بخشی از مقاله
بهبود منظر معابر مسکونی با رویکرد پهنه امن خانگی
چکیده
منظرشهری به واسطه نقش بسزایی که در زیباسازی و هویت بخشی به محیط شهری دارد از اهمیت بسزایی برخوردار است و از آن جهت که سطح تماس انسان با پدیده شهر منظر شهر می باشد، بخش قابل توجهی از دانش و عواطف محیطی شهروندان را تحت تأثیر خود شکل می دهد. در میان فضاهای شهری، منظر خیابانها تأثیر بسزایی در زیبایی و جذابیت شهر دارد. روانشناسان محیطی معتقدند منظرشهری مناسب در حاشیه خیابانها تأثیر بسزایی در رفتار رانندگان و رفتار مناسب رانندگان تأثیر بسزایی در حضور پذیری ساکنین در معابر شهری دارد. رویکرد پهنه امن خانگی، رویکردی جهت ارتقاء ایمنی و حضورپذیری در محلات مسکونی می باشد که با استفاده از اقدامات طراحانه نظیر استفاده از فضای سبز، سنگ فرش نمودن معابر، استفاده از هنر عمومی ساکنین و... علاوه بر ارتقاء ایمنی و کاهش سرعت وسایل نقلیه سعی در بهبود زیبایی و جذاب تر نمودن معابر مسکونی با هدف تقویت حضور هر چه بیشتر ساکنین به ویژه کودکان را داشته است.در پژوهش حاضر اقدامات طراحانه ای رویکرد پهنه امن خانگی جهت جذابتر نمودن منظر خیابانهای مسکونی مورد توجه قرار می گیرد و در انتها یک نمونه ی اجرا شده پهنه امن خانگی در انگلستان ارائه شده است.
کلمات کلیدی: معابر مسکونی- پهنه امن خانگی-2 منظر شهری
-1 مقدمه
منظر شهر به عنوان مجموعهای از عناصرطبیعی و مصنوع اعم از کالبد و فضاهای شهر،انسانها،رفتارها، فعالیتهای آنها و... به عنوان نخستین جلوه از شهر، آینه تمامنمای ویژگیهای تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی شهر قلمداد میکنند. کالن در کتاب گزیده منظر شهری، منظر را ایجاد خیابانهای مستقیم با ساختمانهایی در فرم و نوع هماهنگی آ نها میداند .سایمون بل به نقل از نقی زاده منظر را بخشی از محیط دانسته که می تواند در یک زمان خاص به آن توجه کرد و با بسترش در محیط ارتباط داد. ادموند بیکن نیز در کتاب طراحی شهری در سال 1975منظر را به عنوان نماد شاخص و نماد درجه و کیفیت تمدن و روحیات جمعی هر ملت و حاصل تصورات مردم آن شهر و حاصل عمل ارادی میداند. (اسماعیل دویران، (48 :1391 گروتر معتقد است خیابان بارزترین فضای شهر است که براساس آن شهر در جایگاه ذهنی مردم جای می گیرد. رویکردها و نظریات متعددی جهت ارتقاء کیفیت محیط و منظر فضاهای شهری ارائه می گردد که باعث بهبود کیفیت زندگی در فضاهای شهری و
محلات مسکونی می شود. در بین این رویکردها پهنه امن خانگی، به عنوان رویکردی نوین در طراحی و برنامه ریزی شهری در کشورهای مختلف از جمله هلند، انگلستان، آمریکا و ... استفاده می شود که با کاهش سرعت وسایل نقلیه سعی در بهبود ایمنی خیابانها در محلات مسکونی و با بهبود ایمنی زمینه ی ارتقاء سایر کیفیات محیط را فراهم می کند. در کنار این اقدامات پهنه امن خانگی سعی در بهبود منظر خیابانها، جهت زمینه سازی حضور ساکنین به ویژه کودکان و افراد سالمند را دارد که در ادامه به معرفی این رویکرد و چند نمونه ی اجرا شده در انگلستان که خیابانهای مسکونی را جذاب تر نموده است پرداخته شده است.
