بخشی از مقاله
چکیده
پس از کودتای 1299 و به دنبال تغییر حکومت از قاجار به پهلوی، مناسبات سرمایه داری در ایران تعمیق و فرایند مدرنیزاسیون دستوری در راس اقدامات پهلوی اول قرار گرفت. این اقدامات سرآغاز تغییر مناسبات بومی جامعه و ایجاد تفاوت ها و تعارضات بی سابقه ای شد که به آغاز مهاجرت گسترده جمعیت عمدتا عشایری و روستایی ایران به شهرها منجر گردید. در زمان پهلوی دوم، تهیه، تدوین و اجرای برنامه های عمرانی کشور از سال 1327 و اتخاذ راهبرها و سیاست های این برنامه ها، به دلیل متکی بودن به درآمد های نفتی و تخصیص بیشتر بودجه های عمرانی و جاری به شهرها به ویژه شهرهای بزرگ، باعث تشدید اینگونه مهاجرت ها آنهم در مقیاسی بی سابقه گردید. زیرا درآمدهای نفتی مشوق رشد فعالیت های شهری، تغییر توزیع درآمد به نفع یک اقلیت کوچک، ایجاد عدم تعادل تولیدی و مصرفی و در نتیجه نرخ های بالای تورم گشت، بخش کشاورزی و جامعه روستایی را به سود جامعه شهری تحلیل برد. فهم دقیق تاثیر راهبردها و سیاست های دولت پهلوی بر تحرک و مهاجرت بی سابقه جمعیت کشور بعنوان یکی از مهم ترین علل تغییر و تحول جامعه ایران در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هدف مقاله حاضر است.
مقدمه
به دلیل ماهیت مهاجرت و اینکه پدیده ای بین رشته ای است، صاحب نظران مختلف بنا به حوزه تخصصی و زمینه کاری خود، تعاریف متعددی از آن عرضه کرده اند. امانی و دیگران در لغت نامه جمعیت شناسی، در تعریف مهاجرت آورده اند که: »مهاجرت شکلی از تحریک جغرافیایی یا مکانی است که بین دو واحد جغرافیایی صورت می گیرد . این تحرک جغرافیایی، تغییر اقامتگاه از مبدأ یا محل سکونت به مقصد یا محل ورود است که به این نوع مهاجرت، مهاجرت دائم گویند که باید آن را از اشکال دیگر حرکت که متضمن تغییر دائمی محل اقامت نیست تفکیک کرد« - امانی و دیگران، . - 71 :1354 مهاجرت داخلی به مجموعه جابجایی جمعیت در چارچوب داخلی مرزهای سیاسی کشور گفته می شود که عمدتا ناشی از نابرابری فرصت ها و توان های اقتصادی مناطق است. با این وجود عوامل سیاسی و ناآرامی ها می تواند یکی از عوامل اصلی مهاجرت های داخلی نیز باشد. جریانهای مهاجرت داخلی در زمینههای مقصد آنها، ترکیب جمعیتی و مدت متنوع و پیچیده هستند . - Deshingkar, 2008: 1-3 - مهاجرت تحت عنوان یک فرایند می تواند ناشی از تنگناهایی باشد که قسمتی از آن به ویژگی های وضعیت محلی و قسمتی دیگر با فرصتهای شغلی و تسهیلات آموزشی و بهداشتی که مراکز شهری عرضه می دارند بستگی داشته باشد و خانوارهای روستایی و یا حتی شهرهای کوچک به دنبال کاهش و یا افزایش درآمد خویش به تبعیت از وابستگی اقتصادی و سیاسی روستا به شهر و نیز آگاهی از فرصتهای شغلی اجتماعی موجود در شهرها به همراه برخورداری و استفاده سریعتر از این تسهیلات رفاهی - معیشتی، با توجه به دوری و نزدیکی روستاها به مراکز شهری، به سوی این کانون ها مهاجرت کردهعموماً با دستیابی به رفاه اجتماعی نسبی برای همیشه در این سکونتگاه ها ماندگار می شوند. پس در پی گسترش ارتباطات روستا -شهری و افزایش تماس میان ساکنان این دو کانون سکونتگاهی، روستاییان با نیازهای جدید اقتصادی و فرهنگی روبه رو می شوند که این نیازهای اجتماعی- اقتصادی در اغلب موارد در محیطهای روستایی برآورده نمی گردد. از این رو، به دلیل گونه ای از عدم تعادل و برابری میان جوامع روستایی و شهری، روستاییان در راستای برآوردن نیازمندیهای معیشتی -رفاهی خود به شهرها مهاجرت می کنند - سجادی و دیگران،. - 77:1390
