بخشی از مقاله
چکیده
تبریز بزرگترین و پرجمعیتترین استان آذربایجان شرقی محسوب میشود. این شهر خود دارای بافتها متفاوتی است. زطوبت و بارندگی زیاد و آب و هوای سرد و خشن منطقه عامل اصلی شکلگیری معماری و شهرسازی این منطقه گردیده است. طوریکه بافت شهر و روستا بصورت متراکم و فشرده جهت جلوگیری از نفوذ هوای سرد بداخل ساختمانها وو ایجاد سایه در تابستان میباشد. میباشد. و روند گسترش بافت شهری و روستائی بنابراین اساس اولویتهای اقلیمی و به ترتیب از سمت شمالی و جنوبی یا شرق و غرب گسترش مییابد. مجموعه این عوامل در کنار عامل درونگرایی، سبب ایجاد معماری منحصر بفردی شده که میتوان اقلیم را علت اصلی شکلگیری آن دانست. دگرگونیهایی که در حین اجرای تغییرات و نوسازی در شهرهای تاریخی ایران بویژه تبریز بوجود آمده، سبب تغییر فرم و سازه ساختمانهای مسکونی شده است. در نتیجه لازم است که بعضی از قانونمندیهای روش طراحی متناسب با عامل تأثیرگذار فرهنگ و اقلیم در ساختمانهای مسکونی جدید شهر تبریز مشخص و با در نظر گرفتن امکانات و فناوریهای جدید و همگون با معماری سنتی، مدلهای طراحی جدیدی پیشنهاد شود. پیشنهاد طرحهایی موافق با خواستههی فرهنگی و اجتماعی ساکنین و همچنین تلفیق معماری بومی منطقه با در نظر گرفتن فرآیند تأثیر اقلیم منطقه بر معماری خانهها از اهمیت بازرسی برخوردار است. طراحی ساختمانهای مسکونی همگام با فرآیند اقلیم، هنگامی مقبولیت و مصونیت خود را تثبیت میکند که از معیارهایی برخاسته از توان سرزمینی و نیاز جامعه آن منطقه شکل بگیرد و با گذشت زمان همچنان توان پاسخگویی خود را حفظ نماید.
کلمات کلیدی: اقلیم، معماری همساز، بومی گرایی، خانههای تاریخی
اقلیم تا آنجا که با آسایش رابطه تنگاتنگی دارد، نتیجه عواملی همچون تابش آفتاب، دمای هوا، رطوبت، وزش باد و میزان بارندگی است. سرمای شدید در زمستان، هوای معتدل در تابستان، اختلاف بسیار زیاد، درجه حرارت هوا بین شب و روز، بارش برف سنگین، رطوبت کم هوا، همگی از کلیات آب و هوایی این منطقه بشمار میرود.
شکل - 1 - نقشه استان آذربایجان شرقی
معماری قدیم تبریز با وجود ساختار متفاوت و تحت تأثیر عوامل اقلیم بر شکلگیری معماری متفاوت این نقطه از کشور پرداخته شده است. و حقیقت یافتن چگونگی تأثیر اقلیم بر شکلگیری فضا و عناصر معماری منطقه میباشد. و در نهایت برای رسیدن به پاسخ این سؤالها، سؤالات دیگری، نیاز به بررسی خواهد داشت از جمله:
- آیا قرارگیری بناها در کنار یکدیگر در بافت شهری و روستایی و نیز چیدمان فضاهای داخلی هر بنا متأثر از نوع اقلیم میباشد؟
- چگونه اقلیم و آب و هوا بر شکل گیری اجزا و عناصر ساختمانی بام و در و پنجره، دیوارها، رنگ بنا و ... تأثیرگذار بوده است؟
- در نهایت اینکه آیا اقلیم نقش اصلی بر شکلگیری این معماری ایفا نموده است یا خیر؟
شرایط فضایی شهرهای تاریخی، خواستههای رفاهی ساکنین و نقش اقلیم بعنوان یک مسئله مهم روز در چارچوب یک موضوع علمی، تا به امروز در تحقیقاتهای به عمل آمده، مشکل طراحی ساختمانهای مسکونی جدید متناسب با نیازهای فرهنگی اجتماعی جامعه و شرایط فضایی شهرهای تاریخی، خواستههای رفاهی ساکنین کمتر مورد بحث قرار گرفته است.
