بخشی از مقاله
بررسی نقش روانشناسی محیط در جهت کاهش عوامل تنش زا و استرس زا در طراحی محیط های قضایی و دادگاهی
چکیده
دادگاه مکانی است که در آن باید بر اساس عدالت رفتارشود در چنین حالتی فضا نیز خود باید عادلانه طراحی شود.طراحی فضا باید بهترین پاسخ روانی و رفتاری را به کاربران بدهد.برای پی بردن به تاثیر روانشناسی محیط بر روی فضاهای قضایی،چندین نمونه فضاهای قضایی در استان مازندران را مورد بررسی قرار گرفته است.به این منظور پس از بررسی آنها پرسش نامه ای برای گردآوری داده ها با هدف بهبود روانشناسی محیط معماری و کاهش عوامل استرس زا و فضای تنش زا همچون دادگاه تدوین شده و در این راستا از روانشناسان ،وکلا و معماران برای پاسخگویی به این سوالات کمک خواسته شده است .پس از آن در تهییه آمار توصیفی و تطبیق آن با نمونه های موجود ،نتایجی به دست آمده است که از طریق نرم افزار SPSSبه تحیل داده ها و جداولی رسیده ایم ،تا مراتب کمال بشریت و نیاز مردم در محیطهای قضایی ایجاد گردد.این مقاله برای پیدا کردن بهترین پاسخ روانی و رفتاری برای کاربران این محیط برای کاهش تنش و استرس است. روش تحقیق در این پژوهش میدانی،کتابخانه ای و نیز شهودی و در مواردی نیز اسنادی می باشد.
-1 مقدمه
این راهنما عدالت واژه ای است که از چند حرف تشکیل شده است، اما در خودش معنای وسیع و گسترده ای دارد. عدالت در فرهنگ لغت به معنی دادگری کردن، عدالت کردن آمده است. جرجانی میگوید : »عدالت در لغت استقامت باشد و در شریعت عبارت است از استقامت بر طریق حق است باجتناب از آن چه محظور است در دین.سخن از حق و عدالت زیاد به گوش می رسد، اما وقتی جای قول و عمل فرامیرسد کناره گیری می کنند چرا که ممکن است منافع خود را از دست بدهند. قرآن کریم کتاب به کمال رساندن انسان است و در این جهت همه امور را با عدالت تنظیم نموده است، که عدالت جان هر چیز است، و اگر عدالت از چیزی سلب شود، گویا جان و روح آن چیز را گرفته باشند، جز مرده ای بیش نخواهند بود. حضرت علی علیه السلام در بیان کلی می فرماید: عدالت حیات و زندگی است .یکی از دل مشغولیهای اصلی پیامبران الهی در تمامی اعصار و نیز شاخصه اصلی دولت دینی و مردم سالار عدالت اجتماعی است. انسانها بالفطره شیفته عدالتند و وعده و انتظار عدالت شیرین ترین وعده و انتظار برای انسانهاست چه سرها که برای عدالت پای دار نرفته و چه قلم ها که به خاطرش به خون آغشته نشده است.
در نظام اسلامی، عدالت مبنای همهی تصمیمگیریهای اجرایی است و همهی مسئولان نظام، از نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی تا مسئولان بخشهای مختلف اجرایی، بهخصوص ردههای سیاستگذاریو کارشناسی و تا قضّات و اجزای دستگاه قضایی، باید به جدّ و جهد و با همهی اخلاص، در صدد اجرای عدالت در جامعه باشند. امروز در جامعهی ما، برترین گام در راه استقرار عدل، رفع محرومیت از طبقات محروم و تهیدست و کم درآمد است.(حجتالاسلام و المسلمین دکتر احمد واعظی).
اجرای عدالت یکی از آرمان ها و آرزوهای دیرین جامعه بشری است.منظور از اجرای عدالت،حل اختلافات و درگیری های افراد با دولت بر طبق قوانین مصوب می باشد.این وظیفه خطیر بر عهده قوه قضایی گذاشته شده استکه قوه ا ی مستقل و پشتیبان حقوق فردی و اجتماعی و مسئول تحقق بخشیدن به عدالت است. در بررسی انجام شده و بازدید از محیط هایی قضایی در سطح استان مازندران دریافت می شود که هیچ کدام از میحط های قضایی بیانگر فضایی که نشان دهنده اعتبار و شان مطلوب یک دستگاه قضایی عادل و کارآمد نیست در صورتی که این بناها باید نمایانگر هویت فرهنگ و تمدن ملت ایران باشندو در فضایی شهری نمایانگر هویت اسلامی و عدالت علی گونه باشند.
