بخشی از مقاله
چکیده
بناهای مسکونی هر دوره تاریخی،تجلی کالبدیِ منش ها و ترجیحات سکونتی جامعه در آن زمان است. دوره پهلوی دوم، همزمان با نفوذ غربی ها به ایران، تحولات گسترده ای در حوزه فرهنگی و شیوه سکونت عامه مردم رخ میدهد. پژوهش حاضر به دنبال یافتن رابطه دو سویه میان تاثیرات نفوذ کشورهای غربی در حوزه های مختلف فرهنگی مانند جایگاه زنان، تبلیغات و... از یک سو و معماری -به طور خاص شکل خانههای اقشار متوسط و کم درآمد- از سوی دیگر است.
از این رو ابتدا به بیان کلیاتی از نحوه ی ورود مظاهر مدرنیته به جامعه ایران در حوزه فرهنگی با تاکید بر نقش زنان و کالاهای مدرنیزاسیون پرداخته شده است . سپس به نحوه تاثیرپذیری ساختار خانه از این عوامل توجه کرده و بر اساس داده های اسناد - شامل تصاویر، بریده جراید، نقشه ها، فیلم و... - با روش کیفی، اطلاعات اسناد موجود مورد تحلیل قرار گرفته است از این طریق افق تازهای از تحولات سکونتی زندگی روزمره خانوارها و تاثیر آن بر شکل خانه گشوده شود. در ادامه به منظور درک بیشتر این رابطه دوسویه، به ذکر مصادیقی از خانههای اقشار متوسط و کم درآمد پرداخته شده است.
-1 مقدمه
آثار کالبدی دوره پهلوی دوم همزمان با تغییرات اجتماعی، اقتصادی، تکنولوژیکی، حقوقی و سیاسی گسترده و خاصی از تاریخ معاصر ایران و مقارن با تحولات فکری و فلسفی، هنری، تکنولوژیکی، اقتصادی و سیاسی دهههای 50، 60 و 70 میلادی در جهان شکل گرفتهاند و از طرفی دوره پهلوی دوم، شاهد حضور چشمگیر معماران در حوزه حرفهای، شکلگیری دفاتر و مهندسین مشاور، حضور مشاوران خارجی، انجام پروژههای عمرانی و شکلگیری برخی نشریات و بنیادهای معماری بوده است.
صرف نظر از مسائل اقتصادی و سیاسی متاثر بر نظام ساخت و ساز آن زمان، بناهای مسکونی این دوره به طور خاص با توجه به اینکه تجلی کالبدیِ منش ها، مشخصات یا ترجیحات سکونتی جامعه ایرانی در آن زمان بوده اند، می توانند به عنوان اسناد و شواهد کالبدی در بررسی مشخصات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی بخش عظیمی از جامعه آن دوره مورد بررسی قرار گرفته و بیش از بناهای عمومی یا حکومتی معرف »بدنه جامعه« باشند. بناهای مسکونی از طرفی بر اساس تحولات سبک زندگی مردم شکل گرفته و از طرف دیگر، خود بر سبک سکونت و زندگی روزمره افراد موثر است.
دوره حکومت پهلوی دوم را به لحاظ برنامه ریزی حوزه مسکن می توان به دو دوره تفکیک کرد: قبل از اصلاحات ارضی یعنی سال های 1320 - 1346 و بعد از اصلاحات ارضی یعنی سال های -1357 .1347 در دوره اول تامین حوائج و معیشت عمومی هدف اصلی دولت بوده و در دوره دوم رشد اقتصادی و تکوین سیاست های اجتماعی در دستور کار قرار گرفت. جدول 1 برنامه های دولت پهلوی دو را به طور خلاصه نشان میدهد.
بر مبنای این جدول، از سال 1320 تا 1333 به دلیل بحران های قبل و بعد از کودتای 28 مرداد، تحول چندانی در حوزه فرهنگ سازی و همچنین ساخت و ساز صورت نگرفته و بخش عمده ای از برنامه های تدوین شده عملی نشد. عمده خانه های مسکونی ساخته شده در این دوره، شخصی ساز و متعلق به اقشار مرفه جامعه بوده و برنامه خاصی از جانب دولت در حوزه مسکن تحقق نیافت. طراحی کوشک مانند و برونگرای خانه ها و رونق استفاده از مصالح نوین مانند سیمان، از جمله تحولات چشم گیر این خانه ها بود.
