بخشی از مقاله
چکیده
با شکلگیری و توسعه جوامع بشری و دور شدن تدریجی انسان از طبیعت و بروز ناملایمات زیستی نیاز به ارتباط با طبیعت بهعنوان یک حلقه گمشده در محیط زندگی بشری مشخص گردید.در این زمان بود که انسان درصدد چارهجویی برای ایجاد فضاهای طبیعی در محیطهای شهری معاصر برای برقراری رابطه انسان با طبیعت برآمدند که نتیجه این تلاشها شکلگیری فضاهای سبز شهری، با الهام یا برگشت مستقیم به الگوی باغها و تاریخ کهن باغ سازی در دنیا گردید.تحقیق حاضر به شناخت فضاهای باز و سبز طراحیشده در دوره معاصر را بر مبنای عوامل فیزیکی و مبنای ریختشناسی شروع و به بررسی رابطه میان الگوی طراحی باغ ایرانی و فضای باز و سبز معاصر میپردازد . انگاره کلی در مورد نمونه موردیهای باغ فین کاشان بهعنوان نمونه موردی تاریخی،مدرسه عالی مدیریت، پارک شفق، میدان اصلی زنجان بهعنوان فضاهای باز و طراحیشده در دوره معاصر مورد ارزیابی قرارگرفته است.
واژگان کلیدی:
الگو، باغ ایرانی، فضاهای سبز، معماری معاصر
مقدمه
پاسخگویی به نیازهای انسان ازجمله نیاز به خلوت ،کسب آرامش،کامل، خودارزیابی و شکوفایی ، بر تنشزدایی و افزایش میزان بهداشت روان بهصورت فردی و جمعی مؤثر است و حضور مناسب طبیعت در محیط کالبدی زندگی میزان بسیاری از بیماریهای روانی،جسمی و اجتماعی در جوامع را کاهش میدهد
بشر از دیرباز با طبیعت مأنوس بوده و همواره به دنبال ایجاد وحدت بین خود و طبیعت پیرامون خویش بوده است.در این راستا گاهی خود را همرنگ طبیعت نموده و گاهی نیز اندیشه ایجاد محیطزیست کاملی را بر اساس نظم و فارغ از نظام حاکم بر طبیعت در سر پرورانده است. در باورهای اسطورهای ایرانیان باستان آب و گیاهان، نمادی از آناهیتا و مهر بودهاند که باروری و حاصل خیزی در ارتباط با آب و گیاهان بوده است - جوادی،[17]. - 1386 بر این اساس جهانبینی اسلامی ، شهرهای کشورهای اسلامی نیز باوجوداینکه اغلب در مناطقی با شرایط اقلیمی سخت قرار داشتند اما نظام دهی و شکلگیری آنها در جهت ایجاد هماهنگی و تعادل بین محیط مصنوع و طبیعت و نیازهای انسان، الگویی موفق بوده است - شکویی،[25]. - 1365 بر این اساس میتوان گفت معماری همواره در جهت استفاده از فضاهای شهری و محیط زندگی انسان بهعنوان تأمینکننده ارتباط انسان با طبیعت حرکت نموده است که ایجاد فضای سبز معاصر بهعنوان یکی از عوامل اصلی تأمینکننده ارتباط انسان و طبیعت همواره موردتوجه بوده است.باغهای ایرانی در طول تاریخ بهطور کامل تحت تأثیر مسائل محیطی، سیاسی و اقتصادی قرار داشته است، که بخش عمدهای از آن ازدسترفته و تنها دوره تیموریان تا تاریخ معاصر را در برمیگیرد.در این پژوهش سعی بر آن شده تا بامطالعه بر روی ویژگیهای باغ ایرانی و برسی نمونههای موردی معاصر و تاریخی به این مسئله که ، تأثیر الگو باغ سازی ایرانی، بهصورت الگوبرداری مستقیم از باغ ایرانی،یا با الهام از باغ ایرانی، بر طراحی فضای باز در معماری معاصر ایران چیست؟ پاسخ داده شود.
