
بنابراین با توجه به سابقه موضوع در علم پزشکی، میتوان گفت که افرادی در معرض این درمان قرار می-
گیرند که به نوعی از لحاظ جسمی یا روانی یا هر دو مشکل جنسی داشته باشند و پزشک متخصص، تغییر جنسیت را برای بهبود وضع او مناسب تشخیص دهد. افرادی که خلقت آنها کامل بوده و نقصی در بدن آنها وجود ندارد، تغییر و تبدیل جنس آنها به جنس مخالف بسیار نادر است و به همین دلیل، برخی اصطلاح »اصلاح جنسیت« را پیشنهاد کردهاند (کریمینیا، .(77 :1379
2 نظریه ممنوعیت مطلق تغییر جنسیت دلایلی که بر ممنوعیت مطلق تغییر جنسیت اقامه شده است، عبارتند از: حرمت از بین بردن اعضای بدن،
غیرمجاز بودن تغییر در خلقت الهی، مخالفت با مصالح عمومی، رواج همجنسبازی و تأنث. در ذیل هر یک از دلایل مذکور را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار میدهیم:
12 حرمت از بین بردن اعضای بدن اساساً از بین بردن اعضای بدن جزء اعمال حرام و ممنوع به شمار میآید. به عبارت دیگر کسی نباید به
عضوی از بدن خود یا دیگری صدمه وارد کند یا آن را از بین ببرد. بنابراین مجاز دانستن تغییر جنسیت مستلزم جایز بودنِ برداشتن و یا از بین بردن اعضای بدن است. در حالی که از بین بردن اعضای بدن حرام محسوب میشود. در نتیجه تغییر جنسیت عملی نامشروع است (مدنی تبریزی، 49 :1416؛ مبروک النجار، تغییر جنسیت در قاهره .(www.umich.edu به نظر میرسد این گروه به قاعده »لاضرر و لاضرار فی-
الاسلام« استناد کرده باشند که به موجب قاعده مزبور ایجاد نقص و ضرر حتی بر بدن خود حرام است (خرازی، .(104 :1379
دلیل مذکور در فوق قابل قبول و منطقی نیست. زیرا مقصود از قاعده لاضرر عدم تشریع حکم ضرری است. بدین معنی که شارع، حکمی را که موجب ضرر مکلفان شود اصولاً تشریع نکرده و هرگونه حکم ضرری را در اسلام نفی کرده است (انصاری، .(524 :1374 بنابراین، مبنای قاعده لاضرر شیء نیست بلکه نفی هرگونه حکم ضرری است.
از طرف دیگر در صورتی میتوان تغییر جنسیت را به طور مطلق ممنوع دانست که ضرورت ایجاب نکند. اگر شخصی در نتیجه بیماری مجبور شود که عضوی از اعضای بدن خویش را بردارد، قاعده مجاز بودن امور ممنوعه در موارد اضطرار موجب میشود که برداشتن یا از بین بردن عضوی از بدن مشروع گردد (خرازی، 104 :1379؛ جوان، .(162 :1388
2 2 غیرمجاز بودن تغییر در خلقت الهی دلیل دیگر نظریه ممنوعیت تغییر جنسیت، غیرمجاز بودن تغییر در خلقت الهی است. این
گروه که عمدتاً فقهای اهل سنت و مسیحی هستند، معتقدند که خداوند انسان را مذکر و مؤنث آفریده است و هیچ قدرتی نمیتواند مذکری را به مؤنث یا بالعکس تغییر دهد و تغییر جنسیت را دخالت در کار خلقت خدا میدانند ;modules/news www.hawzahnews.net.) .(www.mofidu.ac.ir/desktop به عبارت دیگر، تغییر مذکر به مؤنث یا بالعکس امری غیرمقدور و ناشدنی
است و چون موضوع تغییرناپذیر است، حکم آن نیز ثابت و غیرقابل تغییر است (باریکلو، .(70 :1382 در فرانسه هم تا قبل از اصلاحات سال 1993 با تمسک به همین استدلال قائل به تحریم تغییر جنسیت بودهاند (دیانی، .(35 :1379
این گروه برای اثبات ادعای خود به آیات قرآنی استناد کردهاند که میفرماید: »خداوند شیطان را از درگاه رحمت خود به دلیل مجادله با خدا دور کرده است و شیطان گفت من از بندگان تو قسمتی را زیر بار طاعت خود خواهم کشید، سخت گمراهشان کنم و به آرزوهای باطل و دور و دراز درافکنم و به آنها دستور دهم تا گوش حیوانات را ببرند و امر کنم تا خلقت خدا را تغییر دهند. ای بندگان بدانید هر کس شیطان را دوست گیرد و نه خدا را سخت زیان کرده، زیانی که آشکار است« (نساء، آیه.(118-119 این گروه بر این باورند که این آیه اشاره به شیطانی بودن عمل تغییر خلقت خدا دارد. بنابراین تغییر جنسیت امری غیر مجاز است. حتی برخی از اهل تسنن بر اساس همین مبنا پیوند اعضا را نیز جایز نمیشمارند و مصداقی از تغییر در خلق خداوند می-
دانند.
دلیل مذکور در فوق صحیح به نظر نمیرسد. زیرا،اولاً این آیه اطلاق ندارد. آیه در مقام سرزنش آن چیزی است که مشرکان میخوانند و درصدد بیان دشمنی شیطان و سرکشی او و اشاره به اقوال اوست که منجر به شرک و نشر بدعتهای حرام میشود. ثانیاً، اگر مطلق تغییرات حرام باشد، تخصیص اکثر لازم میآید که امری قبیح و ناپسند به شمار میآید (خرازی، .(104 : 1379 به عبارت دیگر، اگر بنا باشد تغییر جنسیت به خاطر تغییر در خلقت خداوند سبحان، حرام باشد پس لازم میآید که همه کارهای روزمره ما حرام باشد. چراکه زندگی روزمره ما با تغییر و تبدیلهای فراوانی همراه است. بنابراین، این آیه ناظر به تغییر جنسیت نیست. بلکه درصدد بیان حرمت تغییرات ناشی از گمراه کردن شیطان است که منجر به امور خلاف فطرت توحیدی از قبیل شرک و بدعتهای حرام میشود.
موضوع مورد بحث، تغییر جنسیت تمام افراد بشر نیست. در علم پزشکی نیز اعتقاد بر این نیست که تمام افراد میتوانند تغییر جنسیت بدهند، بلکه افرادی که به نوعی بیمار میشوند، موضوع تغییر جنسیت هستند. پس غیرمقدور بودن تغییر جنسیت شامل تمام افراد نمیشود، بلکه شامل افرادی میشود که گرایشات جنسی و روانی آنها با علایم جنسی، هماهنگ و همسو است (افراد عادی) و اکثر انسانها نیز در این گروه قرار دارند و تنها این گروه از افراد خارج از موضوع هستند. همان گونه که بعضی از فقها با استناد به ظاهر
