بخشی از مقاله
بکارگیري استراتژي پدافندغیرعامل در مدیریت ریسک پروژه هاي ملی
چکیده
امروزه کشورهایی که طعم خرابی و خسارات ناشی از جنگ را چشیده اند ، جهت حفظ سرمایه هاي ملی و منابع حیاتی خـود توجـه خـاص و ویژه اي به دفاع غیر عامل نموده اند. با تصویب سند چشم انداز و قانون برنامه هاي چهارم کـه در آن مطالعـه و اجـراي طرحهـاي پدافنـد غیرعامل در طرحها و تأسیسات حیاتی، حساس و مهم به دستگاههاي اجرائی تکلیف شد، بنیان توجه ساختاري به موضوع پدافند غیرعامـل در دستگاههاي اجرائی شکل گرفت.
پدافندغیر عامل، پروژه هاي حیاتی و حساس (اقتصادي، سیاسی، نظامی، ارتباطی، مواصلاتی، پالایـشگاهها، نیروگاههـا، بنـادر، فرودگاههـا، مجتمع هاي صنعتی و...) را در برابر حوادث غیر مترقبه و همچنین نیروهاي مهاجم حفظ نموده، خسارات و صدمات را تقلیل و ادامه فعالیـت و مقاومت در شرایط بحران را ممکن می سازد. بدیهی است رعایت ملاحظات دفاع غیر عامل در پروژه هاي حیاتی و حساس تأثیر به سزایی در کاهش آسیب پذیري داشته و می تواند ضمن کاهش خسارات مالی و جانی، به افزایش آستانه مقاومت شهروندان در شرایط حاد تهاجم و تسهیل در مدیریت بحران شهري بیانجامد.
مطالعه آسیب پذیري ها، تهدیدات و هم افزایی آسیب پذیري و تهدیدات را می توان از اهداف کلی برنامه هاي پدافند غیرعامل برشمرد. این مطالعات بررسی و مدیریت ریسک را در زیر ساخت تنظیم می کند و بر اساس آن پیشنهادهاي اجرایی را در جهت کاهش آسیب پذیري هـا ارائه می دهد.
در این مقاله سعی شده است بر شرح مختصري از موضوع مهم پدافند غیرعامل در مدیریت ریـسک در پـروژه هـا و نقـش و جایگـاه آن در سیستم مدیریت پروژه مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
واژه هاي کلیدي
مدیریت پروژه1، مدیریت ریسک پروژه2،پدافند غیر عامل3، پدافند عامل4
مقدمه
اقدامات پدافند غیرعامل، فرآیند احتیاطی و پیشگیرانه اي است که الزاما می بایست در زمان صلح شروع و تا پایـان وقـوع بحـران و تهدیـد ادامه یابد، لذا رویکرد مدیریتی و نحوه مقابله با آن، رویکرد پیشگیرانه به جاي مدیریت آتش نشان و انفعالی می باشد.
پدافند غیر عامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می گردد که مستلزم به کارگیري جنگ افزار و عملیات مستقیم نبوده و با اجراي آن می تـوان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی وغیر نظامی وتلفات انسانی جلوگیري نمـوده و یـا میـزان ایـن خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد. بکار گیري پدافند غیر عامل در کنار پدافند عامل1 ضروري و اجتناب ناپذیر بوده و با تـأمین پدافند غیر عامل می توان با اتخاذ تدابیر و تمهیدات لازم از وارد شدن خسارت سنگین به مراکز حیاتی، حساس و مهم کشور جلوگیري نمود و یا خسارات احتمالی را تقلیل داد.{1} تجربیات حاصل از جنگ تحمیلی و خسارتهاي وارده ناشی از تهاجمات دشمن و حوادث غیر مترقبه ازقبیـل زلزلـه، سـیل، طوفـان و... بـه
تاسیسات صنعتی و نظامی شامل نیروگاهها، پالایشگاهها، محورهاي مواصـلاتی، بیمارسـتانها، پادگانهـا، صـنایع مـادر و کارخانجـات تولیـد تسلیحات نظامی، لزوم توجه به دفاع بهینه که ترکیب و تلفیقی از پدافند عامل و غیر عامل می باشد را بر همگان روشن ساخت.
آنچه که در این میان و در خصوص پدافند غیر عامل و اصول مرتبط با آن مد نظر است توجه به این نکته اساسـی اسـت کـه در سـاخت و راهاندازي پروژه ها و طرحهاي بزرگ و کلان اقتصادي با حجم سرمایه گذاريهاي انبوه نظیر پالایشگاهها، سدها، مجتمع هاي پترو شیمی، فرودگاهها وغیره به اصول و مبانی پدافند غیرعامل کمتر توجه اساسی به عمل آمده است و سر مایه گذاري هاي بسیار کلانی بدون توجه و پرداختن به ملاحظات امنیتی و دفاعی در سطح کشور انجام گرفته و یا در حال انجام است. لذا چنین به نظر مـیر سـدکه پـروژه هـا در دو بخش نظامی و غیر نظامی بدون انجام مطالعات و بررسیهاي ژئوپلتیکی، طرحهاي آزمایش سرزمین و طرحهاي آزمایش دفـاعی تـصویب و اجراءگردیده و یا توسعه یافته اند.