پیشینه تحقیق
امروزه اصول حاکم بر معماری ایرانی، نظیر سلسلهمراتب، هماهنگی و تناسب، پیوند با طبیعت و هندسه ،بهکلی مهجور مانده و بهیقین شناخت و بهکارگیریشان راه گشا خواهد بود. - سیفیان، 14،. - 1386 [24] شکل و ارزش کیفی کالبد فضاهای سنتی ایران ارزش ویژه ای دارد که مطالعه آن به فهم جهان احساسی و ادراکی جامعهها و نهایتاً طراحی مجدد آن کمک میکند - حبیب، 1385،[19]. - 32 تاریخ نشان میدهد که انسان هرچه به تواناییهای علمی خود افزوده
از کنشها و واکنشهای هماهنگ و بیواسطه خود و طبیعت کاسته است. حالآنکه دوری فیزیکی از طبیعت ،غربت معنایی و فقدان تأثیرات روحی و روانی را به دنبال داشته است. هویت ما با طبیعت مرتبط است و ابتداییترین فرم برای حفظ آن اهمیت و پایبندی به اخلاقیات محیطی است. منطقی نیست که منافع مستقیم تماس خود با طبیعت را تشخیص دهیم ولی به بقای آن اهمیت ندهیم - آندرو برنان به نقل از بل،1382، [12] . - 119 در دوران معاصر نظریههای بسیاری با مبانی فکری متفاوت، رابطه میان انسان و طبیعت را نبین کردهاند . پیوند آنها، رویکردهای معماری به طبیعت نیز در سطوح مختلف و بارههای گوناگون ،نمود یافتهاند. طبیعت، همواره به عنوان شالوده و زیربنای شکلگیری نظریههای معماری مطرح بوده و تنها نیمه دوم قرن بیستم ،اوج نفوذ تفکر مدرن در معماری، وقفه ای در این روند رویداده است [3] . - forty, 2000, 220 - فرآیند گونه شهری بهگونهای گسترشیافته که افزون بر دغدغههای همیشگی و سنتی آن پیرامون زیباشناسی و محیط، اینک فرآیند پذیرش مسئولیتهای اجتماعی و زیستمحیطی در آن هرچه بیشتر دیده میشود. - گلکار،1390،[30]. - 30
-1 تعریف الگو در معماری
ما دنیا اطراف خود را میبینیم و سپس با خلاصه کردن آن بهصورت علت و معلول و استفاده به راهحلهایی که در شرایط مختلف تکرار میشوند ، ساختار آن را درک میکنیم، این قاعده تجربی نمایانگر نظم و قاعده رفتار هستند که الگو نامیده میشوند [9] . - salingaros,1999 - الگوهای معماری حاصل تجربه بشری بوده و ابزاری برای تولید فرم و فضای معماری محسوب میشوند.در یک نگرش کلنگر ، اثر معماری بهمثابه یک سیستم میباشد که الگو نظم و رابطه میان عناصر سیستم است . تولیدات الگو در حوزه فضا و فرم معماری و به بیانی در حوزه کالبد محیط مصنوع قابلبازشناسی و استفاده است ، درحالیکه نمود عینی مفاهیمی چون پارادایم، طرحواره و کهنالگو در مقیاسی فراتر و در حوزههای فرا مادی ازجمله اندیشهها ، سنتها، آیینها و رفتاری انسان قابلپیگیری بوده و خود بستری برای شکلگیری الگوهای معماری هستند - ماهوش، 1385، [31]. - 52 در اثر یکزبان الگو ، الکساندر و همقطارانش 253 راهحل یا الگو طراحی را که در معماری مطرح میشوند استخراج نمودند ، مانند نیاز به پارکینگهای روباز کوچک - الگو - 103 یا ایوانک شش فوتی - الگوی - 167 یعنی حداقل عمقی که برای مفید بودن ایوانک لازم است . - Ishikawa, Alexander, 1977 - [1]
-2 باغ ایرانی
مفهوم باغ ایرانی در طی تاریخ بهعنوان جوهرهای پویا برای تجلی فضای متعالی در پارادایمهای فکری و عقیدتی مختلف حضور یافته است و کارکرد و دامنه حضور آن به اشکال مختلف نظیر باغ میدان، باغ مقبره، باغ شکار، باغ مدرسهها و غیره، بروز یافته است. بنابراین باغ ایرانی یک سیستم بههم پیوسته و چند سطحی از ساختار، عملکرد، معنا، احساس، اقلیم، فضا، مکان و زیستگاه را در یک بستر فرهنگی مشخص تشکیل میدهد، که درنهایت حس مکان یا روح مکان در آن فضا میدمد. متأسفانه این کهنالگوی باغ ایرانی از کالبد شهرهای معاصر امروزی رخت برجسته و این فضاهاصرفاً به موزههایی برای گذراندن اوقات فراغت تبدیلشده است. این در حالی است که در فلسفه