بخشی از مقاله
جایگاه روانشناسی محیطی در طراحی معماری فضاهای اداری (نمونه موردی مراجع قضایی و دادگاه ها)
چکیده
در قرن معاصر موضوع رابطه انسان و محیط و قابلیت ترجمه آن به زبان طراحی محیط و معماری مورد توجه پژوهشگران این حوزه از دانش بوده است. در این راستا شناخت انسان و ویژگی های محیط زندگی و کار او و چگونگی برقراری رابطه میان این دو عامل اهمیت دارد؟ کیفیت نامناسب ساخت و سازهای شهری و همچنین عوامل محیطی که از دیدگاه روانشناسانه علاوه بر افزایش گرایش افراد به خشونت، باعث افزایش عوامل استرس زا در فضاهای تنش زا همانند دادگاه ها هم برای افرادی که چنین فضاهایی محل کار آنها محسوب می شود، هم افرادی که برای رسیدگی به مشکل خود به این محل ها مراجعه کرده اند و هم افرادی که مرتکب جرم شده اند، می شود. هر انسان با توجه به سطح آگاهی، دانش و توان فنی خود به دخل و تصرف در محیط پرداخته و از طرفی این شرایط محیطی و مکانی است که حدود و نحوه عمل و شیوه رفتارهای او را مشخص می نماید. هیچ کدام از این بناها در ایران نه تنها بیان کننده ی معیار های کیفی و کمی دستگاه های قضایی نیست بلکه حتی بطور کامل تامین کننده ی نیاز های فردی اجتماعی قضایی نیز نمی باشد که از این رو ضرورت شکل گیری این پژوهش اهمیت می یابد. در این پژوهش که از روش تحلیلی- توصیفی استفاده شده است با هدف بررسی نقش و کاربرد روانشناسی محیطی برای کاربران چنین مجموعه هایی به این نتیجه رسیده ایم که طرح معماری یک مکان قضایی باید ضمن ایجاد و جلب اعتماد در کاربر، صداقت، شفافیت و عدالت را در ساختار بنا نیز نمایان سازد و در مجموع طراحی به گونه ای هماهنگ با روند قضایی باشد و اثری مثبت بر روی آن بگذارد و همچنین فضا ها باید دارای نشاط لازم برای بهره وران ( کارکنان و قضات) و نیز مراجعان باشد که در حقیقت باعث بهبود روحیه ی کارکنان و رضایت پرسنل و مردم در این محیط پر تنش خواهد شد.
واژه های کلیدی: روانشناسی محیط، معماری، فضاهای اداری، محیط استرس زا.
1
مقدمه
بحث از ارتباط میان رفتار انسانی و محیط پیرامون او مساله ی نو ظهوری نیست. همواره این عقیده وجود داشته است که انسان هویت خویش را در هویت محیط جست و جو می کند و هویت محیط را هویت خویش می پندارد و گرایش استحاله ی مختصات هویتی خویش به سمت کسب مختصات هویت محیط دارد. به عنوان مثال، یونانی ها معتقد بودند سلامتی نیرویی است که باعث ایجاد مقاومت در مقابل بیماری ها می شود؛ به عبارت دیگر از یک ارتباط موثر بین فرد جامعه و محیط اطراف وی سخن می گفتند. آنها سلامتی را حالت سازش کامل بین موجود زنده و محیط اطراف وی می دانستند و بر هم خوردن موازنه بین انسان و محیط را بیماری تلقی می کردند(نقی زاده، .(1381 ابن خلدون؛ دانشمند مسلمانی که پیشتاز نظریه پردازی جامعه شناختی به شمار می آید نیز شرایط محیط طبیعی و »محیط ساخته شده« را توامان در روند زندگی بشر و تحولات فرهنگی و اخلاقی و رفتاری موثر می داند( ابن خلدون، (1352با نگاه به وضعیت فضاهای اداری و همچنین توجه به ایده های مدیریتی مطرح در سطح جهان که به مرور از اوایل قرن بیستم تا کنون سازماندهی اداری و به تبع آن طراحی فضاهای اداری را دچار تغییر و دگرگونی نموده است، ضرورت دارد فضاهای اداری ایران نیز با توجه به این رویکرد و با محوریت استفاده کنندگان و تامین محیط قابل قبول برای آنان که ساعات زیادی از زمان بیداری را در این محیط می گذرانند، مورد توجه جدی تر قرار گیرد. اصلی ترین محور اجرایی هر دادگاهی عدالت است. دادگاه جایی است که در آن باید بر اساس عدالت رفتار شود. در چنین حالتی باید فضا ها عادلانه طراحی شود. طراحی فضا ها باید به بهترین پاسخ روانی و رفتاری را به کاربران بدهد. فضا های اداری از جمله دادگاه ها در حال حاضر نه تنها بیان کننده ی معیارهای کیفی و کمی نیست، بلکه حتی به طور کامل تامیین کننده ی نیاز های فردی، اجتماعی، معنوی، فیزیکی و قضایی نمی باشد. ارتقای کیفی این گونه فضا ها در روند کارکنان آن مجموعه نیز بسیار موثر است. در این پژوهش سعی شده است با مطالعات کتابخانه ای و اسنادی جایگاه روانشناسی محیط را در معماری فضاهای اداری بخصوص فضاهای پرتنش مانند مراجع قضایی و دادگاه ها را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد.