از ابتدای دهه 1330 با اوج گرفتن مهاجرت از روستاها به شهرها، پدیده فقر و حاشیه نشینی به عنوان الگوی جدید سکونتی در میان اقشار کم درآمد در اطراف شهرهای بزرگ مانند جنوب شهر تهران گسترش یافت. در این سال، 96 درصد خانه ها شخصی ساز بوده [1] و هنوز برنامه مشخصی از جانب دولت برای سکونت مهاجرین و اقشار کم درآمد تدوین نشده بود. یکی از الگوهای رایج سکونتی در این دوره، خانه های حیاط داری بود که هر خانواده یک یا چند اتاق آن را اجاره می کرد.
ساکنین این خانه ها، به دلیل تفاوت فرهنگی و زبانی با مشکلات متعددی مواجه بودند. سریال خانه قمرخانم - ساخت سال - 1347 به خوبی اختلافات موجود در این الگو را نمایش می دهد. - شکل - 1 در سال 31 - 1956 - 1334 درصد جمعیت کشور شهرنشین بودند که این رقم در سال - 1976 - 1354 به 47 درصد رسید. همچنین نرخ اجاره بها از 25 درصد درآمد خانوار در سال - 1338 - 1960 به 50درصد رسید. این تحولات لزوم مداخله دولت در امر مسکن را بیش از پیش آشکار می کرد.
-2 تحولات فرهنگی دوره پهلوی دوم
-1-2 نقش زنان:
بروز جلوه های مشهود مدرنیسم، در اکثر شئونات زندگی مردم و آگاهیهای نسبی طبقات مختلف از روند امور و بهبود نسبی شرایط منجر به حضور بیشتر زنان در عرصه های خانوادگی و اجتماعی شد. از ابتدای دهه 1320 نهاد ها و سازمانهای گوناگونی برای آگاه سازی و تشویق زنان به فعالیت های اجتماعی تاسیس شد. »جمعیت زنان« یکی از این سازمان ها بود که با هدف تغییر و بهبود وضعیت حقوقی زنان در سال 1321 تشکیل شد و روزنامه »زن امروز« را به چاپ می رساند.
سازمان دیگری که در این دوره فعال شد و یکی از رادیکال ترین گروه های زنان به شمار می رفت، »تشکیلات زنان« شاخه ای از حزب توده ایران بود که در همان سال 1322 تشکیل شد.. انتشار نشریه »بیداری ما« در راستای مبارزه علیه استثمار زنان در کارخانه-ها، تشویق زنان به حضور در محیط های خارج از خانه، برابری حقوق کارگران زن و مرد و الگو برداری از زنان شوروی از جمله فعالیت های این حزب بود. » [3]کار کردن بیرون خانه نشانه روشن فکری است و زنان را همواره شاداب و جوان نگه می دارد.« از طرفی سالها بعد، هفته نامه پرطرفدار »ترقی« در سال 1952 - 1330م - زندگی خانوادگی مبتنی بر ازدواج را در سبک شوروی به دلیل سکونت در خانه های کوچک یک یا دو اتاقه مورد نقد قرار میدهد. هرچند که وارطان هوانسیان با چاپ مقاله ای در نشریه »آرشیتکت« ادعا کرد که چنین سبک سکونتی متعلق به جوامع غربی است نه شوروی. [1]
شکل-2 راست: جلد نشریه »بیداری ما« با شعار آزادی زنان ایرانی - 1323 - چپ: یک خانواده هفت نفره ایرانی که تنها پدر خانواده، نان آور خانه است در مقایسه با یک خانواده کم جمعیت اروپایی که زن خانواده هم کار میکند در اوایل دهه 1330 نیز سازمانهایی از سوی زنان فعال این دوره تشکیل شد که هدف بیشتر آنها گسترش آموزش در بین زنان و کسب حق رأی برای آنها بود؛ »جمعیت راه نو« و »جمعیت طرفداران حقوق بشر« نمونه هایی از تشکیلات زنان در دوره مذکور بودند.[4] علاوه بر تشکیل سازمان، تعداد زیادی روزنامه و مجله نیز توسط زنان فعال آن دوره به ویژه در اواخر دهه 1320 و اوایل دهه 1330 به چاپ رسید؛ مجله »زنان پیشرو« ، »قیام زنان«، »حقوق زنان« ، »آزادی زنان«، »زنان مبارز« و »زنان ایران« از جمله آنهاست.
