بخشی از مقاله
بررسی ویژگی های ساختاری ابنیه همساز با اقلیم گرم و خشک (نمونه موردی: خانه عامری ها در کاشان)
چکیده
در این مقاله به بررسی معماری همساز با اقلیم شهر کاشان و همچنین چگونگی تطبیق معماری و اقلیم در خانه عامری ها پرداخته شده است. فضاهای موجود در بناهای سنتی کویری ایران هریک به دلایلی به وجود آمده اند که نحوه و میزان اسـتفاده از آنهـا در فصـول مختلف سال خود بیانگر علت وجود آنهاست. هدف اصلی بررسی دانش بومی در راستای استفاده هر چه بیشتر در معماری نوین شهرها و محقق شدن معماری پایدار در کشور است. این مقاله به بررسی نکات مهم طراحی در خانه های شهرستان کاشان بویژه خانه عامری ها و تأثیرات اقلیم گرم و خشک کویری بر این بنا اعم از شکل ساختمان، استفاده از مصالح ساختمانی با ظرفیت حرارتی مناسب، ایجاد بازشوهای مناسب ساختمان در فصول مختلف و عواملی که در فرم پذیری آن نقش اساسی داشته است می پردازد. روش این پژوهش مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و از تکنیک های مطالعه اسنادی جهت گردآوری داده ها استفاده شده است.
واژههای کلیدی: اقلیم گرم و خشک، معماری، شهر کاشان، خانه عامری ها
مقدمه
اقلیم و شرایط آب و هوایی نقش بسیار مهمی را در زندگی انسان ها ایفا می کنند. این نقش در طراحی خانه ها و بناها و شکل دهی به سکونتگاه های انسان ها بسیار بارز می باشد .[1] از نمونه های مهم در معماری همساز با اقلیم، ساختمان های سنتی کشورمان هستند که از لحاظ طراحی و مصالح ساختمانی بهکار رفته تنوع چشمگیری را ارائه می کنند و به بهترین وجه جوابگوی آب و هوا و شرایط محیطی استقرار خویش هستند که در اینجا به یک نمونه از آن اشاره شده است:
کلیات اقلیم گرم و خشک کویری (شهرستان کاشان):
قسمت اعظم از سرزمین ایران یا به عبارت دیگر بیش از دو سوم از وسعت خاک کشور که فلات مرکزی ایران را تشکیل می دهد از سوی شمال به کوهپایه ای جنوبی البرز و از سوی غرب به کوهپایه های شرقی زاگرس می رسد و در جنوب به کناره ها منتهی شده و در شرق بخش وسیعی از سرزمینهای شرقی ایران را در بر می گیرد . اقلیم این ناحیه که شامل کلیه سرزمین های داخل فلات اعم از چاله ها و دشت می باشد خشک و بیابانی است . از ویژگیهای کلی آب و هوای آن یکی طولانی بودن مدت گرمای خشک که گاهی بیش از 7 ماه در سال است ، دیگری باران که مقدار ریزش آن در سال از 30 تا 250 میلیمتر تجاوز نمی کند و بیشتر آن در کوهپایه های جنوبی البرز و کوهپایه های جنوب غربی زاگرس می بارد .[11]
شهرستان کاشان در حدود جنوب و غرب در محاصره سلسله جبال مرکزی جای گرفته است و در طول جغرافیایی 51 تا 50 در شرق و عرض جغرافیایی 33و شمال گسترده شده و با وسعت 10000 کیلومتر مربع در شمال استان اصفهان واقع شده است .[1]
کاشان از مناطق گرم و خشک با فصول چهارگانه است . هوای آن در تابستان گرم و خشک و در زمستان سرد و سوزان است حرارت گرمای تابستان گاه بیش از چهل درجه و دمای زمستان گاه کمتر از صفر می باشد . اختلاف دمای شهرستان کاشان با مناطق کوهستانی مجاور باعث ایجاد طوفانهای فراوان می شود. در این منطقه پرهیز از سرمای زمستان و گرمای تابستان، هر دو حائز اهمیت است .[3] کمبود آب و شوری خاک به فقر پوشش گیاهی منجر شده است و این مساله،جریان شن های روان و سرعت زیاد بادهای گرم و خشک و غبارآلود را در پی دارد. در شرایط سخت بیابان مرکزی ایران،تامین آسایش انسان بستگی به مهارت هایی داشته که بتواند بناها و فضاهایی منطبق با محیط اکولوژیک و شرایط اقلیمی به وجود آورد .