بخشی از مقاله
بررسی معیارهای جهانی طراحی نوار ساحلی
چكیده
نوار ساحلی پتانسیلی قوی برای شهرهای مجاور دریاست که نقش عمدهای در ایجاد سیمای زیبای شهر و ارتقا موقعیتی استثنایی برای توسعه شهری و گردشگری دارد، نوار ساحلی نیازمند ضوابط خالقانهای است که درعین هماهنگی با محیط و بستر موجود، بتواند حداکثر بهرهوری از پتانسیل بالقوه این محدودهها را شامل شود. با توجه به اینکه 10 درصد جمعیت کل کشور یعنی جمعیتی بالغ بر 6 میلیون نفر در این نواحی تمرکز یافتهاند؛ لذا بررسی معیارهایی که بتوان از آن جهت برنامهریزی و ارائه ضوابط برای این نواحی بهره جست ،اهمیت ویژهای دارد. در این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی به بررسی نمونههای جهانی سواحل موفق و دستاوردهای گروههای بین المللی پرداخته میشود و به کمک تحلیل تطبیقی )Analytical Studies( الگوهای مورد توجه جهت طراحی حاشیه سواحل تبیین شده و دیدگاههایی که میتواند در تصمیمگیری پیرامون خلق فضای ساحلی سرزنده، موثر واقع شود استخراج گردیده . یافتههای پژوهش نشان میدهند که عنصر اصلی در طراحی سواحل موفق در سطح بینالمللی، توجه به اصل پایداری و ارکان آن میباشد به طوریکه مقوله توجه به مردم و جذب جمعیت در بعد پایداری اجتماعی مورد توجه قرار گرفته و در نهایت معیارهای طراحی سواحل در قالب 4 رویکرد کلی، عملکردی- کالبدی- اجتماعی و زیست محیطی دسته بندی شده و ارائه میگردد.
واژههای کلیدی: نوار ساحلی، شهر ساحلی، ساحل سرزنده، معیارهای طراحی، پایداری
1
-1 مقدمه
سواحل فعال نقش تعادل بخشی به منظر شهری را دارند و لبههای ساحلی یکی از بزرگترین فضاهای عمومی -تفریحی و فرصتی استثنایی برای جذب جمعیت هستند.[1] لبه ساحلی ارتباط قوی بین زندگی اجتماعی ،فرهنگی و اقتصادی در فضای شهری جامعه ایجاد میکند)همان:)10 از سال 1380 و براساس الزامات بینالمللی)خصوصا دستور کار )21، طرح جامع مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی ایران((ICZM برای نخستین بار کل منطقه ساحلی کشور را که شعاع تقریبی 10 کیلومتر از سواحل را دربر میگیرد، به عنوان یک منطقه ویژه با عملکرد چندگانه مورد مطالعه قرارداده است .[2] از طرفی توسعه لبه ساحلی به صورت یک موج جهانی و فزاینده تبدیل شده به طوریکه در سالهای اخیر تعداد طرحهایی که به این موضوع پرداخته اند رشد مضاعف و چشمگیری داشتهاند.[3] تحقیق حاضر با نگاهی کاربردی به بررسی سواحل موفق و عوامل زمینهساز آن میپردازد تا به کمک تحلیل جمیعی از آرا که در زمینه توسعه سواحل و ارتقا پتانسیل شهرهای ساحلی صورت گرفته ،گامی در پیشنهاد چارچوب طرحهای ساماندهی ساحلی به کمک دستاوردهای جهانی بردارد.
-2 واژه شناسی:
کانون اصلی در شهرهای ساحلی، نوار ساحلی بوده که به عنوان مرکز شهری تلقی میگردد. توسعه شهرهای ساحلی به علت پتانسیل های باال، یکی از هیجان انگیزترین مسائل شهرسازی در قرن 21 ام میتوان دانست. ناحیه ساحلی به عنوان فضای انتقال و گذر است و ماهیت خود را تا حد زیادی از فرم خود به عنوان یک لبه میگیرد. طبق مطالعات انجام شده و براساس نظریه Mangor منطقه ساحلی )Coastal area( به عنوان یک لبه، خود به چندین بخش تقسیم میگردد؛ لذا به جهت تدقیق موضوع به تشریح چند واژه کلی پرداخته میشود.