هیچ کدام از این بناها نه تنها بیان کننده معیارهای کیفی و کمی دستگاه های قضایی نیست،بلکه حتی بطور کامل تامین کننده نیازهای فردی ،اجتماعی، معنوی، فیزیکی و قضایی نمی باشد، بکونه ای که در نمونه های اخیر مراتب کما ل انسانی در بسیاری از موارد نادیده گرفته شده است و به این دلیل ضروریت این تحقیق اهمیت می یابد. مهم ترین اصل در این گونه بناها توجه به حقوق مردم است که در سال های اخیر اندکی به آن توجه شده است. در این بناها مردم به دلیل تنش ها و اضطرا ب در فضا حس تمکین و اعتماد خود را از دست می دهند و این خود بر شاکله حکومت ،خصوصا دستگاه قضا بسیار زیان بار است.و با توجه به تمام بناهای قضایی استان مازندران سعی شده تمام کاستی ها برطرف شود و فضایی بر اساس حسن اعتماد و احترام مردم و کاهش استرس و اضطراب آن ها طراحی شود.کیفیت فضاها باید به گونه ای باشد که رضایت تمامی مردم اعم از مراجعان(وکلا، شکیان و متهمان) و کارکنان(مانند قضاوت، کارکنان اداری، خدماتیو ضابطان)و حتی مجریان تامین گردد. در کشور ما از نظر طراحی فضاهای قضایی و دادگاهی استاندارد و قوانینی وجود ندارد و برای طراحی این فضا باید بر اساس ضوابط و قوانین فضاهای اداری طرح های را اجرا کرد با وجود اینکه در کشورهای دیگر ضوابط بسیاری برای طراحی چنین فضاهایی وجود دارد.
اهداف این تحقیق ساماندهی نکات طراحی فضاهای قضایی با توجه به نسازهای روانی و رفتاری افراد و با توجه به اصل احترام به کاربران این گونه بناها و رعایت حریم شخصی افراد، ارتقای کیفیت معنوی و مادی فضاهای پیش گفته و رعایت مراتب کمال بشریت در آنها و بهره برداری مناسب از منابع ،انرژی و مطابقت با محیط در مجتمع های قضایی .
سبک و سیاق و اهداف مناسب ساختمان قضایی
یکی از پیچیده ترین مسائل در شهرهای جهان، نرخ بالای جرم و افزایش ناهنجاریهای اجتماعی در آنهاست. بروز انواع جرم و ناهنجاری باعث ایجاد حس ناامنی و تحمیل مشکلات مالی بر دوش جامعه، دولت و تشکیلات قضائی کشور میشود. امروزه افزایش تصاعدی میزان وقوع جرم به موازات افزایش جمعیت، در اکثر کشورهای جهان قابل مشاهده است. مبارزه با جرم و کجرویهای اجتماعی منوط به شناخت عوامل جرمزا است. بنابراین با از بین بردن این عوامل یا کاهش اثرات آن میتوان از بروز جرایم پیشگیری نموده و یا حداقل از میزان آن در جامعه کاست.
معماری ساختمان های دادگستری و قضایی به عنوان یکی از مهم ترین و تاثیرگذارترین بناهای عمومی در شهر باید معرف هویت و فرهنگ جامعه باشد.در روانشناسی محیط جگونگی اثیر انسان اعمم از عواطف ،احساسات و رفتار انسان تحت تاثیر محیط قرار دارد(مک اندرو،1339،ص(2بر این اساس نیومن با اشاره به این مطلب که بخشی از امنیت مناطق که در کنارهم قراردارند از طریق موقعیت جغرافیایی و راهبری که توسط تسهیلات مشترک به میزان زیاد مورد استفاده قرار میگیرند تأمین میشود، بیان داشت که خانههای مسکونی باید درکنار تسهیلات تجاری و اجتماعی قرار گیرند. این موضوع به پیشرفت امنیت در یک منطقه کمک میکند. در خصوص پارکها و زمینهای بازی دستورالعمل او بهگونهای است که این مناطق از داخل خانهها قابل رؤیت باشند. از اینرو این مناطق نباید چندان از خانهها و مناطق مسکونی به دور باشند.در تحقیقات اولیه نیومن، به عوامل اجتماعی و جامعهشناسی توجه نشده بود و این عدم توجه باعث ورود انتقاداتی به روش وی گردید. با این حال نظریات او به سرعت در ایالات متحده و انگلستان شهرت یافت. او در نقاط زیادی در جهان تأثیر چشمگیری بر طراحی خانهسازی گذشته بود.
