بخشی از مقاله
بررسی سیر تحول نماهای ساختمانی ایران در دوره های قاجار و پهلوی اول (نمونه موردی:میدان مشق تهران)
چکیده
در دوره های قاجار و پهلوی اول فصل تازه ایی از آرایش های معماری و رابطه ساختمان با نمای آن آغاز گردید. این دوران در فراز و نشیب تأثیر پذیری از ارتباطات جهانی معماری خاص خود را داشته است. در نماهای ساختمانها مایه های قدیمی پدیدار گشت و آنچه در آن زمان بیشتر خود را نمایان ساخت طرح و نقش هایی بود که در تلفیق و ترکیب با هنر اصیل گذشته به طرح و نقش هایی تبدیل شده بودند که نمای ساختمان را به معماری کهن ایران پیوند دهند. این نوشتار، از طریق روش توصیفی و تحلیل محتوایی مرور متون و استفاده از اسناد تصویری به این نتیجه رسیده است که معماری خانه های مسکونیتا این زمان اساساً درون گرا بوده و برای ایجاد ارتباط با بیرون متکی بر حیاط مرکزی بودند و کمتر به نمای بیرونی رو به معبر توجه می نمودند، تدریجاً به تقلید از معماری اروپا و با استقرار عناصر در لبه های خیابان های جدیدالاحداث، نماهایی شکل گرفتند که علی رغم غیربومی و نوظهور بودن تقارن و هارمونی مناسبی داشتند و همین امر نوعی وحدت و یکپارچگی به نمای خیابانها بخشیده است.
-1 مقدمه
فضاهای شهری به طور معمول توسط تعدادی توده ساختمانی محدود تعریف شده اند که دارای حجم و سطوح قابل رؤیت از فضای عمومی میباشد. بدنه ها یک سطح بسته یا احجامی از بناها می باشند. هر حجم به نوبه خود متشکل از سطوح مختلف است. این سطوح از بنا را معماران نما می نامند. اما در طراحی شهری کلیه سطوح یا احجام تشکیل دهنده محدوده فضا، به عنوان بدنه های شهری دیده میشوند. هر بدنه از فضای شهری، متشکل از چندین نما می باشد. بدنه ها از طرفی محدود به زمین وآسمان و از طرفی محدود به ساختمان، یا معابر مجاور میباشند (پاکزاد،جهانشاه،(1384 نمای ساختمانها که در دوران های مختلف شکل گرفته در واقع حاوی ارزش های فرهنگی و محیطی جامعه محسوب می شود.
روند تحولات معماری معاصر ایران مبین گذار از درون گرایی به برون گرایی، خصوصی به عمومی، درون زایی به برون زایی و تمرکز به تشتت است. این دوره که از اواخر دوره حکومت قاجاریه و بویژه پس از سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ به این سو قابل بررسی است، ریشه های خود را از مکتب اصفهان و عناصر معماری و شهرسازی آن می گیرد و با تلفیق عناصر و مفاهیم
1
وارداتی از فرنگ با آن، نوعی معماری التقاطی با تکیه بر مفاهیم درونی پدید می آورد که سبک تهران اش می نامند. در دوره قاجار معماری رسمی به تبع تجدد طلبی چهره ای برونی می یابد و خیابان در مفهوم جدید خویش لبه های خود را برای جای دهی عناصر خدماتی بر می گزیند. پدیده ای که در ایران به آن معماری خیابانی اطلاق می گردد، معماری ای است که در تعامل با خیابان و با داشتن توجه به نمای رو به خیابان شکل گرفته است. این پدیده برای نخستین بار در محور چهار باغ اصفهان ظاهر شد اما تنها در دوره قاجار به طور سیستماتیک شکل گرفت. بدین ترتیب در حالی که خیابان در مکتب اصفهان عملکرد تفرجی دارد اما در سبک تهران به عنوان یک فضای شهری با هویت و زنده خود را مطرح می کند. با آغاز حکومت پهلوی فرآیند تحولات معماری و شهرسازی کشور تغییری ماهوی یافته و برای اولین بار در تاریخ شهرنشینی و شهرگرایی کشور، دولت بر آن می شود چهره شهر را نه بر مبنای تفکر و تحول درونی بلکه بر اندیشه و تغییری برونی دگرگون سازد. در پی آن، دخالت های هوسمان که یک طراح شهری مشهور فرانسوی بود گونه ای در سازمان فضایی شهر کهن صورت می گیرد. دگرگونی های کالبدی در درون آن جستجو می شود نه در ورای سازمان و بافت موجود شهر، این دخالت الگوی خویش را از دگرگونی های کالبدی- فضایی حادث شده در شهر قرن نوزدهمی- شهر صنعتی- می گیرد. این نگرش که کمترین توجهی به سنن و رسوم کهن مردم ندارد نوعی معماری را در لبه خیابان به عنوان نماد تجدد ترویج می نماید که بی هیچ ملاحظه ای به یکباره همه قواعد و معیارهای آزموده شده و اندیشیده شده معماری و شهرسازی بومی را نادیده می گیرد و بیشترین بازشوها را بدون ایجاد هرگونه فضای بینابینی به روی معبر می گشاید. این معماری عموماً با فرهنگ درون گرای مردم در تعارض بوده و ساکنین اغلب زندگی خصوصی خود را در پس پرده های ضخیم مخفی می نمودند.