-2 منظر شهری
منظر شهری را می توان به عنوان مقولهای مطرح در کیفیت و مطلوبیت شهرها دانست که واقعیتی عینی بوده و حاصل مشاهده و درک مظاهر گوناگون و ملموس شهر اعم از بناها، فضاها، فعالیتها، صداها، بوها و هنگام مواجهه شهروند با پدیده شهر (در مقیاسهای مختلف، اعم از دیدن شهر از دوردست یا هنگام قرار گرفتن در شهر و یا حتی هنگام استقرار در بناها) است در درک پدیده منظر شهری تمام حواس انسان فعال هستند. منظر شهری صرفاً دربردارنده نمای ساختمانها و عناصر قابل رویت نیست، بلکه صداها، بومها، انواع عناصر طبیعی و مصنوع، خواه ثابت و خواه متحرک را دربرگرفته و در کل شامل تمام آن
چیز هایی است که توسط حواس انسان، هنگام حضور در شهر قابل درک است و تمام این عوامل با هم در کیفیت منظر شهری موثر هستند به عنوان مثال وجود ساختمانهایی با نماهای با کیفیت در حالی که در فضاهای شهر با انواع آشفتگیهای رفتاری و فعالیتی مواجه هستیم، نمیتواند موجب منظر شهری مطلوبی برای شهر باشد. منظر شهر در مقیاسها و سطوح مختلف قابل رویت و درک است، در هر کدام از این سطوح عناصر متفاوت و خاصی در تشکیل منظر شهری موثر هستند. (اسماعیل دویران، (48 :1391
-3 پهنه امن خانگی
"پهنه امن خانگی" ترجمه ی اصطلاح انگلیسی(Home Zone )، برای یک خیابان که در آن مردم و وسایل نقلیه سراسر یک مسیر را با خیال آسوده و راحت به اشتراک می گذارند. تمامی آنها در این فضا با یکدیگر یکسان می باشند و کیفیت زندگی در آن برای ساکنین اولویت بالاتری از حرکت ترافیکی دارد. (Sheffield city council,2008:2) سرعت ماشین ها به دلیل عبور از یک منطقه ای که به صورت هدفمندانه، با در نظر گرفتن منافع افراد پیاده و دوچرخه سواران به جای رانندگان، طراحی شده است برابر با سرعت راه رفتن می باشد. (Alan M & Edward J,2004:4) طراحی به گونه ای می باشد که ایمنی عمومی ارتقاء پیدا کرده و فعالیت های مختلفی از جمله پیاده روی،دوچرخه سواری مورد استقبال بیشتری قرار گرفته و ساکنین به گذران
اوقات فراغت نزدیک خانه، مدرسه و... می پردازند از اینرو وابستگی به خودرو کاهش می یابد.
council,2008:4)
این رویکرد نخستین بار در بریتانیا در اواخر دهه 1990 توسط دو سازمان غیر دولتی یعنی مؤسسه حمل و نقل 2000 و انجمن بازی کودکان1 طرح شد و می توان گفت که کامل ترین شکل برخورد با مشکلات محلات خودرو پذیر می باشد و موفقیتهای زیادی را در جهت آسایش و رفاه شهروندان کسب کرده است. (سعیدی رضوانی و حبیبی، (22 :1388 به طور کلی تعریفی که می توان از پهنه امن خانگی ارائه نمود به شرح زیر می باشد:
جدول شماره :(1) مفهوم کلی پهنه امن خانگی
-1-3 اهداف پهنه امن خانگی
یک پهنه امن خانگی باید در راستای تحقق اهداف خاصی اجرا شود که به شرح زیر می باشد:
- باید احساس ایمنی در مناطق مسکونی را بهبود بخشد، چرا که ترافیک عبوری به آرامی حرکت می کند و مردم باید حضور بیشتری در کوچه و خیابان داشته باشند.
- این روش می تواند استفاده بیشتر از فضاهای عمومی مناطق مسکونی را ارتقاء ببخشد، به ویژه به وسیله ی کودکان که می توانند خواستار قلمرو محلی جدای از محدوده اتومبیل ها باشند.
- با نوع مصالح و سنگفرش های استفاده شده و تشویق ساکنین به کاشت بیشتر گیاهان، خیابان را از لحاظ بصری جذاب تر نشان می دهد دهد.
