مقاله تأثیر آموزه‌های پهلوی بر شاهنامۀ فردوسی

بخشی از مقاله

چکیده

علاوه بر حوادث زمان پادشاهان، خطبهها، کلمات قصار و وصایای شاهان نیز در ردیف دستورات اخلاقی و مملکتداری قرار دارد. این گنجینه ارزشمند از تجربیات که در گذر ایّام، به صورت شفاهی و کتبی حفظ و منتقل شده است برای آیندگان، ارزش مادّی و معنوی بسیاری داشته است. حکیم فردوسی نیز از منبع ارزشمند خدای نامه برخوردار بوده است. فردوسی چونان که خود اشاره می کند مسلمان و شیعه علی است؛ پس اگر در طرح عقاید دینی خود از مشترکات دینیاش با آموزههای پهلوی نیز سخن گفته باشد جای شگفتی نمیماند.

کلیدواژهها: شاهنامه، خداینامه، پهلوی و شاهان.

مقدمه باغلبه سنّت شفاهی در ایران پیش از اسلام تحوّل زبان پهلوی به فارسیتعصّبات، دینی، جنگ ها و

ستیزها و حتّی حمله مغول، تغییر وزن هجایی به عروضی و ممنوعیت موسیقی در دوره اسلامی بسیاری از آثار پهلوی از میان رفت. برخی از آثار دینی پهلوی نیز در قرن سوم و چهارم هجری که دیگر دین زردشتی از رونق افتاده و موبدان از حمایت چندانی از سوی دولت برخوردار نبودند، تألیف شدند - تفضّلی، . - 113-4 :1378

بسیاری از این ترجمهو تفسیرها نیز بر پایه اوستای مدوّن ساسانی بوده است که به آن زند می گویند. فردوسی و بسیاری از شاعران و دانشمندان ایرانی نیز در جریان این تحوّل عظیم از دریای گسترده دانش پهلوی بهرهها بردهاند که اگرچه گاه الفاظ، متفاوت است امّا چون منبع اقتباس یکی بوده است در نهایت به محتوایی واحد اشاره کردهاند؛ مثلاً اشاره به داستان گشتاسب و دین بهی و شومی مرگ اسفندیار از داستانهای مشهور شاهنامه است که در بسیاری از کتابهای پهلوی نیز آمده است.

فردوسی چونان که خود اشاره میکند مسلمان و شیعه علی است

اگر چشم داری به دیگر      ه نزد نبیّ و وصی گیر

- فردوسی، /1 :1394دیباچه -

پس اگر در طرح عقاید دینی خود از مشترکات دینیاش با آموزههای پهلوی سخن گفته باشد جای شگفتی نمیماند.

خدای نامه مهمترین اثردوره ساسانی است که در آن نام پادشاهان سلسله های ایرانی و وقایع ازمنه مختلف را

آمیخته با افسانه ضبط کردهاند. این کار را با درآمیختن اسناد رسمی شجره نامههای شاهان و وقایع نامه های قدیم با روایات کهن زردشتی که بخش هایی از آن هنوز در اوستا و کتاب های پهلوی موجود است صورت داده اند - تاریخ ادبیات فارسی،1389،ج. - 211: 17 علاوه بر حوادث زمان پادشاهان، خطبهها، کلمات قصار و وصایای شاهان نیز در آن ذکر شده است.

تدوین خدای نامه - دوران تالیف و ترجمه و نهضت ادبی تاریخ ملی - در زمان بهرام گور -420 - 438م - آغاز شده و در زمان خسرو اول 578-531 - م - دیگر شکل ثابت و منسجم یافته است در زمان خسرو دوم در حدود 620م مطالبی بدان افزودهاند. در سرگذشت شاهان قصه هایی نیز گنجانده شدمثلاً؛ داستان های بهرام گوراز، منابع خارجی مثلاً سریانی در مورد اسکندر در زمان پادشاهان بعدی - بعد از انوشیروان - مطالبی به آن افزوده شد و پس از بر افتادن ساسانیان سرنوشت یزدگرد سوم تا کشته شدنش را به آن افزودند - تفضلی، . - 270 :1378

اگرچه اصل پهلوی خدای نامه در دست نیست اما از روی منابع فارسی و عربی مربوط به تاریخ ایران و شاهنامه عناصر تشکیل دهنده آن را تعیین کرد:

-1 داستانها و اسطوره های کهن هندوایرانی و اقوام ایرانی که در آن شرح قهرمانان قدیم و کشمکش های قبایل گوناگون و دخالت خدایان به طرفداری پرستندگان آنها - هسته اصلی تاریخ افسانهای: مشرق ایران بزرگ -

-2 در زمان اشکانیان روایات کیانی با روایات شاهان و قهرمانان اشکانی در هم آمیخت: گیو و گودرز

و    میلاد و بیژن به صورت قهرمانانی در خدمت دربار کیانی درمیآیند. اصل بسیاری از داستانهای ایرانی در زمان اشکانیان بوده اگرچه در زمان ساسانیان کتابت شده است. بعضی از روایات اسطورهای در دوره اشکانی به ارمنستان رفته است - فریدون هریتون و ضحاک - . بعضی از داستان های شاهنامه که در منابع دیگردیده نمیشود در خدای نامه نیز نبوده است اصل اشکانی دارند مانند داستان بیژن و منیژه.

-3 در دوره اشکانی - 2 میلادی - داستان های زال و رستم همراه با اقوام سکایی وارد سیستان شده از آنجا به تاریخ افسانهای ایران راه یافته است. با اساطیر کیانی و اشکانی درآمیخت.واژه زال: سکایی. داستان رستم به زبان سغدی - آسیای میانه - . نام رستم در دو رساله درخت آسوری و یادگار زریران که اصل پارتی دارند دلیل بر رواج داستان در دوره اشکانی است. داستان رستم در اوایل دوره اسلامی در حیره رواج داشته و در مکه نقل میشده است.