وجودی و گونه شناسی باغ ایرانی ،عملکرد باغ ارتباطی کاملی بازندگی روزمره و حیات و پویایی شهر داشته و عنصر اساسی ساختار طبیعی- مصنوعی شهر را شکل میدهد - مثنوی،[32]. - 1390 باغ ایرانی پیوند زیبایی و سودمندی است - پیرنیا،1373،[15]. - 9 و نیز موجودیتی است گویای نیازهایی که هم روزمرهاند و کاربردی و هم معنایی و انتزاعی - فلامکی،[28]. - 83 در دایر المعارف اسلامی در توضیح واژه باغ آمده: محوطهایغالباً محصور، ساخته انسان با بهرهگیری از گل و گیاه، درخت، آب و بناهای ویژه که بر قواعد هندسی و باورها مبتنی است - چگینی، 1381، [18 ]. - 206 همچنین باغ ایرانی پیوند فرخنده زیبایی و سودمندی است - پیرنیا،1358، [15]. - 9 بازشناخت باغ ایرانی، دیدار عالم مینوی و نیوشایی آوای درون هستی است - دادبه، 1383،ص [21]. - 33 باغ ایرانی فضای آرامش و آسایش و محل غور و اندیشه، تعریف میشود - میرفندرسکی،1383، [ 34]. - 10 باغ ایرانی در دورههای تاریخی گوناگون در شکل کلی خود تحول محسوسی نداشته و به این دلیل میتوان گفت باغ ایرانی یک شیوه است نه یکگونه.درواقع میتوان باغ را بهعنوان محیط پیونددهنده محیط مصنوع و طبیعت در ایران متناسب با نوع کارکرد ابنیهای که در آنها استقراریافتهاند، عناصر یا طرح ویژه و نیز میزان وسعتشان در دستهبندی مشخصی قرار دارد - شاهچراغی،1391، [26]. - 47 اغلب پژوهشگران تأکید میکنند در باغ ایرانی نهایت مادی به بی نهایت معنوی ارتقا مییابد. باغ تا آنجا که ممکن است ساده و روشن شکل میگیرد و ابهامی مادی در رابطه انسان و فضا باقی نمیگذارد - میرفندرسکی،1383،[34]. - 10 درواقع چنین بیان میشود که باغ ایرانی میان کنش میان شکل و سطح است و فضایی پاک و غرق آرامش و خالی از هر تنش و محیطی تفکر انگیز پدید میآورد - اردلان و بختیار، 68، [ 11.] - 1383 و میتوان گفت کیفیت و آرامش، آسایش و محلی برای اندیشه، تفکر تأمل و تخیل، خلاق بهوسیله عدد و هندسه، رنگ و ماده یعنی عناصر کالبدی به حیطه حواس انسانی درآمده است. چراکه تمامی این کیفیات در فرآیند استنباط ذهنیات از عینیات قرار میگیرد و زمینه درک و فهم باغ ایرانی فراهم میشود - میرفندرسکی،10،.[34 ] - 1383
-1-2 الگوی جامع باغ ایرانی
محدودهای مربع یا مستطیل شکل از زمینینسبتاً وسیع که با دیواری در پیرامون آن محصور است . سطح این محدوده با دو محور متقاطع عمود بر هم به چهار قسمت مساوی تقسیم میشود. آب از فواره واقع در مرکز حوض در محل تقاطع این دو محور ، فوران کرده و بر چهار جوی هدایت میشود و درختان درون سطوح مربع شکل را آبیاری میکند. اصلیترین بنای باغ کوشک در مکان تقاطع دو محور قرار میگیرد - شاهچراغی،1391، [26]. - 42
-2-2 نظام ساختار هندسی باغ ایرانی
ساختار هندسی در باغ ایرانی به دو صورت عمده شکل میگیرد . یکی ایجاد سه کشیدگی - سه محور - بهموازات هم در طول باغ و دیگری در نظر گرفتن دو محور اصلی عمود بر هم و سپس تقسیم باغ به مربعهایی که خود دارای تقسیمات منظم هستند - همان ، 1391، [26]. - 43 همچنین هندسه اعمالشده در باغ ایرانی ، بهعنوان ابزاری برای انتزاع و تجرید باورهای فرهنگی دانسته میشود . به صورتی که بیان میشود: شرایط زیست در سرزمین ایران مستلزم ریاضی، یعنی انتزاعیترین علوم است تا بتواند امکان کاربرد علمی یابد. لیکن از سوی دیگر انتزاع ، جهان مادی را در بیکرانگی جهان مینوی اندیشه مستحیل میسازد - دادبه،1383، [21]. - 32 زمانی که در باغ ایرانی حرکت میکنیم دورترین نقطه باغ، نزدیکترین نقطه آن به نظر میرسد. این میتوان هندسه هم باشد ، ولی هندسهای است که ذهن آن را میتواند بفهمد و با آنیک زندگی متقابل روزمره و خالص که شما به آن سلوک میگویید، بکند - فلامکی،1383، [28]. - 4 یکی از مهمترین ویژگیها در باغ ایرانی تلفیق بنا و باغ است و این دوگاه آنچنان به همآمیخته میشوند که نمیتوان احساس کرد که کجا باغ سازی خاتمه یافته و کجا آغازشده، شاید بتوان گفت کوشک درون باغ خود باغی کوچک است . این رابطه و این آمیختگی بهوسیله پیوند ارتباطهای فضایی و ارتباط عناصر تشکیلدهنده باغ صورت میپذیرد - دانشدوست،1363، [22]. - 321