-2گونه شناسی نمای ساختمان در ایران
نما درایران را به دوران پیش از اسلام و پس از آن می توان تقسیم نمود ، تا پیش از اسلام نما ترکیبی از انواع هنرهای معماری، مجسمه سازی، نقاشی، نگارگری و ...بود که در غالب سمبل ها و نشانه ها سخن می گفت و پس از اسلام با حذف مجسمه سازی، نقش بر جسته و نگارگری، چهره نماها از هویت ملی به سمت هویت مذهبی تغییر کرد و رویکرد بنا بیشتر به درون و حیاط متمرکز شد و نما به عنوان پوسته ای تزئینی که عناصر ساختمانی و سازه ای را در بر می گیرد تقویت شد که تا اواخر دوره قاجار نیز به همین سبک ادامه پیدا کرد اما با شروع دوره پهلوی اول عمده تغییرات بوجود آمد. معمار ی و شهرسازی در این دوره با ظهور تدریجی مدرینته و مظاهر آن، ماهیت درونی و درونگرائی خود را کنار گذاشت و رو به عناصر بیرونی و برونگرایی نمود ودر این فرآیند فارغ از درک درست نظام حاکم بر عناصر وارداتی به تقلید صرف از آنها پرداخت (دراج،1388،.(60
در چندین دهه اخیر، پژوهشهایی در خصوص معماری دوره قاجار، پهلوی اول انجام شده است کهعمدتاً به تحولات معماری و فرایند سبکی این دوره پرداخته شده، اما تحقیق در زمینه نمای ساختمانهای این دوره، چندان به صورت ویژه و تخصصی انجام نشده است، هر چند که پژوهش در مورد تزیینات معماری واصولاً هنرهای تزیینی و تجسمی دوره قاجار، بیشتر از دوره پهلوی اول صورت پذیرفته است. اما به دلیل ویژگیها و شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در آغاز این قرن و پیدایش اتفاقاتی جدید در هر زمینه ای، شایسته است که در زمینه نمای ساختمان در دوره های ذکر شده کنکاش و پژوهش لازم و گسترده تری انجام گیرد. پژوهش حاضر به طور مشخص نمای ساختمانها در معماری این دوره ها را بررسی می کند و انتظار دارد که فرضیات و پرسشهای ایجاد شده به پاسخی مدون و روشن منتج شود.