- باتوجه به اینکه تهدید سرعت بالای ترافیک عبوری از بین می رود، این روش باید مردم را به پیاده روی و دوچرخه سواری در محله تشویق کند.
- در حالت ایده آل، این روش باید در بهبود کیفیت محیط شهری تأثیرگذار باشد.
- این روش همچنین باید مردم را به مراقبت بیشتری از خیابانهای خود تشویق کند. (Biddulph,2001:3)
-2-3 بهبود منظر معابر مسکونی با اقدامات طراحانه در پهنه امن خانگی
همانطور که اشاره شد، مهمترین هدف پهنه امن خانگی ارتقاء ایمنی در معابر محلات مسکونی می باشد چرا که ارتقاء ایمنی بر بسیاری از مؤلفه های دیگر که برکیفیت زندگی و محیط تأثیر گذار می باشد. تأثیر مستقیم دارد اما در کنار اقداماتی که در یک پهنه امن خانگی جهت کاهش سرعت وسایل نقلیه و افزایش ایمنی انجام شده است سعی بر آن بوده است تا اقدامات در راستای بهبود منظر خیابان، جذاب تر و زیباتر نمودن آن باشد و طراحی و پیاده سازی مناظر پهنه امن خانگی هدف تقویت فعالیت در خیابان را دنبال می کند. در مجموع در انگلستان 80 درصد از ساکنانی که در محیط های که دارای سطح مشترک زندگی می کنند محیط زندگی خود را که با این روش تغییر یافته است "جذاب تر" یا " بسیار جذاب تر" دانسته اند. در پژوهشی مشابه در هلند، نسبت زیادی از ساکنین پهنه امن خانگی، محدوده ی زندگی خود را مطلوب و یا بسیار مطلوب دانسته اند.((Biddulph,2001:18 در یک پهنه امن خانگی، نصب تجهیزات، مبلمان و... به گونه ای می باشد که تأثیرات نامطلوب بصری به حداقل ممکن کاهش یافته و در گسترش یکنواخت هویت، تمایز و شخصیت ناحیه مفید باشد. از جمله ی اقدامات انجام شده در یک پهنه امن خانگی می توان به موارد زیر اشاره نمود:
-1-2-3 در نظر گرفتن مکان مشخص برای پارک خودرو
3
در خیابانهای مسکونی، راننده نه تنها سرریز ترافیک شهر را به این خیابانها سرازیرمی کند، بلکه تأمین کمبود پارکینگ موجود در سطح شهر را در خیابانهای مسکونی جستجو می نماید. (شفربرده، (27 :1382 در این شرایط چندان عجیب نیست که صدای خودرو به موسیقی گوش آزار متن زندگی مان بدل گردد و حتی در حصار خانه هایمان نیز از آن در امان نباشیم. البته دامنه ی آزار خودرو به سرعت آن و آلودگی صوتی محدود نمی گردد و در این میان نمی توان آلودگی بصری و محیطی ناشی از حضور خودرو را نادیده انگاشت. در فضایی که بانوار طویلی از قوطی های حجیم فلزی اشغال شده است، مظاهر زندگی مجالی برای بروز نمی یابند. همچنین در فضایی که آکنده از دود خودرو است و ابتدایی ترین شرط حیات یعنی تنفس دشواری برقرار می باشد، رغبتی برای حضور در شهروندان باقی نمی ماند. (شفربرده ، (27-28 :1382
درصورتیکه نواحی و مناظر مورد استفاده ساکنین باید نسبت به فضاهای اختصاص یافته برای پارکینگ اولویت داشته و پارکینگ ها باید از خطوط پیاده رو متمایز شوند. در این راستا درپهنه امن خانگی جهت پارک کردن اتومبیل فضای مشخصی در نظر گرفته می شود که این امر "با کاهش میزان پارک کردن اتومبیل ها در پیاده رو ها به کاهش بی نظمی و به همریختگی خیابان کمک شایان توجهی می کند". (Alan M & Edward J,2004:8) همچنین می توان پارکینگ های سطح خیابان را با عناصر کوتاه، منظر سازی نمود تا تأثیر بصری ماشین های پارک شده را کاهش دهد. (نوری پیام و فرد، (91:1388