او در تحقیقات بعدی خود توجه بیشتری به عوامل اجتماعی کرد و مردم را در مرکز تحقیقات خود قرارداد. در کتاب خود با عنوان »اشتراک علاقه« که در سال 1982 به چاپ رسید با توجه به »سن« و »روش زندگی« به تفکیک نژادی پرداخت و بیان داشت افراد مشابه باید در کنار هم، در یک گروه (محیطهای کوچک) زندگی کنند. این موضوع تأثیر مثبتی بر ارتباط بین افراد دارد، چراکه آنها چیزهای مشترک زیادی خواهند داشت. این دقیقاً همان چیزی است که اسکار نیومن »اشتراک علاقه« نامید. چنین اشتراکی به صورت طبیعی باعث حفظ محیط پیرامون خانهها و مراقبت از آنها میشود (. O.Newman. (1976. p:66
در نتیجه در محیط قضایی حس اعتماد بنفس،عزت نفس،حرمت و رعایت شان قضاوت یکی از اصلی ترین نکاتی است باید در این گونه بناها رعایت گردد.رعایت مفاهیم نهفته در سنت معماری ایرانی و اسلامی و در عین حال به کارگیری شیوه های نوین و معاصر برای ارتقای کیفی میحط و اعمال قاطعیت،قانونمندی و حاکمیت عدالت و قانون در مجموعه طرح های امروزی امری ضروری و الزامی می باشد.
ارزیابی سطحی از سنت و فرهنگ های بومی موجب شده است ساخت و سازها با این مفاهیم تطبیق پیدا نکنندو حاصل واردات عوامل بیرونی و استفاده از آنها در طراحی ها شوند.امروزه در طراحی و ساخت ،بیشتر به پیشرفت های فناوری توجه می شودتا به کارایی معماری و نیازهای روحی و روانی،واین موضوع اغلب در کشورهای توسعه یافته دیده می شود(لنگ،1390،ص.(9در این مکان باید بین مفاهیم اعتماد،امید،عدالت و انصاف ارتباط برقرار شود و تمامی روند طراحی،انعکاس گرایش های سیستم قضایی باشد که خود را با جامعه ،فرهنگ و تغییرات اقتصادی هماهنگ کرده،از حدود قانونی خود عدول نمی کند؛یعنی مجموعه به گونه ای قابل فهم،باور به عدالت و انصاف را نشان دهد.استفاده از الگوهای معماری ایرانی و اسلامی و توجه به مفاهیم اخلاقی اسلام در طرح فضاها،خصوصیاتی از قبیل کرامت،حرمت(احترام)،حسن خلق،صبر و بردباری،درونگی،استقامت،حسن سلوک،دوری از تکبر،پرهیز از تبعیض و فروتنی را به همراه می آورد و سبب همخوانی بناها با فرهنگ و هویت ملی ما می گردد.این عوامل به واسطه ادراک افراد از محیط صورت می پذیرد.