-3-2 بازنمایش باغ در فرش
فرش ایرانی کالبدیترین تجسم باغ پس از تجسم معما رانه آن در ذهن ایرانی استاساساً. فرش ایرانی بیشتر باغ است تا فرش، با پراکنش حوضچه مرکزی، این تودهها که درنهایت زیبایی و ظرافت کاشته شده و با گلها و تزئیناتی از حیوانات و شخصیتهای نمادین آراستهشدهاند در قالب چهارچوبهای گوناگون پراکنده می شوند [8]. - maurieres, 2004, 108 - میشل فوکو مینویسد : فرش ایرانی باغی متحرک در فضا- مکان است. باغ کوچکترین نقطه در جهان درعینحال تمامی جهان است [4]. - fucoult,1976 - پس بازخوانی فرشها به ما کمک میکند که ایدئولوژی و جهانبینی اصلی پیدایش باغها را بفهمیم [2]. - caratola, 1985, 96 - باغ و فرشها مظهر شکل ، ارتباط و بیان احساسات در فرهنگ ایرانی دانسته میشوند
-4-2 حاشیه فرش یا دیوار باغ
دیوار پیرامونی باغ ایرانی ، با تمامی نظامهای کارکردی و معنایی و نیز ویژگیهای کالبدیاش یکی از شاخصههای باغ ایرانی است که در طرح فرش ایرانی بهصورت حاشیه فرش نمایش داده میشود. فردوس که چنانکه از معنی ریشه آن برمیآید. " pairi daeza " باغی است محصور،با چندمعمولاً - هفت - حصار پشت سر هم که یک حصار آن از همه بلندتر و پهنتر - کلفتتر - است. بهطوریکه اهریمن نتواند به آن راه پیدا کند .لاشههای مکرر - معمولاً هفت یا پنج - و مخصوصاً یک حاشیه پهن و مشخص میانی در فرش ایران همین دیوار مکرر فردوس است - حصوری،1376، [20]. - 249
شکل -1 حاشیه فرش یا دیوار باغ، موزه فرش ایران، کتاب فرش های باغ ایرانی
شکل -2 حاشیه فرش یا دیوار باغ،موزه فرش ایران، کتاب فرش های باغ ایرانی
-3 باغ ایرانی در معماری معاصر
در آثار بسیار زیادی از معماری معاصر ایران،حضور باغ ایرانی به چشم میخورد که از حضور مفهوم آن در ذهن انسان معاصر ایرانی - بهویژه طراحان - نشان دارد - همان،1391، - 235 ،[26] که میتواند به گونههای مختلفی از آن را مشاهده کرد،نمونههایی که بهصورت کامل الهام گرفته از باغ ایرانی .یا بهعنوان نمونه پرداختن و طراحی دیوار یک مجموعه فرهنگی یا فضای عمومی با الهام از دیوار باغ ایرانی که تمامی خدمات و کاربریها را در خود جای میدهد ،یک تلاش در این زمینه محسوب میشود - همان،1391، [26]. - 235
-4 نمونههای موردی
-1-4 مجموعه مدرسه عالی مدیریت
این مجموعه بهعنوان یکی از موفقترین آثار اردلان است که با مبانی نظری وی بسیار نزدیکی دارد.
این مجموعه بهصورت باغی درونگراست که بر زمینی مستطیل شکل به ابعاد110 در70 متر استقراریافته، ساختمانهای کم ارتفاع پیرامون آن را چون دیواری قطور در برگرفته و آن را تعریف کردهاند. نادر اردلان، او خود رااساساً تئوریسین نمیداند و مبانی فکری او تحت تأثیر ایان مک هارگ، لویی کان و نقش پررنگ سید حسین نصر صورت گرفت. از مک هارگ گرایش به طبیعت و اکولوژی را آموخت، لویی کان آموزههای او را به سمت تاریخگرایی سوق داد و روح معنوی و فرهنگی معماری و نیز اندیشههای نصر او را به عرفان و معنویت اسلامی سوق داد. - بانی مسعود،1388، [13]. - 314 این باغ با الهام از نظام معماری باغ فین کاشان طراحیشده است. ساختمان کتابخانه و ساختمان اداری بر محور طولی باغ قرارگرفته و مدرسها در پیرامون آن بهصورت دیواری محصورکننده است . - pontoizeau, 1987, 8 - [6]
