بخشی از مقاله
امکان سنجي پهنه امن خانگي (Home zone) عاملي جهت ارتقا کيفيت محيط در کالبد محلات شهري (نمونه موردي: محله خانقاه سنندج)
چکيده
هدف عمده طراحي خيابانهاي مسکوني بايد بر زيست پذيري استوار باشد. امروزه طراحي خيابانهاي مسکوني به گونه اي است که سرعت خودروها به خاطر مسيرهاي عريض بالا بوده و عابران پياده و دوچرخه سواران را مجبور به عقب نشيني کرده است . نتيجه اين امر از دست دادن فرصت براي ساکنان محلي به منظور ايجاد جوامع سالم تر و قويتر است . يکي از اين راه حل ها ايجاد پهنه هاي خانگي در محلات مسکوني ميباشد. اين پژوهش سعي دارد به اين سؤال پاسخ دهد که آيا محله خانقاه سنندج داراي ويژگيهاي مناسب جهت ايجاد يک پهنه امن خانگي است ؟ وچه راهکارهايي وجود دارد تا اين محله تبديل به يک پهنه امن خانگي شود. با توجه به چند بعدي بودن اين مسأله ، مدل ارزيابي چند معياري AHP با ماهيتي کمي-کيفي به عنوان مدل کارآمدي براي ارزيابي و اولويت بخشي به معيارهاي محله خانقاه سنندج انتخاب شد و معيارهاي مورد بررسي (کالبدي-فضايي، اجتماعي- فرهنگي، محيطي) در چهارچوب درختچه سلسله مراتبي به يازده زير معيار تبديل و با استفاده از نرم افزار Expert choice به صورت دودويي ارزيابي شدند. نتايج آزمون T تک نمونه اي بررسي ميزان معيارها (نتايج استخراجي از
٩٥ پرسش نامه ) با استفاده از spss مورد ارزيابي قرار گرفت که نتايج حاصل از پژوهش (٥>٣.٥>١) نشان دهنده بالاتر از حد متوسط بودن ميزان معيارها و وجود پتانسيل هاي لازم در محدوده مربوطه جهت ايجاد پهنه امن خانگي است به گونه اي که معيار کالبدي- فضايي با ضريب ٠/٧٠% و زير معيارهاي خوانايي، پوشش گياهي، سرزندگي بيش ترين اثربخشي را در ايجاد پهنه امن خانگي در محله خانقاه سنندج داشته است .
واژههاي کليدي :
پهنه امن خانگي (Home zone)، محله خانقاه سنندج، امکان سنجي، کيفيت محيط شهري .
١- مقدمه
در محلات مسکوني، خيابان ها در دسترسترين فضاهايي هستند که نه تنها براي خودروها بلکه براي مردم ساخته شده اند، بنابراين بايد مکاني براي معاشرت همسايگان با يکديگر و محلي براي تقويت توانايي هاي جسمي و خلاقيت جوانان و سالخوردگان باشد. امروزه، طراحي خيابانهاي مسکوني به گونه اي است که سرعت خودروها، مشکلات فراواني را براي عابران پياده و دوچرخه سواران به وجود آورده است (٦٧ :١٩٩٥,Ben-josegh). براي حل اين مشکل طراحي پهنه امن خانگي در محلات مسکوني، ايده نوين و قدرتمندي بوده که در سالهاي اخير مورد توجه برنامه ريزان و طراحان شهري قرار گرفته است (٣٨ :٢٠٠٣,Biddulph). پهنه هاي امن خانگي شامل واحدهاي مسکوني يا تجارياند که اتومبيل در آن داراي سرعت بسيار پايين است و در اين پهنه پياده روي، بازي و دوچرخه سواري، تعاملات اجتماعي و فضاهاي سبز در اولويت ميباشند. در واقع پهنه خانگي بازگشت به شهرها و خيابانهاي قابل زندگي است . جايي که در آن نقش کودکان، سالخوردگان و پياده ها محسوستر است ، سواره در تعامل با پياده است و جايي است که داراي روح سرزندگي و تعاملات اجتماعي است . در اين راستا، از مهم ترين اهداف پژوهش حاضر، امکان سنجي ايجاد پهنه امن خانگي در محدوده مورد پژوهش مي باشد که به نظر ميرسد قابليت تبديل به يک پهنه امن خانگي را داراست . اين فرآيند در ادامه ، در قالب بخش هاي طرح مساله ، سوالات، فرضيه و پيشينه تحقيق شامل بررسي تجربيات مشابه در اين زمينه ، بررسي ادبيات موضوع و يافته هاي تحقيق (شامل مدل تحليلي پژوهش ، شناخت عرصه پژوهش ، روش شناسي و تحليل دادهها) و در نهايت بحث و نتيجه گيري شامل جمع بندي نهايي و ارائه راهکارهاي عملي دنبال ميشود.