اما در خصوص تخصیص پارکینگ ها باید موارد خاصی را در نظر گرفت که این عوامل عبارتند از:
- پارکینگ اتومبیل ها باید به گونه ای طراحی و مدیریت شود که به میزان کافی برای ساکنین و مراجعین خدمات ارائه کند و احتمال برخورد ناسازگار اتومبیل ها را بایکدیگر کاهش دهند و از سویی دیگر مانع از پارک وسایل نقلیه در مکانهایی که دسترسی های اضطراری را مسدود می کند، شود. (Sheffield city council,2008:3)
- برای احداث پارکینگ های یکسره نیز باید فضایی را در خارج از قلمرو سکونت امن »پهنه امن خانگی«در نظر گرفت. (نوری پیام و فرد، (91:1388
- جهت برقراری تعاملات اجتماعی،پارکینگ ها نباید بیش از حد نزدیک به منازل باشند.پارکینگ مناسب یکی از نگرانی های اصلی ساکنین می باشد اما با این حال بسیاری از ساکنین مایل هستند برخی ناراحتی ها در خصوص کمبود جای پارک را برای
لذت بردن از زندگی با کیفیت بالاتر و تعاملات اجتماعی که پهنه امن خانگی فراهم می کند، تحمل کنند. (Alan M & Edward
J,2004:33)
- زمانی که فضاهای پارکینگ که خالی هستند می توانند برای فعالیت های دیگر، نظیر بازی کودکان در نظر گرفته شوند.
(Biddulph,2001:17)
شکل شماره : (1 ) در نظر گرفتن مکان مشخص جهت پارک خودرو
(www.lqgroup.org.uk)
4
-2-2-3 سطوح مشترک
در تمامی معابر سطح شهرها، معمولاً رانندگان بر این باورند که در خیابان هایی که دو طرف آنها جدول کشی شده حق تقدم دارند بنابراین در پهنه امن خانگی جهت عدم القای این حس به رانندگان از جدولهای بلند و ممتد استفاده نمی شود.
(Institute of Highway Incorporated Engineer ,2002:16) بهره گیری از مصالحی که استفاده ترجیحی از فضا را مشخص
کرده و هماهنگی و همگنی در شخصیت فضا به وجود می آورند (نوری پیام و فرد، (92 :1388 و به مراجعین این محدوده تأکید کند که وارد خیابانی باماهیت ویژه ای شده اند. در انتخاب مصالح باید به موارد زیر توجه خاص نمود: بستر منطقه ای و محلی، الزامات فنی – مهندسی، ظاهر خیابان، سهولت تعمیر، نگهداری و جایگزینی. مهمترین مورد از بین موارد ذکر شده، ظاهر خیابان می باشد چرا که مصالح استفاده شده در کف بر دید ناظر و ذهنیت او از منظر خیابان تأثیربسزایی دارد.
(Institute of Highway Incorporated Engineer ,2002:31)
شکل شماره : (2) سطوح مشترک در پهنه امن خانگی (متمایز ساختن سطوح پیاده و پارکینگ با تغییر رنگ کف سازی)
(www.wm-saunders.co.uk)
-3-2-3 استفاده از مصالح خاص در کف، برای زیبایی و ایجاد جذابیت
در پهنه امن خانگی، مصالح دست ساز جهت زیبایی معابر ساخته می شود که در کفسازی خیابانها نصب می گردد. استفاده از مصالح متضاد(هم در ظاهر خیابان و هم در بافت کف)، در مسیرهای اصلی و مهم و در مکانهای خاص علاوه بر زیبایی خیابان می تواند دقت مردم را جلب نموده و زمینه ی مکث آنان را نیز فراهم کنند. در هر حال در انتخاب این مصالح باید دقت لازم به عمل آید تا اطمینان حاصل شود که طرح های انتخاب شده، گیچ کننده نمی باشند و باعث ایجاد عدم هماهنگی در طراحی
سطوح خیابان نمی گردند. (Institute of Highway Incorporated Engineer ,2002:31)
شکل شماره :(3) مزلی-1 سنگ فرش های دست ساز((Institute of Highway Incorporated Engineer,2002:14
5
(Biddulph,2001: 30)
-4-2-3 کاشت گیاهان