هدف اصلی از بررسی ساختمانهای مسکونی تبریز، مشخص ساختن تأثیرات عواملی چون: فرهنگ، دین مشترک و اقلیم و اقلیم موجود بین آنهاست که در فرم پذیری بناهای مسکونی و بافت تبریز نقش داشته است.
تأثیر فرهنگ در شکلگیری خانههای تاریخی تبریز و بافت شهر
خارج از تأثیر اقلیم، مسکن و شهر نه تنها پدیدهای است فرهنگی، بلکه فضایی اسن که عامل فرهنگ در ایجاد و شکل دادن به آن تأثیرگذار است. چیزهایی که در یک فرهنگ، دارای معنا و مفهوم است غالباً آنهایی هستند که فرهنگ فوق با ممنوع کردن صریح یا ضمنی آنها، ایجاد یا پرداختن به آنها را غیرممکن میکند. از میان عوامل مختلفی که هر یک به طریقی در چگونگی شکل دادن به آن نقش دارد، بعضی از عوامل دارای تأثیر شاخصتری هست، به این دلیل گفته میشود که دو گروه عامل در تعیین شکل مسکن مؤثر است: عوامل تعیین کننده و عوامل تأثیرگذار ]راپاپورت، 1929ک .[45
شکل - 2 - نقشه کلی محدوده قدیمی محصور و دروازه های شهر - ماخذ: طرح جامع تبریز،مقتدر -
طی بررسیهای انجام شده و با پرسشگری از ساکنین خانههای تاریخی و معاصر مشخص میشود. که امروزه عامل فرهنگ نیز همتراز با عامل اقلیم بر شکلگیری بافت تبریز و خانههای تاریخی آن نقش شایانی دارد. بطور واضح عامل فرهنگ یکی از عوامل تأثیرگذار بر شکل بناست بعبارتی عامل فرهنگی با تمام پیچیدگی و ظرافت خود همراستای عوامل دیگر، شکل بنا را تعیین که این شکل بناها خود نیز بافت شهر را سازماندهی میکنند.
تأثیر اقلیم شکل پذیری عناصر معماری خانههای تاریخی تبریز
انسان در طول زندگی خود همیشه نیاز به سرپناه یا مسکن داشته است. از ویژگیهای نیاز انسان به مکفی میتوان به نیاز او جهت ایجاد اقلیمی بسیار کوچک علیرغم شرایط اقلیمی ناسازگار محیط شامل: باد، باران، برف، تابش شدید خورشید و دماهای بسیار بالا و یا دماهای بسیار پائین و هوای محیط برای تأمین آسایش گرمایی اشاره کرد. از دیرباز وجود مکان مناسب از دو نظر راحتی و آسایش و همچنین زیبایی مورد تئوجه انسان بوده است. طراحی ساختمان، اولین »خط دفاعی« در مقابل عوامل اقلیمی خارج بنا است طراحی اقلیمی، روشی است برای کاهش همه جانبه هزینه انرژی یک ساختمان در تمام آب و هوا، ساختمانهایی که بر طبق اصول طراحی اقلیمی ساخته شدهاند، ضرورت گرمایش و سرمایش مکانیکی را به حداقل کاهش میدهند و در عوض از انرژی طبیعی موجود در اطراف ساختمان استفاده می کنند ]واتسون و کبز، .[4 :1937
جهت تابش خورشید و جهت باد در شکلگیری کوچه ها و طراحی خانهها در بافت تاریخی تبریز نقش مؤثری ایفا کرده است. شکلگیری بافت تاریخی این شهرها ضمن تبعیت از عامل فرهنگ، متأثر از عوامل اقلیمی و امنیتی حاکم بر منطقه نیز بوده است. کوچههای تنگ ضمن تأمین امنیت بسبب ایجاد سایه و جریان طبیعی هوا در داخل این محلات و خانهها شده است. جریان طبیعی هوابه تبعیت از وزش باد در اثر اختلاف دمای بوجود آمده بین کوچه و فضای خانه - حیاط داخلی - و یا عبور از دهلیز و هشتی به محیط داخل راه مییافت که بدین وسیله بخشی از تهویه طبیعی هوا از این طریق صورت میگرفت. از انواع عوامل تأثیرگذار اقلیمی که بافت شهر متأثر از آن بوده، میتوان به مواردی مانند انرژی خورشیدی جذب شده در دیوارها، انرژی خورشیدی نفوذ یافته از طریق پنجرهها، اختلاف بین دمای داخلی و خارجی، سرعت