زمینه های تغییر و تحول در دوره های قاجار،پهلوی اول
در معماری ایران بعد از دوره صفویه، به واسطه ارتباط، تعامل و یا تقلید از غرب،بعضاً آمیختگی و یا التقاط هایی در سبک معماری ایجاد گردیده که خود به سبک و یا شبه سبک تبدیل گشته است. در زمان قاجار، به دلیل ارتباط سفرا، بازرگانان و یا مسافرتهای درباری و ره آورد این ارتباطات، فرم قوس رومی (نیم دایره ای) در معماری ایران به طور گسترده شکل گرفت که به جهت گذر زمان و آمیختگی با هنر معماری گذشته ایران و فرصت تبدیل پذیری توسط معماران عصر خود، کم کم به نوعی سبک منحصر به فرد در معماری معاصر شد که امروزه از ویژگی های سبکی معماری قاجار محسوب می شود. اما این موضوع هرچه به دوران متاخر نزدیکتر شد رنگ تقلید صرف و یا پذیرش کامل به خود گرفت. عامل زمان و مفهوم آن نقش تعیین کننده ای در حرکت تحول ساز معاصر داشت .موقعیت ثابت و تغییرات کند گذشته، به وضعیت پویا، غیریکنواخت و شتابان دوره معاصر تبدیل شده بود .کندی سرعت تحولات در گذشته، فرصت تطبیق و هماهنگی با نیازهای معماری را ایجاد میکرد، اما تغییرات اجتماعی جدید زمان تحولات معماری را نیز دستخوش سردرگمی و نارسایی کرد و به ناچار معماری جدید با عملکردی جدید، به پذیرش آن معماری روی آورد که تغییرات و نیازهای اجتماعی آن را پذیرا شده بود(کیانی،147،1386؛رجبی،.(1355
امروز می توان بسیاری از نمونه های معماری و ساختمانی را در شهرها ملاحظه کرد که به دلایل مختلف از جمله حضور یک عملکرد جدید در معماری(مثل بانک، که پیش از این سابقه ای در معماری این سرزمین نداشته است) و یا به دلیل سرعت تغییر و تحولات که فرصت تبدیل پذیری و تلفیق با معماری گذشته نداشته و یا ضروت و نیاز و دیگر عوامل اقتصادی سیاسی و فرهنگی، به ناچارعیناً مورد پذیرش و حضور در صحنه معماری کشور قرار گرفته است. اگر دوره قاجار را آغاز گر این تلفیق پذیری محسوس تلقی کرده و به گونه ای منطقی بدانیم که شکل اول را به خود می گیرد، معماری عصر پهلوی اول، ادامه دهنده این تغییر پذیری است که مشهود، سریع و به گونه ای تقلید وار است که شکل دوم را در بر می گیرد، هر چند که باز هم در معماری عصر پهلوی اول، نمونه هایی از شکل اول را می توان مشاهده کرد. روشن است که تغییر و تحولات و نیز رویکردهای ایجاد شده در عرصه های مختلف سیاسی و اقتصادی، تاثیرات خود را در دیگر زمینه های فرهنگی اجتماعی ایجاد میکند. همین اتفاقات و تحولات در بستر معماری و شهرسازی نیز واقع افتاد. با حرکت سریع تر در رویکرد به برون گرایی دوره پهلوی اول، خیابان ها و نمای خیابانی مکانی برای بروز این نوع معماری و به تبع آن نمایش نما و تزیینات می شود. دیگر تنها درون خانه ها و یا بناهای اصلی شهر و یا کاخ ها (که از چشم عموم دور هستند) ،تنها مظهر نمایش معماری نیست و حرکت کند و اولیه ای که در اواخر قاجار از درون گرایی به برونگرایی روی کرده است، در این عصر، سرعت بیشتر و نمایش متفاوت و متحول شده ای به خود می گیرد. معماری خیابانی این دوره را می توان معماری خیابانی نوگرای ایران نامید که با تکنولوژی جدید و متاثر از مبانی مدرنیسم در شرایط ایران متحول شده و شروع آن در تهران بوده است. از مهم ترین ویژگی های این معماری، تنوع کالبدی است کهبعضاً پس از تغییرات در تقارن، به عنوان ارزشی جدید در معیارهای زیبا شناسی نما وارد شده و در این راستا عوامل متعدد فرهنگی و تکنولوژیک در شکل گیری آن موثر بوده است (ذکاوت ، 1389 ، .(179
در اینجا خیابان عرصه جدیدی برای معماری می شود، در واقع خیابان به عنوان مکانی برای آمد و شد، داد وستد، کسب کار و نیز گردش شد که هویت و موجودیت خود را به طور عمده در این دوره بیست ساله به دست آورد و بدنه خیابانها غالباً شامل نماهایی با ردیف مغازه ها و یا ورودی های تجاری و در یکی دو طبقه شکل گرفت و روبه رشد کرد.
(کیانی،246،.(1386 افزون بر این، رویکرد معماری برونگرا که اینک سرعت و توسعه روز افزونی گرفته است، مکان نمایش خانه های مسکونی با نما و تزیینات جدید خود می شود.