ایجاد مناظر سبز در محیط پهنه امن خانگی امری ضروری است چرا که استفاده از ویژگی های مختلف گیاهان و به خصوص درختان می توانند نقش بسزایی در تعدیل مشکلات مناظر شهری ایفا نمایند. درختان علاوه بر ایجاد ویژگی های مثبت اکولوژیکی و آسایش قلیمی، می توانند بر منظر شهری و کیفیات فضائی مطرح در فضاهای شهری تأثیرگذار باشند. (عابدی و دیگران، (146 :1389 در یک پهنه امن خانگی در مقابل فضای خانه ها باغچه های کوچکی جهت کاشت گل و گیاه در نظر گرفته می شود که علاوه
بر زیبایی منظر شهری ساکنین از این فضاها به عنوان مکانی جهت برقراری ارتباط با همسایگان خود استفاده می کنند. اما درختان باید در جایی کاشته شوند که احتمال آسیب به آنها کاهش یابد و ریشه های آنها مانع و مشکلی برای تجهیزات شهری زیرزمینی نباشد. مطلوب است که مردم در ایجاد منظره و چشم انداز با متولیان طرح همراه باشند. منظرسازی باید تا حد ممکن انعطاف پذیر صورت گیرد. این بدین معناست که به عنوان مثال سنگفرش قابل تغییر جلوی منازل مردم می تواند آنها را در ایجاد باغچه های شخصی، گلدان و ... آزاد بگذارد. (Institute of Highway Incorporated Engineer ,2002:18) لازم به ذکر است انتخاب گونه های مناسب گیاهان باید با در نظر گرفتن ویژگی های خاص آنها از جمله ریزش برگ، ریزش میوه، مزاحمت های ناشی از ریشه های آنها برای تجهیزات زیرزمینی صورت گیرد. (نوری پیام و فرد، (92 :1388
شکل شماره :(4) باغچه ها عاملی جهت زیبایی منظر خیابان در پهنه امن خانگی((www.dptac.independent.gov.uk
-5-2-3 حذف علائم ترافیکی
در پهنه امن خانگی برای اجتناب از چشم اندازهای به هم ریخته، نصب علائم ترافیکی باید به حداقل برسد. اما وجود این علائم در ابتدا و انتهای پهنه امن خانگی و نیز برای خیابان های یکطرفه ضروری است زیرا در این مناطق برای کنترل و هدایت ترافیک باید از علائم مناسب استفاده کرد. جهت کاهش آلودگی های بصری ایجاد شده توسط تابلوها و علائم مورد نیاز می
توان آنها را بر بالای اجزای ورودی ها مانند باغچه ها یا تیرها ی چراغ برق نصب کرد.
6
شکل شماره :(5) نصب علائم ترافیکی فقط در ورودی پهنه امن خانگی((www.fhwa.dot.gov
-6-2-3 نمای ساختمانها و بازشوها
ورودی ها و بازشوها به عنوان نقاط تلاقی فضای خصوصی و عمومی، به همراه عواملی مانند ارتفاع ساختمان، ترکیب خطوط افقی و عمودی، رنگ، مصالح و نظایر آنها معیار تشخیص آشفتگی یا هماهنگی نماهای شهری به حساب می آیند. ورودی ها به عنوان فضاهای ارتباطی – عملکردی و باشوها به لحاظ کارکرد ارتباطی – بصری، مفاصلی هستند که از لحاظ بصری و ادراکی نیز سبب شاخص نمودن بنا در سیمای شهر می باشند. (رضا زاده و صفری، (62 :1389 در مناطق خانگی بخش اعظم نمای ساختمان های مسکونی باید رو به خیابان باشد(مانند پنجره های اتاق های محل
سکونت،درها و ورودی منازل)تا فرصت مناسبی را برای زندگی طبیعی، زیبایی خیابان و نیز القای حس مالکیت خیابان القا
کند.((The Institute of Highway Incorporated Engineers, 2002:24
شکل شماره :(5) ساختمانها باید به خیابان مسلط باشند.
-5 طرح های الگویی از اجزای مختلف پهنه امن خانگی
در ادامه نمونه ای از طرح های الگویی پهنه امن خانگی که نشان دهنده اجزای مختلف پهنه امن خانگی می باشد ارائه شده است.