٢- طرح مساله
طي ٨٠ سال اخير شهرهاي ايران به واسطه وارد شدن اتومبيل به شدت تغيير چهره دادند؛ به طوريکه هم انسان پياده و هم طبيعت از عرصه شهرها طرد شدند. فضاهايي که جايگاه تعاملات اجتماعي در کالبد محلات شهري بودند کمرنگ تر شدند. برخوردهاي چهره به چهره شهروندان حتي در مقياس محله و شهر نسبت به گذشته به حداقل خود رسيده است .
علاوه بر اين مي توان به موارد ديگري از جمله افزايش حجم ترافيک ، آلودگي صوتي، آلودگي هوا، کاهش سرانه فضاي سبز شهري، ازدست رفتن ديد و منظر مناسب شهري و کاهش اعتماد و همبستگي اجتماعي در محيط و ... اشاره کرد. خوشبختانه امروزه براي بهبود وضع موجود شهرها و مشکلات ناشي از توسعه ناپايدار شهري در ايران نيز مانند ساير نقاط جهان جريانات سازنده اي از قبيل پرداختن به موضوع کيفيت محيط شهري و منظر شهري به صورت موازي در عرصه دانشگاهي و حرفه اي مطرح شده است . اگر بتوان با استفاده از جريانات به وجود آمده در جامعه حرفه اي، دست به احداث و ساماندهي محلات شهري در قالب پهنه امن خانگي بزنيم و با تکيه بر اصول طراحي سنجيده، کيفيت فضاهاي ساخته شده را بهبود ببخشيم ميتوانيم گامي بزرگ در رابطه با مسائل و مشکلات شهري به خصوص در راستاي ارتقاي کيفيت محيطي و شهرسازي انسان مدار برداريم . براي رسيدن به اين مهم نيازمند بررسي و کنکاش در نمونه هايي هستيم تا لزوم توجه به آن و توجيه علمي آن بيش از پيش نمايان باشد. در واقع ، هدف اين مقاله ، امکان سنجي پهنه امن خانگي در کالبد محلات شهري و اقداماتي است که ميتواند به حضور بيش تر انسان در فضاي شهري کمک کند. بنابراين پژوهش به دنبال پاسخ گويي به
سؤالات زير خواهد بود:
* آيا محله خانقاه داراي ويژگيهاي مناسب جهت ايجاد يک پهنه امن خانگي است ؟
* چه راهکارهايي وجود داردتا اين محله تبديل به يک پهنه امن خانگي شود؟
٣- فرضيه تحقيق
محله ي خانقاه سنندج داراي ويژگيهاي يک پهنه امن خانگي است .
٤-پيشينه تحقيق
از تحقيقاتيکه در اين مورد شده است ، ميتوان به ايجاد پهنه امن خانگي در ايالت کينگدم و طرح ٢٤٠٠ واحدي خيابان آلباني در شيکاگو و منطقه وست لايت در بريتانيا، اشاره کرد(٣٨ :٢٠٠٣ ,Biddulph). در ايران از تحقيقات انجام شده در اين زمينه مي توان به مقاله نويد سعيدي رضواني - فرزانه حبيبي، با عنوان: ايجاد پهنه خانگي، روشي براي توليد خيابانها و محله هاي زيست پذير (از مفهوم تا اجرا) اشاره کرد.
٥-مباني نظري تحقيق
٥-١- مفهوم پهنه امن خانگي
پهنه امن خانگي به محلات مسکوني گفته ميشود که داراي طراحيهاي خاصي جهت
کنترل ترافيک با محدوديت سرعت هستند. پهنه هاي خانگي بين پارکينگ ها و خيابانها داراي اين برتري هستند که مانع از ورود وسايل نقليه محلي نميشوند و رانندگان قادر خواهند بود سرعت خود را کاهش دهند و محيط را براي ساکنين امن کنند (٦٥ :١٩٩٥ ,Ben-josegh).
