بخشی از مقاله
طراحی باغ تالار با رویکردی بر باغ های ایرانی
چکیده
عناصر معماری منظر سرشار از رویکردهای متفاوت معمارانه است. تناسبات، تضادها، تقارنها، تعالی و دیگر پارامترهای زیبایی شناسی نیز در آثار معماری منظر همچون سایر هنرها چشمگیر است. اما رویکردهای کارکردی عناصر معماری منظر در بسیاری از موارد دیده نشده است. به همین منظور ارتباط میان چشمانداز و سلامت انسان در تحقیقات و در سطح جهانی بسیار مهم تلقی شده و اهمیت روز افزون پیدا میکند از طرفی لذت بردن از این چشما ندازها ویژگی منحصر به فرد انسان است بدین معنا که انسان ذاتاً به طبیعت تمایل دارد و در کنار آن آرامش خاطر پیدا می کند و از طرف دیگر به وضوح می توان دریافت که معماری منظر فقط در راستای زیباسازی محیط گام برنمی دارد بلکه منظر و عناصر طبیعی را به گونه ای طراحی می کند که بر روان فرد تأثیر مثبت داشته باشد.
در طی سده اخیر، واژه مکان همراه با طیف وسیع معانی،تقریباً در تمامی فضاهای معماری مطرح شده است. ساخت مکان، به معانی و باورهای انسان تجسد بخشیده و ارتباط عمیقی با ساحت های وجودی انسان و ارتباط وی با محیط اطراف خود دارد. از این رو پرداختن به چگونگی ارتباط انسان با طبیعت به صورت تحدید شده در حوزه منظر و شناساندن نوع ارتباط شکل گرفته، گام اولیه در بررسی مفهوم مکان است. از سویی دیگر، باغ ایرانی به عنوان نمونه متعالی از منظر ایران، تصویر باورهای انسان ایرانی - اسلامی در بطن تاریخ است که علی رغم ناملایمات، همچنان به عنوان الگویی موفق از آن یاد می شود.
بدین منظور، پژوهش حاضر در تلاش است تا با بررسی باغ ایرانی، و تطبیق آنها با مفاهیم و اجزای مکانکیفیتهایِواجدِ معنایِ روح مکان در طراحی باغ تالار همراه با هویت ایرانی شناسایی کند و در این راستا گام بردارد.
واژه های کلیدی : معماری، باغ، باغ ایرانی، هویت
مقدمه
»وکسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند، به باغهای بهشتی وارد می کنند . باغ هایی که نهرها از پای درختانش جاری است، به اذن پروردگارشان، جاودانه در آن می مانند و تحیت آنها در آن" سلام" « است(سوره ابراهیم، آیه (32
بشر از ابتدای خلقت، زندگی خود را در بهشت (طبیعت سبز) آغاز کرد، اما امروزه یکی از موضوعاتی که نگرانی های جدی به دنبال دارد، رابطه رو به زوال انسان و طبیعت است؛ طبیعتی که به سان گاهواره ای، انسان را در خود جای داده است. در مورد طبیعت، اصول حاکم بر آن، الهام از طبیعت، ویژگی ها و ارزش عناصر طبیعی، مبنای فرهنگی آن ها و همچنین تأثیری که بر شیوه زیست انسان و رابطه او با طبیعت و عناصر طبیعی دارد، سخن بسیار است در این میان باغ ایرانی مجرایی است به سوی درونی ترین لایه اندیشه وخیال و تعبیری است حکیمانه از جهان بینی ایرانی. در جهان بینی ایرانی طبیعت مرتبه ای از سلسله مراتب کلی وجود است و سیر آن مرحله ای از راه معرفت می باشد. در این میان است که علم با تاثیرش برمحیط به صورت بالاتری تبدیل و انسان را دررسیدن به معرفت وکمال یاری می نماید . باور ایرانی از اعتقادات اونشات می گیرد و در قبال آن جهان بینی مینوی و علوی می آفریند . بنیاد تمام خصلت های تجریدی وکیهان شناسی در تمدن ایرانی بر اساس باور های فرهنگی ماست (دادابه، آ. .(1383این اعتقادات با تاثیر برساختار وعناصر شکل دهنده،مجموعه علل صوری را خلق می کنند.
