بخشی از مقاله
چکیده
شاعران، همچون نویسندگان در سرودن شعرهایشان، از جهات مختلف، از اقلیم و محیط جغرافیایی محل سکونت خود تأثیر میپذیرند و به خلق آثاري میپردازند که در آنها، تصاویر فراوانی اعم از تشبیه، استعاره، کنایه و جز آن به تأثیر از اقلیم به کار میرود که میتوان آنها را تصاویر اقلیمی خواند. در تشبیهات اقلیمیمشبه،به و نیز وجه شبه از اقلیم و شرایط زیست محیطی شاعر و نویسندهاخذ میگردد. تصاویر یک شاعر کهاهل اقلیم سرد و پر بارش است، با تصاویر شاعري دیگر که در اقلیم گرم و نیمه خشک زندگی میکند بسیار متفاوت است. این تفاوتها، گاهارادي است و گاه شاعر چنان از اقلیم متأثر میشود که به گونهاي غیر ارادي و ناخودآگاه در شعر او نمود مییابند. در این مقاله، پس از اشاراتی درخصوص اقلیم و تأثیر اقلیم و شرایط جغرافیایی بر پیدایش اندیشهها و تمدنها و نیز شخصیت و فرهنگ افراد و جوامع، بر این فرض که دلفان جزو مناطق سردسیري لرستان محسوب میشود، اشعار حجتاالله مهدوي را که یکی از شاعران مشهور و اثرگذار امروز دلفان است، از حیث میزان اثرپذیري از اقلیم محل زندگی او در شعرش بررسی کردهایم. نتیجهاینکه، در مجموع، جلوههاي اقلیم سردسیري اعم از آب و هوا، بارندگی و طبیعت و مظاهر آن، در شعر حجتاالله مهدوي آشکار است؛ به طوريکه حتی از نظر بلاغی، نقش صور خیال، از جمله تشبیهات و استعارههاي برگرفتهاز اقلیم زیستمحیطی شاعر، در اشعار وي پر رنگ است.
کلیدواژهها: اقلیم، ادبیات اقلیمی، شعر، حجتاالله مهدوي
مقدمه
نظریهپردازان و نقادان، ادبیات را از جنبههاي گوناگونی چون نقد روانشناسی، نقد تاریخی، نقد اجتماعی و. . . بررسی کردهاند. نقد اجتماعی شاخهاي از نقد ادبی است که به بررسی تأثیر محیط و جامعه محل زندگی شاعران و نویسندگان بر افکار و عقاید و اندیشههاي آنان میپردازد. نحوة گذران زندگی، شغل و حرفه، آثار تاریخی، پدیدههاي طبیعی، عناصر جوي و سایر مواردي که به محل سکونت شاعران و نویسندگان مرتبط باشد به طور خودآگاه یا ناخودآگاه در روحیه و افکار و چگونگی سرودن اشعار و به کارگیري صورخیال در آثار آنان تأثیر میگذارد؛ بنابراین، آثار ادبی، از این حیث نیز قابل بررسیاند.