ادراک فرآیندی است که در مرکز هرگونه رفتار محیطی قرار می گیردف زیرا منبع تمام اطلاعات محیطی است.ادراک چیزی مثل احساس کردن نیست،بلکه در نتیچه تصفیه پردازش انجام شده به وسیله فرد صورت می گیرد(مک اندرو،1387،ص(36ا عواملی طراح را در طراحی زنده و بهتر یاری می کند،از جمله توجه به میارهای زیست محیطی و معیارهای معماری سبز و طراحی بر اساس حداقل مصرف انرژی،بیشترین ذخیره و کمترین اتلاف آن،بیشترین تهویه طبیعی و آلودگی زدایی،توسعه و توزیع بهینه فضای سبز(محوطه،نماها،ایوان ها،بام ها و فضاهای میانی درونی)و نور طبیعی این خصوصیات از ویژگی مهم معماری پایدار است. معماری پایدار علاوه بر پاسخگویی به اهدافی محدوده همچون همساز شدن با محیط طبیعی استفاده از انرژی های تجدید پذیر،از فرم ها و مصالح همساز با سیمای فرهنگی محیط و سنت ساخت رایج هر مکاننیز بهره می گیرد و در عین حال با بومی ساختن فناوری از جدیدترین یافته های علمی در جهت پایدار ساختن معماری استفاده می نماید(لنگ،1390،ص.(17بیشتر ساختمان های اداری ،از جمله ساختمان های قضایی ،با این رویکرد ساخته شده اند.
طراحی پایدار با پیروی از مفهوم بوم شناسی کامل ،از طراحیصرفا کالبدی به تدوین ضوابط طراحی همه جانبه و توجه به توازن عوامل موثر بر طراحی،تغییر جهت داده است.بر اساس مفهوم بوم شناسی و نگاه همه جانبه به عوامل طبیعی یک مکان ؛تصویر فرهنگی معماری پادار از مطالعه فرهنگ های سطحی و روح مکان ،و نیز تصویر فناوری از مطالعه فناوری ها در مقیاس جهانی ،تاثیر عوامل محیط بیرونی،تحلیل اقتصادی و مدیریت بحران به دست می آید(لنگ ،1390،ص.(17
برای دستیابی با اهداف یاد شده،سوالاتی در پرسشنامه مبنی بر سبک و سیاق معماری ساختمان دادگستری و قضایی به عنوان یکی از مهم ترین و تاثیر گذارترین بناهای عمومی شهر با هدف کاهش تنش و استرس مردم با قرار گیری در این فضا و اطمینان از حصول حق خود بر اساس عدالت امام علی (علیه السلام) می باشد.مطالعات نشان می دهد بیشترین پاسخ معطوف به سنت اسلامی با ایرانی و هویت فرهنگی (بیانگر قضاوت اسلامی و عادلانه)است.در خصوص هدف نیز اکثر پاسخ های افراد به سمت معماری با توجه ذات داوری،یعنی دخالت مفاهیم موضوعه داوری ،یعنی دخالت مفاهیم موضوعه داوری از جمله عدالت (تعادل)و یا تقارن و توازن وپس از آن معطوف به ذات موضوع هر مجتمع قضایی(رایانه ای،خانواده،امنیت،سرپرستی و...)و سپس فلسفه حقوق و کاوش درباره آن بوده است.( Aldrin, A. ،(1999
نمودار .1درصد توجه به سبک و سیاق ساختمانهای قضایی استان مازندران(منبع:نگارنده)
نمودار .2هدف ساختمان قضایی بر اساس پاسخ های پرسش نامه(منبع نگارندگان)
ساختمان قضایی به عنوان نماد شهری
بناهای قضایی می تواند با تاثیر مثبت بر سیمای شهر به عنوان نمادی معاصر برای دستگاه قضایی کشور محسوب شده،و باعث سیمای مناسب شهری می گردد.این نماها باعث گیرایی و خوانایی در شهر برای عموم مردم شوند.درصد بسایر زیادی از مردمان استان مازندران توجه به ساختمان قضایی به عنوان نماد شهری را مثبت تلقی کرده اند.(نمودار .(3
نمودار.3توجه به اهمیت ساختمان قضایی به عنوان نماد شهری(منبع:نگارنده)