از این رو در تحلیل چند و چون مهاجرت داخلی در یک کشور، میزان اختلاف حوزه ها در آن کشور مورد توجه قرار می گیرد، اگر مهاجرت را نتیجه عوامل مثبت و منفی مبدا و مقصد دانست، بنابراین اختلاف توسعه و توان ها میان حوزه ها می باید نتیجه سطوح بالای مهاجرت باشد - لهسانی زاده،. - 65 : 1368 بنابراین مهاجرت داخلی می تواند به عنوان یک فرایند مفید اجتماعی تلقی شود چرا که کارگران را از مناطقی که دچار مازاد نیروی کار و بهره وری پایین است به مناطق مقصد که دارای کمبود نیروی کار و با بهره وری بالا بوده انتقال می داد - تودارو،. - 78 :1367 به همین دلیل است که بسیاری از صاحبنظران ابراز می کنند که مهاجرت داخلی تا رفع نابرابری ها و ایجاد توازنی در توزیع فرصت ها و منابع و سرمایه پابرجاست . - Deshingkar :15 - اگر این فرض پذیرفته شود، می توان چنین نتیجه گرفت که هیچگاه مهاجرت ها پایان پذیر نیست، زیرا که اقتصاد پویا و متحول امروزی بر مبنای مزیت های در حال دگرگونی و متغیری بنا شده که شکل و ظهور آن سخت در حال دگرگونی است. هر روز در شکلی و در مکانی با تکیه بر مزیت مکان قابلیت های جذب جمعیت را به نمایش می گذارد و فردا همان مزیت ممکن است در مکان دیگری عینیت یابد. فرصت ها در اقتصاد جهانی امروز به شدت فرارند و هر روز شکلی جدید می یابند و جابجا می شوند. در چنین شرایطی هیچ تضمینی وجود ندارد مکان و نقطه ای که امروز مهاجر پذیر است در آینده هم این نقش را داشته باشد.
در ایران معاصر مهاجرت از دوره صفویه و با دادن القاب به اصناف شهری و کوچک شمردن جامعه روستایی وارد بعد جدیدی شد و در دوره مشروطیت نمود بیشتری پیدا کرد. اما مهاجرت به مفهوم امروزی و با ابعاد کنونی به آرامی از زمانه پهلوی نخست آغاز شد. این دوران همزمان با رشد و گسترش روابط سرمایهداری و مدرنیزاسیون، همگام با افزایش نقش نفت در اقتصاد سیاسی ایران بود و در این دوره سیاست و روشهای فرمانروایی در تخته قاپوی عشایر کوچنده تأثیر چشمگیری در برداشته است. در دوره پهلوی دوم، همزمان با دگرگونیهای پرشتاب اقتصادی و صنعتی کشور، اصلاحات ارضی روندهای جابجایی جمعیت را هرچه بیشتر تقویت کرد. آزاد شدن یا کنده شدن نیروی کار از زمین و همهگیر شدن دادوستد نقدی در میان روستاییان و روایی و گسترش بازار مصرف و الگوی نوین مصرف در روستا در پویش مهاجرت روستاییان به شهر بسیار کارگر بود. رویهمرفته آنچه در ایران روی داد دگرگونی اجتماعی و اقتصادی بود که درآمدهای نفت آن را پرشتاب کرد. بررسی تاثیر راهبردها و سیاست های دوره پهلوی در مدرنیزاسیون جامعه ایرانی بر روند مهاجرتی کشور می تواند راهگشای فهم علت بخش بزرگی از تغییرات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه ایران در دوره معاصر باشد.