نقش پدافند غیرعامل در حوزه هاي مهم:
اقدامات پدافند غیرعامل می بایست در کلیه پروژه ها از زمان ایده تا انجام مراحل تصویب و اجراء مد نظر قـرار گیـرد. ولـی در حـوزه هـاي خاص جهت این مهم می بایست دقت نظر بیشتري صورت پذیرد از جمله حوزه هاي زیر که شرح مختصري داده شده است.{2}
حوزه حمل و نقل و ارتباطات
در پروژه هاي مرتبط به شبکه هاي حمل و نقل اعم از زمینی (جاده اي و ریلی)، دریایی، هوایی وخطوط لوله به منزله شاهرگهاي حیـاتی و اقتصادي کشورمطرح شده که از طریق شبکه هاي مزبور امکانات لازم براي جابجایی نیروها، تجهیزات، تدارکات، پشتیبانی، صدور و خـروج کالا، تامین ارزکشور و صادرات نفت و غیره فراهم می گردد. با این حال لازم است تمهیدات و برنامه ریزي قبلی با رویکرد دفاع غیر عامـل در خصوص آنها مطرح و یا اجرا گردد.
حوزه انرژي
در پروژه هاي حوزه انرژي ( نفت، گاز و نیروگاهها) رعایت اصول پدافند غیرعامل با توجه به موارد ذیل نقش و اهمیت بسزایی دارد. مطالعه آسیب پذیري ها، مطالعه تهدیدات، مطالعه هم افزایی آسیبپذیري و تهدیدات زیرساختهاي حیاتی پروژه هاي شرکتهاي نفت و گاز، بررسی و مدیریت ریسک را در زیرساخت تنظیم می کند و می توان بر اساس آن پیشنهادهاي اجرایی را در جهت کاهش آسیب پذیريها ارائه نمود. براي روشن شدن این مبحث می توان به مخازن فلزي نفت اشاره کرد که با بکارگیري روشهایی نظیر سازه هاي بتونی، سلولی، ضد انفجار کردن مخازن و ... از آسیب پذیري آن در مقابل تهدیدات کاست.
حوزه صنایع
در پروژه هاي مرتبط به صنایع با توجه به اهمیت روز افزون آنها و شرایط کنونی کشور و وجود تهدیدات پنهان و آشکار میبایست در زمان طراحی وتصویب با نگاه کاربردي چند منظوره پیشنهاد گردند، که علاوه بر تأمین نیازهاي تجاري و غیـر نظـامی بتواننـد نیازهـاي بخـش دفاعی و امنیتی کشور را نیز در صورت لزوم تأمین نمایند و قابلیت استفاده از خدمات، استانداردها، فرآیندها و شـیوههـاي دسـتیابی کـه بـا هدف برآورده ساختن نیازهاي نظامی و غیرنظامی کشور در شرایط بحران را دارا باشند.
حوزه دارو ، غذا، آّب و بازیابی نیروي انسانی
در بسیاري از موارد عدم دسترسی به غذا، آب سالم و بهداشتی می تواند زمینه و بستر لازم را براي ایجاد آشوب، بلوا ، هرج و مرج و ناامنی را در سطح کشور در پی داشته باشد . نبود امکانات بهداشتی و درمانی در شرایط بحران و جنگ میتواند شرایط لازم را براي شیوع و گـسترش بیماريهاي واگیردار عفونی نظیر: وبا، تیفوس، تیفوئید و غیره را ایجاد کند و سبب افزایش آمار تلفات انسانی در جنگها گردد. پس بایـد بـا هوشمندي لازم درزمان طراحی و تصویب اینگونه از پروژه ها به شرایط احتمالی بحران نیز توجه کافی شده تا بتـوانیم صـدمات احتمـالی را حتی الامکان کاهش دهیم.
حوزه مخابرات
مخابرات به منزله سلسله اعصاب کشور عمل می کند. پراکندگی تجهیزات تاسیسات ارگانها، سـازمانها و وزارتخانـه هـا و دیگـر نهادهـاي مسئول و برنامه ریزنظامی و غیر نظامی و کسب اطلاع به موقع1 و سریع از مجموعه هاي وابسته جهت اعمال سیاستها، دستورات، هـدایت
و راهبري آنها ازراه دور به جز از راه مخابرات از راه دیگري امکان پذیر نخواهد بود. لذا باید با دقت تمام در زمان پیشنهاد اینگونه پروژه ها
و طراحی، مهندسی و تصویب شرایط احتمالی را مدنظر قرارداده و راهکارهاي جانشین در پروژه ها پیشنهاد گردد و اصول پدافند غیرعامـل را به دقت لحاظ نماییم.