Waterfront -2 -1کناره آب: فضاهای ثانویه همگانی به عنوان رابط با حوزه شهری هستند.در واقع فضای آزاد و باز حاشیه ساحلی محسوب میگردند که فرصت جذب جمعیت را مقدور میسازند.
دیدگاه : )2010( Moretti این لغت با مفهوم آبکناره و لبه ساحل به معنای منطقه شهری در تماس مستقیم با آب است. دیدگاه : )2013( Timur مناطق لبه ساحل که غالبا توسط فعالیتهای حمل و نقل دریایی ،اسکله و...شناخته میشوند و قابل بهرهبرداری هستند.
دیدگاه )2010(Eves , McDonagh :آبکناره ها را به عنوان مناطق تعاملی بین توسعه شهری و آب معرفی میکنند.[4]
-2-2 نوار ساحلی :shoreline نوار باریکی در ناحیه انتقالی بین دریا و خشکی است که تاثیرات جزرو مدی و امواج در این محدوده محسوستر میباشد ،این ناحیه پتانسیل جذب توریست و همچنین انجام فعالیتهای اقتصادی ،اجتماعی را به خوبی داراست. [5]
-2-3 شهر ساحلی: شهرهایی با جمعیت بیش از 20000 نفر هستند ،جمعیت این مراکز به دلیل دسترسی به کنارههای آب در حال افزایش میباشند، از آنجایی که این شهرها دارای جمعیت متنوع از گروههای اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی هستند در نتیجه فرصت رشد و توسعه اقتصادی زیادی دارند. [6]
این شهرها با توجه به شرایط خاصی که دارند دارای مشخصههای زیر میباشند.
- الگوی خیابان مرتبط با فرم زمین و ویژگیهای طبیعی محیط اطراف
- یک ارتباط مسقیم به کناره دریا و یک انتخاب گسترده از استفاده پیوسته از لبه ساحلی
- طیف گسترده از موقعیتها همچون پارک ها،سواحل ،تفرجگاههای ساحلی
- طیفی از حومههای کوچکتر و مراکز حومهای اطراف مرکز شهر
2
- محدوده زیادی از گونه های ساختمانی مسکونی
- طیف گستردهای از ساختمانهای مرتفع از مقیاس کوچک تا بلند شهرهای ساحلی دارای فرصتهای مناسبی هستند از جمله :
- حمایت از کیفیتهایی که منجر به جذب جمعیت به شهرهای ساحلی میشوند.
- بهبود بخشیدن به دسترسی های عمومی و تنوع کاربری ها در امتداد ساحل
- نگهداری و باال بردن میزان مناطق طبیعی در شهرها
- بهبود بخشیدن به ساخت و طراحی ساختمانها و جدارهها
- ارئه طیف گستردهای از امکانات گردشگری و اقامتی
- رشد اقتصادی محدوده بدون به خطر انداختن تعادل شهر
- استفاده بهینه از زمین و بهبود گزینههای کیفیت زندگی
- ارتقا امکانات عمومی فضا متناسب با تقاضا. [7]
-3 پیشینه:
طراحی لبه ساحلی برای اولین بار با عنوان " طرح تجدید حیات اسکلهها" در انگلستان)لیورپول( در سال 1940 آغاز شد و درسال 1970 در امریکا طرح تجدید حیات بالتیمور به عنوان طرحی پیشرو اجرا شد و سرانجام از 1980 به طور پیوسته به اروپا و مناطق دیگر جهان گسترش یافت .[8] توسعه لبه ساحلی به صورت یک موج جهانی و فزاینده تبدیل شده به طوریکه در سالهای اخیر تعداد طرحهایی که به این موضوع پرداختهاند رشد مضاعف و چشمگیری داشتهاند.[3] در ادامه به چند نمونه از شهرهای ساحلی که طرحهای تجدید حیات و یا طراحی در آن صورت گرفته اشاره میشود و معیارها و الگووارههای موفق در این طرحها عنوان میگردد .