-1 مسئله مهاجرت در دوره پهلوی
چند دهه گذشته در تاریخ ایران از نظر دگرگونی ساختار اجتماعی و نیروهای تولید بی نظیر بوده است . در فاصله نسبتا کوتاهی روند چند هزار ساله زندگی اجتماعی دچار دگرگونی و تحولات چشمگیری شد. اگرچه این تحولات در سراسر جهان به صورت مشترکی نمودار شد، اما ایران با سابقه تاریخی ویژه و اقتصاد سیاسی جدید خود، تفاوتهای قابل توجهی از جمله در زمینه روند و شرایط تحول را طی کرده است. آنچه که در چند دهه اخیر در ایران رخ داد ناشی از توسعه سرمایه داری، مدرنیزاسیون، الگوبرداری از غرب و پیدایش نهادهای بورژوازی وگسترش ناقص آنها و مصرف بیش از تولید کالا بر اثر واردات بوده است - حسامیان و دیگران، . - 27 :1375 خط مشی های حکومت ها در به انفعال کشانیدن و ساکن ساختن کوچ نشینان تاثیرات به سزایی در برداشته است . طی دوران رضاشاه، برخی از ایلات ایرانی موظف شدند تا درصدی از فرزندان خود را به مدارس ابتدایی گسیل دارند. بسیاری از این دانش اموزان در شهر باقی ماندند و شاغل شدند - کاستللو،. - 95 :1371 به علاوه، قانون خدمت نظام وظیفه موجب آشنایی اجباری جوانان روستایی با زندگی شهری و ترغیب آنان به مهاجرت به شهر پس از پایان خدمت نظام گشت - حسامیان و دیگران،. - 86 :1375
با انجام اصلاحات ارضی در دهه 1340 و از میان رفتن نهادهای اصلی اربابی زمینه برای پخش و گسترش روابط سرمایه داری در عمق روستاها، تبدیل کشاورزی به بخشی از صنعت و کشاورزان به مثابه گسترده ترین و ریشه دارترین پایگاه نظم تازه آماده تر شد. در واقع اصلاحات ارضی نخستین گام اساسی در راه پراکنده کردن، وسعت بخشیدن و تعمیق روابط سرمایه داری در سطح ملی به شمار می رود. اصلاحات ارضی موجب شد این رابطه در ژرفای روستاها و درمیان ایلات و عشایر منتقل شود - سوداگر، . - 376 : 1369 البته باید توجه داشت آنچه در ایران روی داد بیش از آنکه پیشرفت اجتماعی و اقتصادی و یا تعمیق مدرنیسم باشد، شبه مدرنیسمی بود که عواید نفت آن را تسریع کرد، به همین شکل تغییرات ساختاری اقتصاد نیز نه به علت شهرنشینی که به واسطه شهرزدگی بود. هنگامی که کشور در آستانه "دروازه های تمدن بزرگ" قرار داشت، سهم کل تولیدات صنعتی - شامل تولیدات دستی روستایی و سنتی - در تولید ناخالص داخلی غیرنفتی 20 درصد بود، در حالی که سهم خدمات 56 درصد بود - همایون کاتوزیان، - 323 : 1372 و افزایش اشتغال در بخش صنعت و خدمات با اتکا به مازاد اقتصادی نفت و آزاد شدن نیروی کار در روستاها به دلیل اصلاحات ارضی بود - حسامیان و دیگران،. - 58 :1375
-2 نقش برنامه های عمرانی رژیم پهلوی در مهاجرت