پهنه امن خانگي ممکن است شامل بخشي از سطوح مسيرهاي غيرمستقيم ترافيک ،طرحهايي براي تشويق استفاده از مسير مثل محل نشستن و يا گذرگاهها و ... باشند.
(٢٥-٢٠ :٢٠١٣ ,Scott Younger). بنابراين ميتوان اثرات پهنه امن خانگي را به صورت
زير عنوان کرد:
* کاهش سرعت هاي قابل ملاحظه ترافيک .
* افزايش فرصت هايي براي فعاليت و بازي بچه ها.
* افزايش نظارت و مراقبت و جلوگيري از جرم و جنايت .
* پيشرفت امنيت و ايمني در مناطق مسکوني و مهم تر از همه درک و مشاهدات ساکنان از امنيت .
* تشويق افراد به پياده روي يا دوچرخه سواري در مناطق محلي ( :٢٠٠٧ ,Biddulph .(214-217
٥-٢- ويژگيهاي يک پهنه امن خانگي
٥-٢-١- ورودي يک پهنه امن خانگي
ورودي و خروجي يک پهنه امن خانگي با علائم ترافيکي مشخص مي شود. اين علامت ها
به صورت پيغام هاي کوتاه به رانندگان هشدار ميدهند که وارد نوع خاصي از خيابان شدهاند.
ورودي هاي يک منطقه امن بايد واضح باشند و علامتي داشته باشند که رانندگان به راحتي بتوانند تفاوت بين منطقه امن و خيابانهاي سنتيتر را تفسير کنند (٤٢ :٢٠٠٣ ,Biddulph).
تصوير شماره (١) ورودي پهنه امن را دروونرف آلمان نشان داده شده است :
تصوير شماره (١): ورودي يک پهنه امن خانگي
(مأخذwww.homezoneschallenge.com)
٥-٢-٢- کاهش طبيعي سرعت در يک پهنه امن خانگي
در پهنه امن خانگي، حداکثر سرعت وسايل نقليه در حدود سرعت پياده يعني سرعت بين
١٥ تا ٢٠ کيلومتر است (٦١ :١٩٩٥,Ben-joseph). براي اين منظور از راهکارهاي زيادي جهت کاهش طبيعي سرعت استفاده ميشود يکي از اين راهکارها مارپيچ کردن معابر در يک پهنه - خانگي است (رضواني و ديگران، ١٣٨٩: ١٣). در يک پهنه خانگي طراحي مدخل هاي مجزا با علائم و سنگفرشهاي مخصوص و تغييرات زاويه اي ضروري به نظر ميرسد (York &
.(Bradbury, 2007: 215
خيابان هاي خانگي بايد نسبتا کوتاه و پهنه نبايد چندان بزرگ باشدلازمه ايجاد پهنه مسکوني امن ، اطمينان از ورود و خروج بدون خطر خودروهاي اورژانسي و حرکت آن ها در امتداد خيابان است (٢١٩ :٢٠٠٧ ,Biddulph). در تصوير شماره (٢) مارپيچ کردن شبکه معابر نشان داده شده است :
تصوير شماره (٢) : مارپيچ کردن شبکه معابر در وونرف آلمان جهت کاهش سرعت
( مأخذ:”home zones“www.jrf.org.uk/planning and designing )
٥-٢-٣-کيفيت محيطي مناسب
يک منطقه امن خانگي داراي ترافيک آرام، فضاي پارک اتوموبيل ، درختان و بيشه ها، مکان هاي نشستن و فضاهاي کوچک بازي براي کودکان است . اپليارد مينويسد:درخت يک مانع محسوب مي شود، اما بخشي از فضاي سبز نيز هست ( Camden Metropolitan Borough). Council, 2004: 19
٥-٣- مفهوم کيفيت محيط
مبحث کيفيت محيط ، تواما از ابعاد عملي و نظري واجد اهميت و قابل ملاحظه است .