از جمله شخصیتهایی که طرفدار نقد اجتماعی هستند میتوان »ایپولیت تن«، »راتزل« و »هگل« را نام برد. زرین کوب در این باره چنین میگوید:
»طرفداران روش نقد اجتماعی، کیفیت پارهاي عوامل را در ظهور آثار ادب و هنر مؤثر میدانند.تن این عوامل را عبارت از »نژاد«، »محیط« و »زمان میداند. »نژاد« عبارت است از مجموع استعدادها و صفات موروثی و جبلی کهانسان با آنها متولد میشود و این کیفیت معمولاً با تفاوتهاي آشکاري در مزاج و ساختمان جسمانی توأم می-باشد. »محیط« مجموعه کیفیات طبیعی و جغرافیایی است. راتزل در تأثیر محیط جغرافیایی مبالغه میکند و آن را مبدأ و منشأ تمام اختلافات بین اقوام میداند. هگل عقیده دارد که محیط جغرافیایی در پیدایش افکار و عقاید هیچ تأثیري ندارد. این عقیده نیز مبالغهامیز است. محیط جغرافیایی بدون سایر عوامل تأثیر بارز ندارد بلکه فقط در صورت وجود سایر شروط و عوامل مؤثر میباشد. بنابراین محیط جغرافیایی تمام علت نیست، جزء علت است و البته نباید توقع داشت که با حصول جزء علت، معلول به وجود بیاید. مع ذلک تأثیر محیط جغرافیایی را در ذوق و هنر و معرفت نمیتوان انکار کرد. آنچه در ادب یونان، که تحت تأثیر محیط جغرافیایی بحري است به وجود میآید،طبعاً نمیتواند در ادب عرب که تحت تأثیر محیط جغرافیایی برّي است به وجود آید. تشبیهات و توصیفاتی که در شعر شاعري هندي است به حکم ضرورت نمیتوان در شعر شاعري سوئدي یا روسی تجلی داشتهباشد. همانطور که بناي منازل و مقابر در اقلیم مرطوب با اقالیم خشک تفاوت دارد، بناي شعر و عرفان نیز در آنها متفاوت است. تأثیر و دخالت زمان در خورتردید نیست. گذشت زمان حتی در محیط و نژاد نیز تأثیر دارد. در هر حال هر کدام از این سه عامل به تنهایی مؤثر نیست. آنچه تأثیر دارد مجموعه آنهاست. گذشتهاز آن، تأثیر این سه عامل در یکدیگر نیز نباید فراموش کرد و عوامل مؤثر را هم به انها محدود نباید شمرد. - همان: - 77-76
شفیعی کدکنی معتقد است مهمترین رکن تصویر شعري شاعران، استفادهاز تشبیهات است؛ بویژه تشبیهاتی کهاز اقلیم و محل سکونت شاعر گرفتهشدهباشد. وي در این باره چنین میگوید: »از این روي، میتوان براي بررسی صور خیال، یعنی مجازها و تشبیهها و کنایهها، از دیدگاهی دیگر، نهاز دیدگاهارتباطات، بلکهاز دیدگاه عناصر سازندة آن خیالها، بحث کرد. البته بیگمان در چنین بحثی میتوان از نوع ارتباطات و شیوة برقراري آنها و نقشی که هر کدام دارند و از پیوندي که در مورد استعمال آنها با اصل آنها وجود دارد نیز سخن گفت؛ یعنی یک تشبیه، یا یک استعاره یا یک مجاز یا اسناد مجازي را در حوزة عناصري کهان را تشکیل میدهند، و اینکهاین عناصر چه مایهاز محیط اجتماعی و چه مایهاز محیط فرهنگی و سیاسی و تاریخی بهرهمند است و چه مایهاز طبیعت و صورتهاي آن، سخن گفت، و در هر کدام از این گونه شاخهها، با دقت میتوان هر یک را به دیدهاي خاص مورد نظر قرار داد؛ مثلاً تحقیق اینکهایا عناصر طبیعت که مواد سازندة بعضی از این خیالها هستند، تا چهاندازهاز قلمرو جغرافیایی و محیط زیست شاعر مایه گرفته، و چه مقدار از رهگذر سنت داخل شعر او شدهاست، و آیا میان تصویرها و خیالهاي شاعرانه او مناسبتی با مورد استفاد از آنها وجود دارد یا نه و این تناسب تا چه حدي است.« - شفیعی کدکنی، - 48 :1388 وي در ادامه بحث تشبیه ضمن نقل حکایتی از کتاب »غصنالبان«، تأثیر محیط زندگی شاعران را بر آثار آنان تبیین میکند.
در این مقاله، ابتدا از سه جنبه آب و هوا، تأثیر طبیعت و پدیدههاي طبیعی، اشعار حجت مهدوي را بررسی میکنیم و سپس نتیجه کار خود را بر اساس دادهها و به کمک نمودارهاي آماري نشان میدهیم.