-3-1 لیورپول
در 30سال اخیر رویکرد توسعه لبه ساحل لیورپول حول تغییر و تحوالتی مبتنی برارتقا اوقات فراغت بوده است. به موازات پیشرفت در منطقه تجاری و توسعه زیرساختها ، افزایش تاکید بر «سرمایه فرهنگی» به عنوان یک عامل سازنده بینالمللی در کنار بازسازی فیزیکی، پروژههای نوسازی و حمایت از کسبوکار مورد توجه قرارگرفت. توسعه آبکناره در لیورپول بر مینای تاکید بر فضاهای عمومی جدید، بهبود زیستمحیطی و گسترش فضاهایی چون هتل و توسعه خردهفروشی در عرصه اسکله و الحاق مناطق جمعی به نواحی اسکله ادامه یافت . [9]
-3-2 بندر دالیان-چین
طرح بازسازی دالیان در 4 دوره طی بیش از 110سال اجرا شد.تا قبل از سال 1999 روند توسعه مبتنی بر سرمایهگذاری محدود بوده است. از سال 2004 این بندر با برنامهریزیهایی دچار تغییرات گشت.رویکرد در این کناره ساحلی توسعه صنعتی بوده که در خدمت توسعه گردشگری باشد.در سال 2008 این بندرگاه توسط سازمان گردشگری((WTO به عنوان شهر توریستپذیر با ساحلی رویایی معرفی شد.در ارتقا فضای ساحل در این محدوده مسئله مطرح شده بحث پایداری اجتماعی بوده و همچنین عملکرد اصلی لبه ساحل در خدمت کار ،زندگی و آرامش ساکنین قرار گرفت. بحث مشارکت نیز در روند توسعه پایدار این کناره، به عنوان مکانیسم تصمیمگیری درست ، پاسخگو بوده . [3]
-3-3 تسالونیكی-یونان
در سراسر جهان در طراحی مجدد نواحی ساحل، ایجاد فضاهای باز عمومی قوی ،تاکید بر معماری و معماری منظر ،اوقاتفراغت و تفریح ،رویکرد اصلی قرارمیگیرد.در عین حال با روند جهانی شدن طرحهای توسعه و تغییرات در دهه های اخیر، بسیاری از اسکلهها و بنادر صنعتی به تجاری ؛تفریحی و گردشگری تغییر یافتهاند.در پژوهشی که پیرامون توسعه بندر و نوار ساحلی تسالونیکی انجام شد
3
ترجیهات مردم جهت انتخاب رویکرد مناسب در طرح مورد سنجش قرارگرفت.شش گزینه جهت رویکرد توسعه با عنوان کار، تفریح، سکونت، ارتقا زیستمحیطی، تاریخی و تجاری مورد پرسمان عمومی قرارگرفت.ارتقا زیستمحیطی ساحل از دیدگاه مردم اولویت داشته و نتایج حاصل نشان داد که توسعه گردشگاهها و مجتمع های زیستمحیطی در درجه نخست خواست مردمی قراردارند. لذا از مسائلی که در سیاست طراحی جهت توسعه اقتصادی مطرح میشود؛ نیاز به دسترسی عمومی به ساحل در کنار تنوع زیستی عنوان میگردد.[8]
-3-4 ساحل سنت آگوستین- فلوریدا