4
-4 تاریخ نگاری معماری دوره معاصر ایران
غالباً آغاز تاریخ معماری معاصر ایران هم زمان با شروع مشروطیت یعنی تاسیس مجلس قانون گذاری و تغییر و تحول در ماهیت نهادهای حکومتی، سازمانی، اداری و زایش نهادهای اقتصادی و طبقاتی اجتماعی جدید است که حدود صد سال اخیر را در بر می گیرد و از طرف دیگر اگر نقطه آغاز معماری معاصر، شروع گرایش شدید به غرب در نظر گرفته شود، میتوان آن را به زمان عباس میرزا (ولیعهد فتحعلی شاه) و شکست در جنگ های ایران و روس مرتبط دانست و البته آشنایی ایرانیان با معماری غربی به زمان ناصرالدین شاه قاجار بر می گردد(قاسمی.(1384,12 اما آنچه به طور معمول در تقسیم بندی و دوره بندی زمانی معماری معاصر ایران در نظر گرفته می شود مربوط به چهار دوره زمانی است که به بررسی دوره های تاریخی قاجار و پهلوی اول خواهیم پرداخت، این دوره ها عبارتند از:
-1 معماری اواخر دوره قاجار -2 معماری پهلوی دوره اول ( 1320-1299 )
-3 معماری پهلوی دوره دوم (1357 - 1320) - 4 معماری دوره انقلاب ( امروز (1357 –
-1-4 معماری دوره قاجار
یکی از عواملی که قبل از دوره ی قاجار در ایران وجود نداشته و از دوران قاجار به بعد در معماری بنا های ایران دیده می شود، معماری خیابانی است. منظور از معماری خیابانی، احداث خانه ها و مغازه ها در اطراف خیابان است که از دوره ی قاجار وارد معماری ایران گردیده است، و این بدین دلیل بود که معماری دوره ی قاجار مصادف بود با ورود اتومبیل به ایران. خیابان هایی که در این وره جنبه ی عملکردی داشته اند عبارتند از بدنه هایی به ارتفاع 2تا 3 طبقه که روی کرده به سمت خیابان اند، ردیف مغازه ها در طبقه ی همکف و ساختمان های مسکونی در طبقات بالا، حضور ویترین مغازه ها و تابلوی تبلیغاتی آنها، بالکن ها و پنجره های پیش آمده، قوس هایی که به صورت طاق نما در سر تا سر طول خیابان دیده می شوند، پیاده روها، جوی های کوچک و یک ردیف درخت و باغچه در حاشیه ی خیابان ها و در آخر حضور بعضی از عملکرد های عمده تر در جداره ی آنها با عقب نشینی و جلو آمدگی خود باعث شکل گیری نوعی از معماری مرسوم به معماری خیابانی شد( خسروی ،134،.(1377 بدین ترتیب خانه ها به صورت خطی در کنار هم و در امتداد لبه ی خیابان ساخته شدند و نور بسیاری از این گونه ساختمان ها از خیابان تأمین می شد وتقریباً معماری خانه های قدیمی به خصوص شهر های بزرگ از حالت درون گرایی به برون گرایی تمایل پیدا کرد. خیابان ها و بلوارها در دوره ی قاجار وام گرفته از سبک معماری اروپایی (فرانسوی) است؛ یکی از عناصری که خیابان به همراه خود آورد میدان است اما نه میدانی به سبک و شیوه ی معماری دوره ی صفویه که در میدان نقش جهان اصفهان دیده می شود، بلکه سوای آن و با تغییر و تحولات عمده در آن از جمله ی این تغییر و تحولات، به جای عناصری مانند مسجد، بازار، کاخ حکومتی و مدرسه در میدان دوره ی صفویه، تلگراف خانه، پست خانه، بانک و عمارت نظمیه در میدان دوره ی قاجار دیده می شود (خسروی،134،.(1377
عمده ترین عوامل شکل دهنده ی معماری قاجار، عواملی است که از کشور های غربی و روسیه گرفته شده است. این عوامل شامل موارد ذیل می باشد:
الف) آمد و شد هیأت حاکمه به اروپا با حضور کنسولگریهای ایران در کشورهای اروپایی و کشورهایی نظیر ترکیه و مصر و همچنین سفرهای ناصر الدین شاه به فرنگ که باعث ترغیب و توسعه ی شهر بر اساس اقدامات شهرسازی اروپا شد.
ب) تحصیل کردن معماران ایرانی در فرنگ و حضور معلمان معماری اروپایی در دارالفنون.