دولت رضاخان پرچمدار نوگرائی در اولین برخورد، دگرگونی سازمان کهن شهری را مد نظر قرار داد و تصور میکرد که تغییرات کالبدی شهر مایه و پایه تغییرات بنیادی خواهد شد و هدف از تغییرات مورد نظر، دگرگونی شهری است به نحوی که بتواند نمادی از پیشرفت و توسعه باشد - مجتهد زاده، . - 99 :1376 بنابراین راه های زیاد، ادارات مختلف،کارخانجات و صنایع متعددی در سطح شهرها احداث شد که چهره شهر و نیز ساخت اشتغال شهری را دستخوش تحول ساختند. و به دنبال آن افزایش سریع حمل و نقل شهری بیش از پیش چهره سنتی شهرها را دگرگون ساخت. لیکن در این دوره روستاها از این تحولاتتقریباً بر کنار ماندند. فقط تصویب و اجرای قانون انجام خدمت نظام، موجب آشنایی اجباری جوانان روستایی با زندگی شهری و ترغیب آن ها به مهاجرت به شهر - خواه به طور دائم یا فصلی - ، پس از پایان خدمت نظام گشت - قدیری معصوم،. - 68:1387 همچنین سیاست اسکان اجباری عشایر، مبارزه با سران عشایر، تار و مار کردن دستجاب مسلح خان ها، ایجاد ارتش منظم و تجهیز آنها به سلاح های جدید برای برقراری امنیت، تأسیس ژاندارمری در نقاط دور افتاده - رهنمایی، . - 55 :1384 احداث خط راه آهن شمال به جنوب که در برنامه دولت رضا شاه قرار گرفت از جمله مواردی بود که امنیت اجتماعی در شهرها و روستاها را به میزان قابل ملاحظه ای بالا برد. به دلیل افزایش جاذبه های شهری و نضج سرمایه داری، نرخ مهاجرت روستایی در این دوره 1320 - تا - 1300، سالانه 0/14 درصد برآورد شده است. هر ساله به طور متوسط 12300 نفر از روستا مهاجرت کردند. مجموعاً در این دوره، 246 هزار نفر از طریق مهاجرت به جمعیت شهرها افزوده شد. مهاجران روستایی این دوره سالانه 0/3 درصد جمعیت شهر نشین کشور را تشکیل می داده اند - زاهدی و دیگران، . - 35 :1366 بعد از سقوط رضا شاه و اشتغال کشور توسط متفقین از 1320 تا 1324 رکود اقتصادی بر کشور ایران مستولی شد و قحطی و شیوع امراض، مملکت را دچار وضع وخیمی ساخت - قدیری معصوم،. - 69:1387 در این دوره ایلات و عشایر از نو قدرت گرفتند و حکومت مرکزیمجدداً تضعیف شد و ظهور جنبش های وابسته به شوروی به ویژه آذربایجان و کردستان و بحران های سیاسی مشکلات اقتصادی فراوانی را موجب شد - زاهدی و دیگران، . - 35 :1366 به علاوه مالکین روستاها و کسانی که به اصطلاح تأمین کننده امنیت و قدرت مالی برای گردش چرخ کشاورزی بودند، با به هم خوردن اوضاع کشور و عدم امنیت جانی در پی اشغال نظامی، پراکنده و متواری شدند. نتیجه این عوامل، باعث مهاجرت روستائیان به شهرها شد. در سال 1324 بخش شهرسازی و طرح ریزی در سازمانی موسوم به »سازمان اصل چهار ترومن« در ایران تشکیل شد. به این ترتیب برنامه ریزی متمرکز در ایران از سال 1327 با تهیه اولین برنامه - 1327-34 - شروع می شود - سعید نیا،. - 22 :1382 در واقع با تأسیس سازمان برنامه در سال 1327، اندیشه برنامه ریزی جامع به کمک مشاوران خارجی در ایران صورت