روش تحقیق
پژوهش حاضر در گام نخست، ماهیت دانش روانشناسی محیطی و بعد اجتماعی آن را مورد بررسی قرار می دهد و در ادامه نقش دانش روانشناسی محیطی در معماری فضاهای اداری بلاخص مراجع قضایی و دادگاه را بازشناسی می نماید. در گام نهایی به ارزیابی اثر بخشی راهبردهای ارائه شده برای فضاهای مذکور در جهت ایجاد انگیزش و ترویج رفتارهای مناسب اجتماعی توسط کاربران این فضا ها می پردازد. مطالعه ی اسنادی و کتابخانه ای اساس بیان، تحلیل، توصیف مطالب موجود در این مقاله را تشکیل می دهند(گروت، .(88 :1389
بعد اجتماعی محیط
معماری و طراحی محیطی با فضاهایی سر و کار دارند که انواع فعالیت ها در چهار چوب های گوناگون در آن رخ می دهد و به این فضاها معنا و مفهوم می بخشد. به سخنی دیگر فرهنگ الگوهای رفتاری را پدید می آورد و سپس الگوهای رفتاری تعیین کننده و بیان کننده ی چگونگی بهره مندی مردم از فضاهای زیست شده می شوند. از دیدگاه انسان شناختی، فضای زیست شده فضایی است که انسان آگاهانه یا ناآگاهانه، بدون ابزار کلامی با آن رابطه ی مستقیمی برقرار کرده اند و خود را در آن به بیان در می آورند( فکوهی، .(240 :1387
2
کالبد و بافت محیط، دربردارنده ی بعدی پنهانی به نام بعد اجتماعی است که بسیار با اهمیت و سرنوشت ساز می باشد. مسائل کالبدی شهری عرصه وسیعی دارد و روش های مواجهه و مداخله در آن امروزه بیشتر از طریق برنامه ریزی های متمرکز دولتی یا بخش های خصوصی و نیمه خصوصی انجام می شود و ساز و کارهای اجتماعی و درونی از نوع ساز و کارهایی که در گذشته برای ایجاد و توسعه و نگه داری آن اعمال می شد کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. مراکز اداری یکی از مهمترین فضاهای شهری هستند که محل بروز بسیاری از مراودات فرهنگی و اجتماعی به شمار می رود. طی بیست سال اخیر، رشته روان شناسی نیز مانند سایر رشته های علمی، به این پدیده؛ یعنی تأثیر انسان بر محیط و تأثیر متقابل محیط بر انسان، بی توجه نمانده و به یافته های علمی چشمگیری دست یافته است. برخی عقیده دارند قدمت روان شناسی محیطی به اندازه قدمت خود رشته روان شناسی است، ولی معمولاً کوشش شده است برای آن تاریخچه مشخص تری بیان شود آنچه روان شناسی محیطی را از سایر شاخه های روان شناسی
مجزا می سازد، بررسی ارتباط رفتارهای متکی بر روان انسان و محیط کالبدی است. لذا توجه طراحان به بررسی روان شناختی فضاهای طراحی شده، پیوندی ناگسستنی بین روان شناسی محیطی و طراحی ایجاد کرده است؛ تا جایی که معماران به ضرورت ایجاد زبان مشترکی میان آنها و روانشناسان پی برده و در تلاش برای ساخت و ایجاد دانشی نو برای ساخت محیطی که بتواند بهتر از پیش برای مردم مأنوس باشد، بر آمدند. روانشناسی مدرن با پیش فرض تأثیر غیرمستقیم محیط کالبدی بر رفتار انسان که در نهایت خود را ملزم به بررسی محیط های معماری و شهری می ساخت از یک سو و از سوی دیگر توجه به طراحان محیطی در جهت برطرف ساختن نیازهای مشتریان و استفاده کنندگان فضاهای طراحی شده باعث گردید تا آشنایی روانشناسی با حرفه طراحی و برعکس آغاز گردد و در نتیجه نطفه دانش نو و یا پارادایمی جدید به نام » روان شناسی محیط« بسته شود( مطلبی، .(54 :1380