[4] همچنین میزان باسوادی زنان در این دوره نسبت به قبل بهبود یافت: در سال 1328 تنها حدود هشت درصد ازکل از زنان سواد داشتند اما در سال 1345این رقم به حدود هجده درصد رسید و در سال 1350 از بیست و شش درصد فراتر رفت که بخش زیادی از این جمعیت از طبقات پایین و متوسط جامعه بوده اند. [3] بعد از برکناری مصدق - 1332 - و نفوذ بیشتر امریکایی ها در ایران، برنامه های گوناگونی در راستای ترویج و توسعه فرهنگ و شیوه سکونت غربی در ایران تدوین و پیاده سازی شد. لازم به ذکر است الگوی سکونت غربی سال ها پیش از آن، جایگاه خود را در میان اقشار مرفه جامعه تثبیت کرده بود. اما فراگیر شدن این تحولات و رسیدن دامنه آن به خانه های اقشار متوسط و کم درآمد، امری بود که مستلزم برنامه ریزی و آموزش گسترده در این حوزه بود.
یکی از برنامه های اساسی امریکایی ها در ایران در سال 1332، آماده کردن زنان خانهدار شهرها و روستاها برای جذب الگوهای سکونتی غربی بود. در این راستا دوره های آموزش آشپزی، دکوراسیون داخلی æ فنون خانهداری برای زنان جوان در نظر گرفته شد که در هنرستان ها و دبیرستان های تهران، اصفهان، شیراز و فسا و جهرم و آباده و کازرون و بوشهر تدریس می شد. محوطه سازی، انتخاب ترکیب رنگ æ چیدمان ویژه برای هر اتاق، چیدمان و تزیین دیوارها، کف و سقف خانه با مصالح مختلف مانند چوب، شیشه، فلز، چینی و ... از دیگر آموزش های این مدارس بود.
[1] - شکل3و - 4 ماحصل این آموزشها در نظر گرفتن کاربری خاص با آرایش فضایی ثابت برای اتاق های چندمنظوره سنتی بود. با گسترش این تفکر، از این پس اقشار مختلف جامعه ایرانی متقاضی خانههایی بودند که هر یک از فضاهای آن برای هدف مشخصی، مورد طراحی و چیدمان واقع شده و به هر فضا عنوان خاصی مانند پذیرایی، ناهارخوری، نشیمن و... اطلاق شود. به این ترتیب شیوه جدیدی از سکونت در جامعه ایران رواج یافت.
همزمان با شهرها، از ابتدای سال 1333 فعالیتهایی در حوزه فرهنگسازی سکونتی در روستاهای سراسر ایران صورت گرفت. آمریکاییها پیش از استقرار در ایران تحقیقات زیادی روی روستاهای ایران داشتند و در نهایت ماموران آمریکایی ایران از فارغ التحصیلان دانشگاه ایالتی یوتا انتخاب شدند. علت انتخاب این بود که یوتا یکی از ایالت های مرکزی آمریکا بود که آب و هوایی شبیه به مرکز ایران داشت.
از سوی دیگر مذهب کسانی که در این ایالت زندگی میکنند »مورمن« است؛ شاخه ای از مسیحیت که به روابط اجتماعی و خانوادگی اهمیت میدهند و مانند مسلمانان مشروبات الکلی و گوشت خوک نمی خورند. این افراد که اکثرا با همسرانشان به ایران می آمدند با روستاییها همراه می شدند. مردانشان در مزارع شیوه-های جدید کشت و زرع و زنانشان در خانهها به زنان روستایی شیوه-های جدید بچهداری و بهداشت و خانهداری را آموزش می دادند.
به دنبال تغییر نقش زن در خانه، در حوزه اجتماع و سیاست نیز تغییراتی در جهت مشارکت زنان رخ داد. یکی از این تغییرات مسئله حق رأی زنان در سال 1341 بود. در شهریور 1342 انتخابات سراسری برگزار و شش زن به نمایندگی مجلس انتخاب شدند. در سال 1344 نیز یک زن برای اولین بار به مقام وزارت رسید. در سال 1346زنان در امور قضایی و در نیروی انتظامی پذیرفته شدند، دو سال بعد نیز آنها به نمایندگی انجمن شهر و در سال 1350 به نمایندگی انجمن شهرستان انتخاب گردیدند. [5] در سال های پایانی حکومت پهلوی، حمایت فرح دیبا از مشارکت زنان در فرایند ساخت-وساز، هم به عنوان طراح و هم به عنوان کاربر تاثیر بسزایی در تحولات معماری از جمله مسکن منطبق بر خواستههای زنان داشت.