معناي لغوي واژه کيفيت در فرهنگ زبان فارسي عميد، چگونگي، چوني، صفت و حالت چيزي عنوان گرديده است (عميد،١٣٦٣: ١٠٢٧). مفهوم پيچيده کيفيت و تلقي گوناگون افراد از آن باعث بروز نوعي پراکندگي و عدم انسجام در نقطه نظرات ارائه شده گرديده است (گلکار،
١٣٧٨: ٤٣). با شروع قرن بيست و يکم دامنه مفهوم کيفيت به ميزاني جايگاه خود را پيدا کرد، که نهادها و مؤسسات مختلف با تکيه بر اين موضوع به سنجش فضاهاي عمومي شهري پرداختند (رنجبر و رييس ، ١٣٨٩: ٨٥). جدول شماره (١) مولفه هاي کيفيت ارايه شده از ديدگاه متخصصين را نشان مي دهد:
مأخذ: مطالعات کتابخانه اي نگارندگان،١٣٩١
جدول شماره (٢) معيارهاي ارائه شده در ارتباط با کيفيت محيط در ايران را نشان ميدهد.
جدول شماره (٢) : معيارهاي ارائه شده در ارتباط با کيفيت محيط در ايران
با توجه به جداول فوق و نظرات مطرح شده ميتوان به اين نتيجه رسيد که در ميان مؤلفه هاي کيفيت مطرح شده و پهنه امن خانگي در ايران، عوامل تنوع و سرزندگي، ايمني و امنيت ، انعطاف پذيري، زندگي اجتماعي از عواملي است که به طور مشترک توسط متخصصين فوق به آن پرداخته و مورد توجه قرار گرفته است .
٦- يافته هاي تحقيق
٦-١- مدل تحليلي پژوهش
با بررسي ادبيات نظري پژوهش در راستاي امکان سنجي پهنه امن خانگي در کالبد محلات شهري و شاخص هايي که در رابطه با کيفيت محيط شهري وجود دارد، به مدل تحليلي در جدول شماره (٣) ميرسيم که شامل معيارها و شاخص هاي کيفيت محيط در راستاي
امکان سنجي براي ايجاد پهنه امن خانگي(در محله خانقاه سنندج) ميباشند:
٦-٢- شناخت عرصه پژوهش
شهرسنندج ترکيبي از بافت ارگانيک بر جاي مانده از ادوار پيشين و بافت شطرنجي حاصل از توسعه هاي اخير ميباشد. بافت هاي قديمي شهر سنندج در شمال اين شهر و محدوده جديد در جنوب و غرب مي باشد در ذيل تصاويري از محله ي خانقاه و موقعيت فضايي آن نسبت به کل شهر نشان داده شده است :
٦-٣-روش شناسي تحقيق
اين پژوهش از نظر هدف از نوع کاربردي و از لحاظ روش انجام تحقيق توصيفي- تحليلي بوده و در بخشي از کار از روش همبستگي استفاده شده است . به منظور امکانسنجي ايجاد پهنه امن خانگي در محله مورد نظر معيارها و شاخص هايي که در رابطه با پهنه امن خانگي وجود دارد و در اسناد کتابخانه اي و مطالعات ميداني ديده ميشود، مورد بررسي قرارگرفت و در نهايت شاخص هاي امکانسنجي با استفاده از روش دلفي و نظر کارشناسان حوزه طراحي و برنامه ريزي شهري، شهرداري ها، مديران شهري و ساکنين محله ي خانقاه در جهت رسيدن به هدف پژوهش انتخاب شده است . سنجش دادههاي کيفي با استفاده از مدل طراحي شده به صورت کمي و قابل سنجش تبديل گرديده است . جهت سنجش داده هاي کيفي نيز از آزمون T تک نمونه اي استفاده شده است . تجزيه و تحليل اطلاعات با استفاده از فرآيند تحليل سلسله مراتبي (AHP)
تحت نرم افزار Expert choice صورت گرفته است . فرايند تحليل سلسله مراتبي (AHP)
روشي است منعطف ، قوي و ساده که براي تصميم گيري در شرايطي که معيارهاي تصميم گيري متضاد، انتخاب بين گزينه ها را با مشکل مواجه ميسازد، مورد استفاده قرار مي يگرد. اين روش ارزيابي چند معياري ، ابتدا در سال ١٩٨٠ به وسيله توماس ال ساعتي پيشنهاد گرديد که بر اساس مقايسه هاي زوجي بنا نهاده شده و امکان بررسي سناريوهاي مختلف را به مديران ميدهد و تا کنون کاربردهاي متعددي در علوم مختلف داشته است (قدسي پور، ١٣٨١: ٩).