حوزه رسانه ها و تبلیغات روانی
تلاش سیستماتیک و سازماندهی شده یک کشور و دولتمردان سیاسی آن با بهره گیري از وسایل و رسانه هاي ارتبـاط جمعـی شـنیداري و دیداري و نرم افزاري براي : -1کنترل تغییر شکل -2 شکل دادن نگرش - 3 دیدگاه مردم کـشور مقابـل و ... در شـرایط بحـران از اهمیـت بالایی برخوردار خواهد بود و می تواند عامل مهمی در کاهش اثرات مخرب به جامعه انسانی باشد. پیشنهاد مـی گـردد تمهیـدات لازم را در زمان طراحی و تصویب پروژه با توجه به اصول پدافند غیرعامل در نظر بگیریم.
حوزه مالی و اقتصادي
این حوزه به عنوان قلب تپنده در اقتصاد هر کشوري محسوب میشـود زیـرا کـه طـرح ریـزي و اجـراي برنامـههـاي اقتـصادي و توسـعه سیستمهاي زیربنایی و ارتباط مستقیم با بودجه و اعتبار ریالی و ارزي دارد. و در ساختار ارکان تصمیم سازي و تصمیم گیري از جمله مجلس و دولت می بایست منابع لازم براي رعایت اصول پدافند غیرعامل در پروژه ها را لحاظ و در پاره اي از موارد جزء شروط تـصویب پـروژه در نظر گرفتن اصول پدافند غیرعامل باشد.
حوزه دفاع
در پروژه هاي دفاعی با توجه به حساسیت هاي موجود بدون استثناء بایستی پروژه هاي کلیدي و مهم در فاز ایده سازي و امکان سنجی2 بحث پدافند غیرعامل لحاظ گردد و سپس تصویب و اجراء گردد.
مدل پنجحلقه واردن
در ارتباط با شرایط اضطراري انسان ساخت با منشاء خصمانه ذکر یک مورد بسیار حائز اهمیت است و آن موضوعی با عنوان" استراتژي انهدام مراکز ثقل "می باشد. در تعریف این عنوان می توان ذکر نمود که:
تئوري یاد شده بر این مبنا است که مهمترین وظیفه در طرحریزي یک جنگ، شناسایی عقبه هاي استراتژیک (مراکز ثقل) کشور مورد تهاجم بوده و چنانچه این مراکز با دقت لازم شناسایی و مورد هدف قرار گیرند، کشور مورد تهاجم در اولین روزهاي جنگ، طعم شکست نظامی را خواهد چشید. استراتژي یادشده که در قالب مدل پنج حلقه واردن نیز مطرح است، توسط سرهنگ هوایی جان واردن در سال 1988 میلادي ارائه گردید.
موضوع اساسی استراتژي یاد شده آن است که هریک از نقاط مهم هر کشور را با مقایسه اي با اعضاي بدن، تقسیم بندي نموده و در نهایت نتیجه گرفته است چه نقاطی از هر کشور را می توان مورد تهاجم قرار داد تا تهاجم بلافاصله با موفقیت روبرو گردد. بر اساس همین موضوع میتوان تدابیر دفاعی را طرحریزي نمود تا از وقوع شرایط بحرانی جلوگیري به عمل آید.
جایگاه پدافند غیرعامل در الگوي مدیریت پروژه
در مدیریت پروژه، پدافند غیر عامل از اهمیت و جایگاه ویژه اي برخوردار است و زیر مجموعه حـوزه مـدیریت ریـسک پـروژه در ایـن الگـو می باشد . از دیدگاه الگوي مدیریت پروژه با توجه به اینکه یکی از اهداف مهم پدافند غیرعامل تقلیـل آسـیب پـذیري و کـاهش خـسارت و صدمات تاسیسات، تجهیزات و نیروي انسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم کشور در برابر تهدیدات و حوادث غیر مترقبه طبیعی و غیرطبیعی است.
در طرح پیشنهادي زیر سعی شده مهمترین شاخص هاي پدافند غیرعامل ارائه گردد.
با توجه به اینکه پس از ایده سازي و انتخاب ایده مورد نظر، فاز طراحی مهمترین و مؤثرترین بخش پـروژه هـا بـوده و مـی بایـست بحـث مدیریت پدافند غیرعامل مورد توجه قرارگیرد و طراحان پروژه ها موظف هستند با نگرشی جامع و مـانع و بـا کمـک خبرگـان بـا توجـه بـه احتمالات و شاخص هاي ارایه شده، پدافند غیرعامل را در نظر گرفته و در فاز امکان سـنجی پـروژه مـوارد کلیـدي لحـاظ گـردد. در ادامـه تعدادي از شاخص هاي مورد نظر در طرح را بطور مختصر معرفی می نماییم و تاکید داریم که در فاز طراحی این موارد باید بـا دقـت لحـاظ گردد.