5
ج) ورود کالسکه و اتومبیل در سیستم حمل و نقل شهری و بین شهری که باعث به وجود آمدن سبک خاصی در معماری دوره ی قاجار به نام سبک معماری خیابانی شد (خسروی،.(1377
د) حضور معماران روسی و ارمنی در ساخت و ساز ساختمان ها به سبک غربی ( اعتصام،1374،صص 293 و (192
-2-4 معماری دوره پهلوی اول
با روی کار آمدن رضا خان در سال 1300 شمسی، شهرسازی و معماری دچار تحولات چشمگیری شد. در این دوره با اتکا به بیگانگان سبک معماری و شهرسازی نوین سده نوزدهم اروپا با ترکیبی ظاهری از آثار هخامنشیان و ساسانیان اجرا شد حضور مستشرقان، ایران شناسان و باستان شناسان خارجی در ایران نظیر گدار، پوپ، هرتسفلد، بروان و غیره و سفرهای رضاخان به مناطق باستانی و بازدید از حفاری ها و آثار گذشتگان توانست تاثیرات فراوانی در معماری دوره بیست ساله بگذارد و رابطه بین ادبیات و معماری که در ایران و غرب برقرار شده بود و پرداختن به افسانه های باستانی اساطیری وشاهنامه،که حاصل آن به معماری باستانی انجامید (کیانی،1383،.(65 در دوره پهلوی اول چند سبک معماری وجود داشته است.
-1-2-4 سبک های معماری پهلوی اول
(1 سبک معماری باستانی (2 سبک معماری مدرن
-1-1-2-4 سبک معماری باستانی
عناصر معماری باستانی در شکل و اندازه های کاملا تقلیدی و بازسازی شده مورد استفاده قرار گرفت این عناصر ابتدا در ساختمان های دولتی و سپس توسط مردمدر منازل مسکونی به کار گرفته شد. از عناصر معماری که تحت تاثیر باستان گرایی در ورودی ها به کار گرفته شد، ستون ها، سرستون ها، پایه ستون ها، پلکان ورودی ها و قوس ها را می توان نام برد این عناصر را می توان در ساختمان هایی چون بانک ملی، کتابخانه ملی و باغ ملی مشاهده کرد.از نقوشی که تحت تاثیر باستان گرایی بر سردر منازل دیده می شود نقش فرشته است، هر چند این نقش در دوره قاجار نیز وجود داشته و باستان گرایی از این دوره شروع شده است.
-2-1-2-4 سبک معماری مدرن
اغلب خانه های تهران و بسیاری از بناهای دولتی و دارای، از اواخر دوره پهلوی اول به بعد به سبک مدرن ساخته شدند. عدم تقارن در نمای ورودی ها، سادگی همراه با عظمت، بلندی ارتفاع و حذف تزیینات از ویژگی های معماری مدرن بود. بر اساس نظرات این معماران باید ساختمان هایی ساخته شده می شد که همانند نقاشی دارای هماهنگی، تعادل و زیبایی شناسی باشد. جنبه های منطق گرایی و عملکرد گرایی در آن از اهمیت بسیاری برخوردار می باشند، تاریخ گرایی در معماری و هر آن چه با آن مرتبط بود به کنارگذاشته شده و استفاده از مصالح جدید به ویژه سیمان، اسکلت، بتن و آرمه، رعایت اصول بهداشتی نظیر برخورداری ساختمان از تهویه و نور مناسب، افزایش سطح شیشه در بنا، استفاده از احجام هندسی، حذف تزیینات، به کارگیری اصول جدید زیبایی شناسی، که در نقاشی و هنرهای تجسمی اشاعه یافت (پاکدامن،1376،ج624،.(5 به دلیل سرعت در ساخت و ساز و برون گرایی شدن منازل، نماهای ورودی نتوانستند خود را هم گام با تغییرات جدید تطبیق دهند و معماران سنتی نیز نتوانستند خود را با این پدیده همراه کنند. هر چند نمی توان نقش هنرمندان و معماران سنتی را نادیده گرفت زیرا آن ها با استفاده از نقوش اروپایی و ایرانی کارهای ارزنده ای به جا گذاشته اند .معماری مدرن در دوره پهلوی اول با عناصر معماری سنتی و عناصر اروپایی که ابتدا در دوره قاجار، در ورودی ها به کار رفته بودند، تلفیق گردید و این آمیختگی بیش تر در نمای ورودی های خانه ها مورد استفاده قرار گرفت.