به عنوان نمونه در طراحی فضاهای اداری از جمله مکان های پر استرس مانند دادگاه ها حضور روان شناسی محیطی در کیفیت بخشی به محیط داخل و خارج از جایگاه ویژه ای برخوردار است. مشاهداتی که تاکنون در این زمینه انجام شده است، نشان می دهد برخی شرایط محیطی بازده بیشتری برای کارمندان این چنین محیط ها ایجاد می کنند و برخی دیگر، تسهیلات بیشتری از نظر تمرین روابط و تعامل های اجتماعی به وجود می آورند. به بیان دیگر رفتار و عملکرد افراد در محیط به میزان قابل توجهی از شرایط و عوامل کالبدی - معماری آن محیط تأثیر می پذیرد و لذا می توان با بهره گیری از قابلیت های محیطی، رفتارهای کاربران را در جهت نیل به اهداف مورد نظر طراحان هدایت نمود که از چنین رویکردی با عنوان رویکرد » تامین فرصت ها1«، در دانش روان شناسی محیطی یاد شده است.
ماهیت روانشناسی محیطی و حوزه ی کار کردی آن
انسان با توجه به نیاز ها، ارزش ها و هدف های خود محیط را دگرگون می کند و به طور متقابل تحت تاثیر محیط دگرگون شده قرار می گیرد، بویژه فن آوری پیشرفته موجب می گردد تاثیر انسان بر محیط شدت و سرعت می یابد. برخی از این دگرگونی سریع محیط را مخرب و موجب انحلال در نظام زیست محیطی » انسان-محیط« می دانند و بر این نکته تاکید دارند که هر نوع دگرگونی اساسی و عمیق در محیط طبیعی، باید یا توجه به تاثیر بلند مدت آن بر انسان و پیش بینی نتایج مثبت و منفی آن انجام گیرد. دگرگونی سریع محیط از ویژگی های بنیادی دوران اخیر است. هر روز شهرها و محله ها و بناهای جدید ساخته می شود. این گونه موقعیت های کالبدی برخی الگوهای رفتاری و نقش اجتماعی نوینی را بر ساکنان خود تحمیل می کند؛ یا برخی الگوها و معیار های رفتاری را تقویت و برخی دیگر را تضعیف می نماید و به طور خلاصه جهت و ابعاد جدیدی به رفتار ساکنان خود می بخشد(مرتضوی، .(2 :1380
نقش دانش روانشناسی محیطی در معماری فضاهای اداری بلاخص مراجع قضایی و دادگاه
در روان شناسی محیطی تاکید بر این موضوع است که چگونه رفتار، احساسات و حس تندرستی انسان تحت تاثیر محیط فیزیکی قرار می گیرد(مک اندرو، .( 2 :1387 در نتیجه ایجاد اعتماد به نفس، حس عزت، حرمت و رعایت شان قضاوت یکی از اصلی ترین نکاتی است که باید در این گونه بناها رعایت گردد. رعایت مفاهیم نهفته در سنت معماری ایرانی و اسلامی و در عین حال بکارگیری شیوه
3