اصول پدافند غیرعامل در حوزه مدیریت ریسک پروژه :
مکان یابی1
بحث مکان یابی در پدافند غیر عامل و انتخاب مکان مناسب و بهینه براي پروژه، منطبق با پارامترهاي مـوثر بـر پـروژه از نقـش و اهمیـت بسیار زیادي درکاهش میزان آسیبهاي احتمالی ناشی از حوادث غیر مترقبه از قبیل زلزله ، سیل، طوفان و همچنـین انجـام عملیـات آفنـدي نیروهاي مهاجم خواهد داشت.
انتخاب محل استقرار پروژه ها اعم از نظامی و غیر نظامی و بررسی ملاحظات پدافندي( دفـاعی و امنیتـی و ...) در کنـار دیگـر ملاحظـات معمول از جمله مباحث اقتصادي، فنی، فرهنگی، اجتماعی و ... می باشد و از اهمیت زیادي برخوردار است .
از شاخصهاي مهم وتاثیر گذار در مکان یابی می توان توجه به استفاده ازعوامل طبیعی و محیط پیرامونی براي کاهش میزان آسیب پـذیري تاسیسات و اهداف اشاره کرد زیرا استقرار پروژه ها در مکان هاي مناسب و بهینه شرایط لازم را براي اجـرا و هـدایت طرحهـاي مـرتبط بـا استتار، اختفاء و فریب را فراهم می نماید.
در مکان یابی پروژه ها می بایست با توجه به نوع، شرایط، مسایل فنی، خطرات احتمالی و... مکان مناسب انتخاب گردد. بـه عنـوان مثـال شاخصهاي پدافند غیرعامل در مکان یابی براي احداث یک فرودگاه بسیار متفاوت خواهد بود با شاخص هایی که براي احداث یک نیروگـاه، پالایشگاه و یا سد در نظر گرفته می شوند .
بطور نمونه به هنگام انجام یک پروژه پالایشگاهی، محل نگهداري و ذخیره بنزین باید طوري طراحی گردد که در صـورت بـروز هـر گونـه حادثه طبیعی یا غیر طبیعی (حمله موشکی)کمترین خسارت مالی و جانی را داشته و کل پالایشگاه با خطـر آتـش سـوزي و نـابودي روبـرو نشود. در طراحی نقاط حساس و کلیدي پروژه ها در مراکز ویژه، همواره نباید ازیک الگوي خاصی تبعیت نمود. آنچه که در ارتباط بـا بحـث مکان یابی پروژه ها مطرح می باشد ودر آن نقش کلیدي و ارزشمندي را ایفا می نماید لحاظ قرار دادن نتایج حاصـل از مطالعـات و بررسـی هایی است که در حوزه هاي طرح آزمایش سرزمین و آزمایش دفاعی مطرح گردیده است، می بایست مورد ملاك و ارزیابی قرار گیرد.
آزمایش سرزمین و آزمایش دفاعی{3}1
تنظیم و برنامه ریزي کمی و کیفی یک موضع، مکان(واحدهاي خرد و کلان) با در نظر داشتن شرایط و عوامل سیاسی، امنیتـی، اقتصادي، اجتماعی، اقلیمی، نظامی و... در سطح کلان و وسیع می باشد. از مهمترین ویژگی هاي آن، نگـرش همـه جانبـه بـه مسائل، آینده نگري و دوراندیشی و نتیجه گیري هاي مکانی از محتویات استراتژي توسعه ملی می باشد.
آزمایش سرزمینی، بهترین، دقیقترین و ظریف ترین طرز انتقال عاقبت اندیشی منطقی و ملی حکومت بر سرزمین یا فضاي حیاتی (واحدهاي خرد و کلان) در چارچوب عدالت است.
در کشورهاي اروپایی مفهوم آزمایش سرزمینی ابتداء مفهومی دفاعی دارد و سپس مفهوم توسعه اي پیدا می کند، قبـل از سـاخت نیروگاه، بزرگراه، سد، پالایشگاه و... زیرساختهاي کلیدي موضوع در کمیته هاي نظامی و دفاعی مطرح می گردد و پس از بررسی لازم و اعمال ملاحظات دفاعی و امنیتی نسبت به ساخت آنها اقدام می گردد.در کشور ما نیز با توجه به حـساسیت هـاي موجـود می بایست این مهم جزء اقدامات اساسی جهت تصویب پروژه هاي حداقل ملی مهم قرار گیرد.