مردم به واحدهایی فضایی هویت دار نیاز دارند تا به آن احساس تعلق کنند. احساس تعلق در معنای هویت نهفته است. هویت به است. منظور از این فرآیند مقایسه بین عینیتی موجود (ابژه) با اطلاعات و دادههایی » این همانی « معنای متداول امروزی نتیجه فرایند از آن در یک حافظه است، خاصیتی است که توسط قیاس یک پدیده با تصویری که از گونه های مشابه به آن در ذهن نقش بسته است پدید میآید. به زبان ساده یعنی اینکه این پدیده همانی است که من در ذهن خود دارم یا خیراین همانی « ابژه با آنکه موجودیت خارجی مستقل دارد ولی در فرایند ادراک تبدیل به یک پدیده ذهنی (سوژه) میشود. در فرایند انسان از این تصویر ادراکی و رهیافت خود بهره میگیرد و ابژه را با آن میسنجد .هر فرد یا حتی هر جمع تصویر و انتظاراتی از هر چیز دارد. به عنوان مثال زمانی که لغت میدان را میخواند یا میشنود فوراً توقع امکان تجمع، مکث، دلبازی و
سرزندگی از آن میرود درصورتی که با خواندن یا شنیدن کلمه خیابان تداوم، تنوع و حرکت به ذهن خطور میکند. حال اگر در فرآیند انطباق یک پدیده و یا یک فضا نتوانیم وضع موجود را تا حد زیادی با انتظارات و تصاویر ذهنی خود از آن مکان تطبیق دهیم یا آن پدیده را به رسمیت شناخته یا از بحران هویت آن سخن میگوییم.(( 2015 Anastasia
دونالد اپل یارد سه دلیل را عامل شناخت بهتر بضی ساختمان ها می داند.این سه عامل ویژگی فرم،ویژگی رویت پذیری وویژگی استفاده و اهمیت بنا هستند(لنگ،1390،ص.(158
ساختار بنا می تواند به گونه ای همخوان با محیط اطراف باشد،مفاهیمی از قبیل صمیمیت،پویایی،انعطاف پذیری را القا کند و هماهنگ با اقلیم منطقه و دیگر ساختارهای شهری اطراف خود باشد.این مراکز ضمن رعایت اهداف ملیو معیارهای کیفی و کمی مورد نظر دستگاه قضایی،باید قابلیت مقایسه با مراکز قضایی بین المللی را داشته باشد.در این گونه بناها که کار مهم قضاوت در آ صورت می گیرد،تحقق هم شانی مراتب جلال و جمال الهی در هیئت بنا و استفاده از شیوه های طراحی در طبیعت به عنوان بهترین نمونه خلقت در جهان هستی،امری زیبا تلقی می گردد. پایداری معماری برگرفته از بوم شناسی کامل است،کنترل فعالیت های انسان و معماری در جهت هماهنگی با طبیعت و باور با این نکته است که طبیعت بهترین نامین کننده نیازهای انسان است.حاصل این هماهنگی با طبیعت تامین سلامتی روحی و زیبایی طبیعی محیط است(لنگ،1390،ص.(18در واقع معماری باید به گونه ای طراحی گردد که مردم آمادگی تمکین به قانون،قاضی و قضاوت عادلانه را پیشاپیش بیابند و ساختمان سک تجسم کلی از سیستم قضایی نشان دهد که به زبان معاصر تفسیر شده است.طراحی می تواند نماد یک جامعه سالم و عاری از جرم و نشان دهنده حمایت از حقوق مردم،القای حس امنیت به عنوان اولین نیاز جامعه ،قضاوت بی طرفانه و عاری از هر گونه ترس و وحشت باشد و یا در عین حال می تواند صلابت و وقار را با حفظ نشاط لازم با رعایت مفاهیمی از قبیل تعادل و توازن القا کند و در ضمن نماد سلطه و تحقیر جبارانه و به گونه ای جدا از خلق نباشد و ساختارها حتی در نما ناپایداری و سستی و زوال ا نشان ندهد.طراحی مورد نظر نیز می تواند مردمی و دموکراتیکو سرشار از لطف باشد که القا کننده حس شفافیت وصداقت است که در این صورت نشان دهنده عمکرد درست قوه قضاییه نیز می باشد.به این منظور دراکثر نمونه های احداث نمونه های احداث شده در سال های اخیر در دنیا نیز القای دموکراسی به واسطه شفافیت در ظاهر بنا و با استفاده از مصالح شفاف مانند شیشه و ETFE بیان شده است.نکته جالب توجه در نتایج به دست آمده از پژوهش ها،آن است که هم طراحان در ساختمان ها به شفافیت نما توجه کرده اند(نمودار (4و هم مخاطبان از این امر استقبال کرده اند(نمودار.(5
نمودار .4درصد استفاده از مصالح مختلف در بناهای قضایی در دنیا(منبع :نگارنده)