این ساحل در امتداد بازار گردشگری اقیانوس اطلس قرار دارد و منجر به توسعه توریستی و رشد اقتصادی منطقه بوده .یافتههای پژوهشی که پیرامون بازیابی طبیعی چشم انداز ساحلی سنتآگوستین صورت گرفته نشان میدهد که با افزایش تحول چشماندازهای طبیعی و توسعههای شهری ،ریسک محیط طبیعی باال رفته است لذا فضاهای طبیعی بعضا هویت مکانی خود را در سیر این تحول از دست میدهند که خود عاملی در کاهش توانایی مکان در جذب اجتماعات مردمی است.بنابراین بحث اصلی این پژوهش حفظ هویت محلی بیان شده که خود منجر به انسجام اجتماعی میشود.از نکات مطرح جهت ارتقا فضای ساحلی ، روند تخصیص زمین ، دسترسی رایگان و آسان به ساحل و برنامه ریزی پیرامون ساخت و سازهای ساحلی میباشد.به عبارتی اولین گام در ارتقا فضا افزایش حضور پذیری اجتماعی است که این امر از طریق کیفیتهای زیباشناختی در کنار مدیریت محلی با نگاه به هویت محلی در سنتآگوستین جنبه عملی یافته.خروجی این پژوهش را میتوان 8 مولفه سازنده مکان ساحلی عنوان نمودکه به این قرار میباشند:- 1 نوع دسترسی به فضای ساحل-2 میزان هویت بومی-3وجود فعالیت های مرتبط با آب-4منزلت اجتماعی ساکنین-5نحوه ادراک آب و ساحل-6نوع عملکرد اراضی-7آسایش اقلیمی و مبلمان در فضا-8اندازه و شکل فضا .[1]
امروزه لبه های ساحلی یک فرصت تجاری محسوب میشوند، به طوریکه به دنبال منسوخ شدن کاربری یک بعدی لبه ساحلی در گذشته ، تجدید حیات نوارساحلی به دنبال نقشهای چندگانه تجاری، مسکونی، تفریحی جهت ایجاد یک فضای عمومی است؛ به بیان دیگر عملکرد سنتی حملونقل و تولید در نوارساحلی به تدریج با افزایش تقاضای کیفیت باالتر زندگی با عملکردهای جدید جایگزین شده است. روند توسعه مجدد نوارساحلی در چند دهه گذشته در آمریکا، اروپا و ژاپن به سمت نوسازی شهری با فعالیتهای تجاری ،گردشگری و تفریحی حرکت کردهاست .[10]در این زمینه نوار ساحلی تورنتو با اختالط کاربریها واجرای اصولی کاربردی، نمونهای موفق و قابل بررسی میباشد.
-3-5 تورنتو-کانادا
ساحل تورنتو در مقیاس جهانی مطرح بوده و در 4 بخش طی 25 سال تکمیل گردید.در طراحی این لبه قواعد کلی رعایت شده اند از جمله:
- فضاهای باز لبه آب بایستی برای عموم قابل دسترسی باشد.
- طراحی هر محل بایستی به گونهای باشد که نشاندهنده وجود تناسب با سراسر لبه آب باشد.
- گسترش دادن شبکه خیابان ها به سمت لبه ساحلی جهت ایجاد فعالیتهای شهری در ساحل و نه استفاده مطلق از خیابان به عنوان سوارهرو
- توسعه اجتماع مردمی توسط اختالط کاربریهای مسکونی، خرده فروشیها و سایر فعالیتها با تراکم و اتدازه ای متناسب
- ایجاد سیستمی از فضاهای باز شامل مناطق طبیعی و انسان ساخت،که به کاربریها در مقیاس محلی و منطقهای پاسخگو باشد. این فضا نباید به پارکینگ تبدیل شوند.
- تاحد ممکن از شبکه بندی و محوربندی موجود راهها، مسیرهای آب و سیمای تاریخی محل استفاده شود.
- به ایجاد میادین جدید برای شکل گیری بازارهای محلی توجه شود.