جریان هوا در فضاهای باز، بسته و پوشیده و فشار بخار هوایی داخلی اشاره کرد. شکل ساختمکان نیز میتواند تأثیر زیادی درهماهنگ ساختن ساختمان با شرایط اقلیمی، همچنین متعادل ساختن انتقال شرایط بحرانی هوای خارج به داخل ساختمان داشته باشد. بطور کلی نتیجه میگیریم که سردی هوا باعث فشردگی فرم ساختمان و شدت زیاد تابش آفتاب باعث فشردگی فرم ساختمان و شدت زیاد تابش آفتاب باعث کشیدگی آن در جهت محر شرقی غربی می شود. باید به این نکته اشاره نمود که بهترین فرم ساختمان، فرمی است که کمترین مقدار حرارت را در زمستان از دست بدهد و در تابستان نیز کمترین مقدار حرارت را از آفتاب و محیط اطراف دریافت کند. بنابراین پلان مربع بهترین فرم ساختمان محسوب میشود؛ زیرا با وجود بیشترین حجم، کمترین سطح خارجی را دارد ]کسمائی، .[116 : 1387
حیاط بعنوان اصلیترین فضای باز، همزیستی با طبیعت را نمایندگی میکند. حیاط در خانههای تاریخی، میکرو اقلیم و بهشت کوچک خانه است. در خانههای تاریخی بومی، حیاط در مرکزیت بنا قرار دارد و همانند قلب خانه عمل میکند. فضاهای مختلف اعم از اتاق، ایوان و راهرو، مهتابی و شناشیل، صفحه و سکو با آرایشی تعریف شده در اطراف حیاط مستقر شده و تمامی فضاها به شیوهای غیرمستقیم یا تدریجی با حیاط مرتبط است.
بسیاری اختلاف زیاد سطح با تأثیرپذیری از اقلیم در این خانهها شامل سطوح زیرزمین، حیاط، پائین خانه، بالاخانه و بام و اختلاف ارتفاع زیاد شامل سقفهای حوض خانه، شاهنشین، سردری، پستو و ایوان است.
خصوصیات فرم پذیری و ویژگیهای الگوی فضایی تبریز
خانههای تاریخی تبریز به طور معمول به دو ناحیه مشخص تقسیم میشد. ناحیه پذیرش یا پذیرایی برای مردمان و بخش زندگی خصوصی برای زنان و فرزندان در برخی از مناطق، هر یک از قسمتهای عممی و خصوصی، یک حیاط مختصر به خود داشتهاند؛ اما در برخی نیز تنها یک حیاط، فضای باز خانه را شکل میهد.
شکلگیری و فرم بنا
برودت بسیار زیاد هوا در بخش عمدهای از سال، در نواحی سرد باعث شده است تا حداکثر استفاده از تأثیر آفتاب، بهرهگیری از نوسان روزانه ها، فقط حرارتی و جلوگیری از باد سرد زمستانی فضاهای مسکونی امری ضرری بوده، لذا فرم بنا در جهت مقابله شدید طراحی و اجرا میشود.
-1 ساختمانهای درونگرا با حیاط مرکزی بناهای سنتی در اقلیم سرد - تبریز - دارای حیاط مرکزی بودهو سایر قسمتها دور تا دور این حیاط پیچیده میشوند، اتاقهای واقع در سمت شمال حیاط بزرگتر از سایر قسمتها و تالار اصلی نشیمن خانه نیز دارای سمت حیاط واقع شده است. تا از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در فصل سرد زمستان استفاده کنند. جبهه جنوبی ساختمان به سیل کوتاه و معتدل بودن فصل تابستان کمتر بکار گرفته میشود. لذا اتاق اتاقهای جنوبی و اتاقهای شرقی و غربی- در صورت وجود- به عنوان انباری یا فضاهای خدماتی همچون اتاق خدمه یا سرو مسیرهای بهداشتی بکار برده میشوند. برخلاف مناطق معتدل سواحل دریای خزر.
-2 استفاده از ایوان و حیاط کوچک در بنا از آنجائی که در بیشتر روزهای سال در مناطق کوهستانی یا بسیار سرد است اکثر فعالیتهای روزمره در اتاقها انجام میپذیرد لذا
ابعادها در این مناطق قدری کوچکتر از نواحی فلات مرکزی ایران است. ساختمانها در این اقلیم دارای ایواناند ولی عمق آنها نسبت