-4 در زمان ساسانیان شرح حال پادشاهان و اعمال قهرمانی آنان افسانهوار به این تاریخ افزوده شد. در این دوره خداینامهها بسته به دید تدوینکننده گردآوری شدهاند: در بعضی از آنها که دبیران شاهی نقش بیشتری در تدوین داشتند وقایع و حوادث سیاسی و اجتماعی اهمیت بیشتری داشت - خدای نامه شاهی - در تحریرهایی که موبدان شرکت داشتند با دیدی دینی به حوادث نگریستهاند - خدای نامه دینی - در تدوین بعضی از خدای نامهها خاندان های بزرگ ساسانی نقش داشتهاند - تفضلی، -2 :1378 . - 271 و داستان های پهلوانی نقش مهمی ایفا کردهاند - خدای نامه قهرمانی - - نظرکریستین سن سنت ملی و    دینی و شهبازی قهرمانی برگرفته از کتاب تاریخ ادبیات فارسی زیر نظر یارشاطر: - 215

خدای نامه در دوران اسلامی با عنوان سیر الملوک / سیرالملوک الفرس به عربی ترجمه شد. ترجمه های خدای نامه به عربی و اصل پهلوی آن مورد استفاده نویسندگان و سرایندگان شاهنامه ها به فارسی در قرن چهارم هجری: مسعودی مروزی، ابوالموید بلخی، مولفان شاهنامه منثورابومنصوری، ابوعلی بلخی و اساس کار فردوسی وشاهنامه ابومنصوری بوده اما از منابع دیگر خصوصاً روایات سینه به سینه و شفاهی در جای جای استفاده کرده است.
اندرزنامهها اصطلاحات »اندرز« و »پند« بر شاخه رایجی از اخلاقیات ادبیات پهلوی دلالت دارند که در ادبیات فارسی نو استمرار یافته است. هدف اصلی این نوع ادبیات، تعلیم و تذکر و نصیحت درباره رفتارهای صحیح در امور دین، زندگی روزمره و حکومت است« - تاریخ ادبیات فارسی، ج . - 199 :17

اهمیت اندرزهای پهلوی اندرزها،نصایح دینی و حِکم عملی و تجربی و اخلاق عمومی است. جملات و عبارات پندآمیز و لطیفه هایی از شاهان و بزرگان ایرانی بیش از همه از اردشیر، انوشیروان و بزرگمهر نقل گردیده است و نیز شاهان ساسانی مانند بهرام گور، قباد، هرمز - پسر انوشیروان - ، خسروپرویز و یزدگردو حتّی شاهان افسانهای مانند فریدون، بهمن - پسر اسفندیار - و دارا که توجه دانشمندان ایرانی مسلمان چون ثعالبی، دقیقی و فردوسی را برانگیخته است. کلمات قصار و لطیفههای اخلاقیای که جنبه حکمت عملی و تجربی دارد در کتاب های ادب، اخلاق و تاریخ به صورت ترجمه به عربی و گاهی به فارسی راه یافته است. اگر کسی تنها یک بار شاهنامه را خوانده باشد اقرار خواهد نمود که فردوسی در مورد هر یک از پادشاهانی که نامشان گذشت به تمامی داد سخن داده است.

قالب اندرزها بحث و جدل، پرسش و پاسخ، کلمات قصار، خطابههای شاهی، دستورات اخلاقی سینه به سینه محفوظ

مانده در اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی که گردآوری و تالیف شده است. اغلب ساده و روان هستند ضمن اینکه از کنایه و تشبیه و تمثیل نیز به منظور تاثیر بیشتر مطلب بر خواننده استفاده شده است.
- جاویدان خرد:1 مجموعه اندرزهای پهلوی است که امروزاصل پهلوی آن در دست نیست. ترجمه عربی: ابن مسکویه - 5 ه.ق -

در آخر کتاب جاویدان خرد ابن مسکویه نصایح دیگری از حکما و شاهان ایران: آذرباد، بزرگمهر، قباد انوشیروان هرمز بهمن جمشید یا به طور کلی از قدما است. منبع اصلی بعضی از آنها مانند اندرزهای آذربادمهرسپندان و اندرزهای بزرگمهر در دست است.

فردوسی توسی، هفت مجلس از سخنان حکیم بزرگمهر را در شاهنامه آورده و در قالب سوال و جواب به بسیاری از سوالات روزمرّه - فضائل و رذائل - پاسخ داده است - فردوسی، . - 663 - 680 /4 :1394

از دیگر اندرزنامهای پهلوی که یقیناً بر شعر و کلام فردوسی تأثیر داشته است می توان به نمونه های زیر اشاره کرد:

- اندرز اوشنر دانا - دینکرد: مشاورکیکاووس و بندهشن: کشته در زمان کیکاووس - 56 بند/ اندرزهای اخلاقی عمومی - فضائل و رذائل - و دینی زردشتی، در جواب به شاگردش به

صورت سوال و جواب و استفهام انکاری آمده است و ترجمه فارسی نیز دارد.

- اندرز دانایان به مزدیسنان شروع با عبارت اندرز اورمزداَمَهرَسپندانو - امشاسپندان... - نام آن از بند17 کتاب گرفته شده است. موضوع اصلی: مرگ و ناپایداری جهان- - - ترجمه به فارسی

.1 معرفی مختصر هر یک از کتابهای پهلوی آمده در مقاله از کتاب » تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلاماز« دکتر احمد تفضّلی آمده است.