به طورکلی هر بخش لبه ساحلی با یک رویکرد مجزا طراحی گردیده که شامل:بخش تفرجگاهی و کاربریهای مختلط)مراکز تجاری و فرهنگی(-بخش صنعتی با الویت پتانسیلهای سرمایهگذاری- بخش گردشگاه عمومی در کنار کاربری مسکونی با تراکم متوسط- بخش ساختمانهای بلند مرتبه به صورت محدود.[11]
4
-4 پایداری اجتماعی
مطابق با مدل توسعه پایدار)شکل1-4 (، سه رکن اصلی برای توسعه پایدار وجود دارد که در کنار هم معنا میابند.یکی از ارکان مهم توسعه پایدار، پایداری اجتماعی است. یک فضای شهری موفق نمیتواند تنها به وسیله موفقیت نواحی تجاری آن سنجیده شود و فضای عمومی نباید منحصرا از دیدگاه اقتصادی سنجیده شود. این امر باید به وسیله موفقیت در جذب افرادی که در منطقه زندگی میکنند و کیفیت اجتماعی کردن فضا که توسط جامعه به وجود می آید،سنجیده میشود.[1] پایداری اجتماعی در ارتباط مستقیم با مردم و به عبارتی جمعیتپذیری بوده و درنتیجه توسعه گردشگری و نقش مردم به عنوان رکنی اساسی در تعادل مدل توسعه پایدار در محدوده های ساحلی مطرح است.
عدالت پایدرای اجتماعی کیفیت
جتماعی جتماعی
توسعه
پایدار
پایداری قتصادی پایداری محیطی
کارایی
محیط
)شکل :)1-4 مدل توسعه پایدار- منبع:. [12]
-5 مشارکت و پایداری در طراحی نوار ساحلی
ارتقا لبه های ساحلی در روابط دشوار و بحث برانگیز بین عملکرد لبه و بحث توسعه پایدار رخ میدهد و این امر نشان میدهد که نیروهای متنوع و تاثیرگذار درگیر با جامعه و حساسیتهای زیست محیطی در کنار تکامل حملونقل شهری باید مورد بررسی واقع شوند .[13] اما از آنجاییکه توسعه ساحلی روندی پیچیده و نیازمند سرمایهگذاری عظیمی با دوره بازگشت طوالنی است لذا مکانیسم مشارکت عمومی - خصوصی به عنوان رکنی از توسعه پایدار در جهت تامین منافع همگانی مطرح میشود. مشارکت اجتماعی عنصری کلیدی در توسعه پایدار تلقی میشود، مشارکت به توانمندسازی می انجامد و اعتماد ، مهارت و دانش مردم را از محصول نهایی مشارکت افزایش میدهد. [14] برای مثال طرح توسعه مجدد اسکله لندن مبتنی بر مشارکت پیش رفت که نتیجه آن حاکی از این امر بود که اشتراکگذاری طرحهای ساحلی ،طرح را در نقطه تعادل حفظ میکند، که این امر خود در راستای توسعه پایدار است. بالتیمور نیز با یک برنامه بلند مدت و مشارکت عمومی –خصوصی از یک بندر قدیمی به فضایی با کیفیت برای پارک ، مسیر پیاده روی، اسکله تفریحی، تجاری تبدیل شده است.[10]
فرایند طراحی کنارهآب در دو سطح مختلف مطرح میشود: چارچوب مفهومی طراحی جزنگر و تفصیلی، که اولی در مقیاس بزرگتری نسبت به دومی قرار دارد.طراحی چارچوب مفهومی براساس مطالعات قبلی و با هدف مشخصکردن خط و خطوط توسعه در قسمت های مختلف طراحی میگردد. یک چارچوب جامع که با مشارکت ساکنین با توجه به خواستههای آنها تنظیم شده، واجد انعطاف است و امکان ظهور کاربری های جدید در آینده را از بین نمیبرد و مغایر با پایداری نخواهد بود. برخالف کلینگری، چارچوب مفهومی طراحی تفصیلی بر برنامه مشخصی از یک منطقه تمرکز دارد. که با توجه به اهداف و چشماندازهای طراحی مفهومی به ایجاد و اختالط محدودههای جدید منجر میشود.استراتژی های طراحی شامل:
- تداوم((Continuity
- توالی (Sequence)
- گوناگونی و تنوع((Varety
- ارتباط)فیزیکی و بصری(((Connection میباشد.[15]