[4] به طور کلی تطبیق شیوه های زندگی با شرایط اقلیمی از خصوصیات بسیار مهم نواحی اقلیم گرم و خشک از جمله شهر کاشان است که عملکرد فضا ها را تحت تاثیر خود قرار می دهند. به عنوان مثال، خانه های درون گرای مرسوم به چهار فصل نمونه بارزی است که می توان عملکرد فضاهای آن تحت تاثیر اقلیم منطقه و مصالح کاربردی آن دانست، اتاق های اطراف حیاط در این ساختمان ها بنابر فصل معین سال مورد استفاده قرار می گرفتند. نحوه انجام این کار بدین طریق است که در سمت شمال حیاط که آفتاب مایل زمستان به آن می تابد(پناه)از گرمای بیشتری برخوردار است، قسمت زمستان نشین می باشد و اغلب فعالیت های روزمره اهل خانه در این قسمت ساختمان انجام می شود. در تابستان عکس این عمل صورت می گیرد و اتاق های سمت جنوب حیاط که در سایه قرار دارند و خنک تر هستند، محل سکونت افراد خانواده می باشد. این قسمت را نسار(سایه گیر و خنک )گویند وغالباً سرداب در زیر این قسمت می باشد، در فصل گرم دمای سرداب به علت اینکه در زیر زمین است، از دمای سایر قسمت ها کمتر می باشد .[5]
یکی از مسایلی که در شکلگیری فرم کالبدی بنا باید مورد توجه قرار گیرد ایجاد امکان استفاده از عناصر رطوبتزا و ایجاد فضاهای دارای سایه در مواقع گرم سال میباشد. در اینگونه بناها یکی از راههای ایجاد حداکثر زمان تأخیر انتقال حرارت کلی بنا، احداث ساختمان در داخل زمین یا خاکپوش کردن دیوارهای خارجی آن است. فرم حیاط مرکزی، که در معماری سنتی ما مورد توجه فراوان بوده است و بر اثر تجربهی سالیان متمادی کار معماری در اقلیم گرم بدست آمده است، به دلیل باز شدن فضاهای اصلی مجموعه به حیاط داخلی و کنترل بهتر تبادل حرارتی به ایجاد این زمان تأخیر کمک میکند. درصورت نیاز به آفتاب زمستانی در طراحی، حداقل فاصله بین ساختمان ها، برابر مقدار سایه ی ایجاد شده در جبههی شمالی آنها درنظر گرفته می شود. به عبارت دیگر فاصلهی دو ساختمان باید به حدی باشد که در فصل سرما امکان نفوذ آفتاب به فضاهای داخلی وجود داشتهباشد. در اقلیم گرم و خشک فرم ساختمان در دو فصل سرد و گرم باید دارای ویژگیهایی باشد؛ در فصل گرم ایجاد حداکثر زمان تأخیر انتقال حرارت برای بنا و در فصل سرد استفاده از نور خورشید جهت تأمین انرژی حرارتی از این جملهاند. در این اقلیم بهتر است فضاها بهصورت فشرده و کنار هم سازماندهی شوند و فضاهای کماهمیتتر در قسمتهای شرقی و غربی سایت قرار گیرند. بهره گیری از زیرزمین در طرح برای فضاهایی که در فصل گرم سال استفادهی بیشتری دارند به آسایش حرارتی استفادهکنندگان کمک میکند. همچنین فضاهایی که در فصل گرم استفاده بیشتری دارند را با مصالح سنگین و عایق شده در نظر میگیرند تا از زمان تأخیر مصالح استفاده ببرند، و فضاهایی که در فصول متعادلتر استفاده میشوند را با مصالح سبک طراحی میکنند تا حداکثر بهرهگیری از عکسالعمل سریع این مصالح را داشته باشند.
فضاهای اصلی به حیاط مرکزی یا فضاهای باز واقع در سایه گشوده میشوند تا بتوان از جریان باد خنک در فصول گرم سال استفاده کرد .[12]
ویژگی های اقلیمی و آب و هوایی شهرستان کاشان (اقلیم گرم و خشک کویری):
- تابستان های طولانی و بسیار گرم و خشک
- زمستان های سرد و کوتاه
- رطوبت نسبی حداقل
- نوسان دما بین فصول و شب و روز حداکثر
- وزش باد کویری و طوفان شن
- بارندگی حداقل
- پوشش گیاهی حداقل
خصوصیات کلی بناهای اقلیم گرم و خشک کویری:
-استفاده از الگوی حیاط مرکزی
- حجم ساختمان فشرده و نزدیک به مکعب
- ارتفاع تابستان نشین بلندتر از زمستان نشین
- استفاده از بادگیر در تابستان نشین
- استفاده از زیرزمین
- ایجاد گودال باغچه
- پوشش سقف در زمستان نشین مسطح و در تابستان نشین گنبدی
- حداکثر بازشوها رو به جنوب و دارای سایبان ، حداقل بازشوها رو به شمال و باد کویری
- رنگ مصالح در زمستان نشین تیره و در تابستان نشین روشن
- ایجاد ایوان های تابستانی برای سایه اندازی بیشتر بر فضاهای داخلی
- استفاده از حوض آب بخاطر جبران کاهش رطوبت در حیاط
- استفاده از پنجره های ارسی با شیشه های مشبک رنگی جهت کاهش شدت تابش [9]
جدول :[8] 1 (طاهباز.م، جلیلیان.ش)