بحث و بررسی
اقلیم1، در اصطلاح جغرافیدانان، شامل آب وهوا، شرایط جغرافیایی و کمیتهاي مشخصکنندة وضع هوا، صرف نظر از لحظه وقوع آنهاست. »ترکیب اوضاع هوا در مکانی خاص، طی دورهاي مشخص است.این دوره را معمولاً سی سال در نظر می-گیرند. اقلیمها بر اساس مقادیر میانگین و فراوانی همه عناصر هواشناختی دستهبندي میشوند؛ از جمله: دما، فشار جو، میزان بارش، باد، رطوبت و آفتاب و عواملی که بر این عناصر تأثیردارند. عاملهاي اصلی دخیل در اقلیم عبارتند از: عرض جغرافیایی، جریانهاي اقیانوسی، حرکتهاي بزرگ مقیاس کمربندهاي باد و تودههاي هوا بر فراز سطح زمین، اختلاف دما بین سطوح خشکی و دریا، توپوگرافی، وضعیتهاي قارهاي وپوشش گیاهی زمین. در بلند مدت، تغییرات مدار حرکت زمین و زاویه میل محور زمین نیز در اقلیم تأثیر میگذارد.« - فانی و سادات: /1389ج دوم. - 699 نزد اقلیمشناسان، »یک محل معین، مجموعهاي از عوامل جوي است که مدتی بالنسبه طولانی دوام پیدا میکند و وضع آن محل را از لحاظ آب و هوا در طی مدتی نسبتاً متمادي مشخص میسازد. از جمله عوامل مذکور، دما، ریزش، رطوبت، باد و فشار جو است. کرة زمین را از جهت اقلیم به مناطق اقلیمی تقسیم میکنند، منطقه استوایی، منطقه گرد مداري، منطقه میانه و منطقه قطبی.« - جعفري: - 37/1386 ؛ بنابراین، اقلیم بیشتر تابع مکان است تا زمان. تأثیر عوامل مختلف اقلیمی بر ذهن و زبان شاعران و نویسندگان، سبب پیدایش گونهاي از ادبیات شده که به ادبیات اقلیمی مشهورشدهاست. »ادبیات اقلیمی، ادبیاتی است زاییدة شرایط اقلیمی خاص. این شرایط در ایران، باعث پیدایش سبکها و مکتبهایی در شعر و نثر شدهاست؛ مانند سبک خراسانی در قصیده، یا »مکتب جنوب« در داستان نویسی معاصر« - شریفی: - 100/1387
در استان لرستان، دست کم از نظر آب و هوا و شرایط طبیعی، سهاقلیم کلی قابل تشخیص است؛ اقلیم سردسیري، اقلیم گرم-سیري و اقلیم معتدل. شهرهاي شمالی، شرقی و شمال غربی استان،غالباً اقلیمی سردسیري دارند؛ شهرهاي جنوبی وغربی نیز کم و بیش گرمسیري هستند و در این میان خرمآباد تقریباً اقلیمی معتدل دارد. در این تحقیق، برآنیم که تأثیر اقلیم بر شعر حجت مهدوي را بررسی کنیم و عناصري چون آب و هوا، طبیعت گیاهی و جانوري و پدیدهها و عوارض طبیعی را به عنوان مهمترین مؤلفههایی که که جلوة آنها در شعر و ادب قابل بررسی و واکاوي است، در شعر شاعر یادشده، بررسی میکنیم.
سؤال اصلی تحقیق آن است کهاقلیم محل زندگی حجت مهدوي، چه تأثیري بر اشعار وي داشته است؟
و فرضیه تحقیق از این قرار است که در شعر حجت مهدوي،عموماً موضوعاتی چون: سرما، چکه کردن سقف، رودهاي پرآب، چشمه، باران و برف و نیز اشاراتی به جلوههاي طبیعی و اقلیمی این منطقه نمود یافتهاست. جلوة این تأثیر در زبان و بیان و تصاویر اشعار وي به خوبی نمایان است.
پیشینه تحقیق
در زمینه تأثیر اقلیم بر ادبیات، پژوهشهاي معدودي انجام شدهاست؛ ازجمله پایاننامه خانم شهناز رحیمیفرد تحت عنوان »تأثیر اقلیم بر شعر شاعران معاصر، با تأکید بر نیما، فروغ و آتشی« که با راهنمایی دکتر علی عباس رضایی در سال 1389 در دانشگاه لرستان دفاع شدهاست. همچنین مقالهاي در مورد تشبیهات اقلیمی در داستانهاي شمال و جنوب ایران، نوشته علی نوري و علی قرهخانی که در پژوهشنامه زبان و ادب فارسی - گوهرگویا - ، سال پنجم، شماره 4، زمستان 1390 به چاپ