وقتی سخن از منظر ایرانی به میان می آید، شاید اولین و تنها کلمه ای که در اذهان نقش می بندد، واژه باغ ایرانی است که به رغم تحقیقات بسیار در مورد آن، چنانچه انتظار می رود از جایگاه مناسبی در طراحی های منظر برخوردار نبوده است. باغ ایرانی، در پس ارزش های نهان خود، تنها به هندسه کالبدی شناخته می شود؛ هرچند این هندسه قوی، متفکرانه و منتج از اصول آبیاری و کشاورزی بوده و از اهمیت کمی برخوردار نیست؛ ولی پرداختن صرف به آن بدون لحاظ سایر خصوصیات هویت ساز و مفاهیمی همچون مکان، روح مکان، کیفیت های قدسی آن و ... که باعث تداوم باغ ایرانی در اعصار مختلف شده است، تقلیدی صوری و کاری ناتمام خواهد بود . از طرفی، بررسی عناصر باغ ایرانی به تنهایی و عدم توجه به ارتباط این عناصر با یکدیگر و ارتباط با زمینه پیدایش باغ به سبب معانی و مفاهیم موجود، می تواند از درجه اعتبار و ماندگاری آن طی سالهای متمادی بکاهد قطعاً.اهمیت دیدگاه های کل نگر نسبت به انسان و پدیده های هستی ارتباط عناصر باغ و کیفیت های ناشی از کنار هم قرارگرفتن عناصر، می تواند در شناخت عوامل تأثیرگذار در ارتقاء مفهوم روح مکان ( حس مکان ) در باغ ایرانی نقش اساسی ایفا کند . می توان گفت : ساختار کامل باغ در محیط بیانگر رابطه تنگاتنگ میان طبیعت و جهان بینی و فرهنگ ایرانی است(بهبهانی، ه .( 1383
پیشینه پژوهش
امروزه تفکر دنیای متجدد از دیدگاه تقریبا جهان شمول درباره قداست طبیعت، فاصله گرفته و به دیدگاهی انجامیده که انسان را موجودی بیگانه با طبیعت می داند و طبیعت را دیگر نه آغازگر حیات، بلکه تود ه ای بیجان، ماشینی می انگارد که باید تحت سیطره و تصرف یک انسان زمینی محض قرار گیرد. (نصر، .(1385 هدف کلی باغ ایرانی وصول همنشینی با طبیعت است که به صورت کششی در نهاد انسان وجود دارد (دانشدوست،.(1369باغ ایرانی محدودهایست محصور، با دیواری به عنوان مرز بین عرصه داخل و خارج، سایه و رطوبت بالا کهنهایتاً فضایی فرحبخش نسبت به محیط گرم پیرامون خود به وجود می آورد. (مسعودی،.(1382 نظام ساختاری هنری باغ ایرانی تنها به شکل ظاهری برای سازماندهی کالبد باغ محدود نمی شود، بلکه در مقام ابزار انتزاعی، در ذهن آدمی نیز رابطه ای ایجاد می کند که قابل بررسی است. چرا که هندسه مباحث بسیاری جدی مثل نظم و
رابطه و مناظر را می آفریند و رابطه بین باغ و فضای فکری آدمیزاد را شکل می دهد.زمانی که در باغ ایرانی حرکت می کنیم دورترین نقطه باغ نزدیکترین نقطه آن به نظر می رسد . این می تواند هندسه هم باشد ولی هندسه ای که ذهن آن را می تواند بفهمد. (فلامکی، .(1382مفهوم معمارانه باغ، بازتاب حس مکان یا " مکانیت " است چون باغ فضاییمتعّین به شمار می رود که تصویر کلی کیهان را در خود به قاب می گیرد . این مفهوم که پرورنده انتظام و هماهنگی است، می تواند از راه عدد، هندسه و رنگ و ماده به حیطه حواس درآید،در عین حال نظر عقل را به ذات، به ساحت باطنی مستتر در فضای مثبت معطوف دارد . باغ در حد مظهری از صورت مرکزگرای عالم کبیر، یا ظاهر، و حیاط در حد مظهری از صورت مرکزگرای عالم صغیر یا باطن، جنبه هایی از مکان به شمار می آیند کهمتقابلاًمکمل یکدیگرند.(اردلان و بختیار .(1380آیا تمامی آنچه بیرون محیط باغ دیده ایم و شناختیم و زندگی کرده ایم . به هنگام گذر از این دیوار، پشت سرمان گذاشته می شود و ما پس از گذاراصولاً با جهانی دیگر روبرو خواهیم شد؟ دیوار در معنای متعارفش، جد اکننده دو یا چند مکان از یکدیگر است. پیش از دیوار مکانی است و پس از آن مکانی دیگر.(فلامکی، .(1389
اهمیت و ضرورت تحقیق
عدم وجود ارتباط بین هویت و نوآوری نوین در عرصه تکنولوژی های معماری، عدم وجود التزام به هویت و معیارهای هویتی-فرهنگی در عصر جهانی شدن، عدم بکارگیری همزمان تکنولوژی های نوین در معماری در عین وابستگی به پاسداشت هویت بومی و ملی.
اهداف پژوهش
· طراحی باغ تالاری با رویکرد باغ ایرانی (هویت)
· تطبیق باغ ایرانی با مولفه های علمی و اسلامی.
· فضایی متاثر از عناصر فضای سبز (آب و گیاه) بر انسان از منظر آموزه های اسلامی.
· ایجاد فرصت انتخاب کردن ، خلوت گزیدن و تجربه کنترل بر امور.
· ایجاد محیطی برای دور هم جمع شدن و تعامل اجتماعی.
· ایجاد فضایی برای تحرک فیزیکی ( پیاده روی ).
· سکوت و دور بودن از سر و صدای مکانیکی و ماشینی.
· خلق فضایی سرشار از آرامش و امنیت.
· خلق ویژگی های مثبت و واضح.
رابطه انسان با طبیعت
برای آشکار ساختن نسبت انسان با باغ که منجر به مکانمندی در باغ می شود، ابتدا به ارتباط انسان با محیط از دیدگاه های مختلف می پردازیم:
نوع ارتباط معماری (به عنوان سازه انسان ساخت) با طبیعت و به گفته ای دیگر، نوع دست اندازی به طبیعت، ریشه در طرز تفکر انسان و جها نبینی انسان در مورد طبیعت دارد. در بسیاری از فرهنگ های شرقی، ارتباطکاملاًنزدیکی بین انسان و طبیعت وجود
داشته است. انسان در این تفکر، خود را جزیی از طبیعت می دانسته است. چنین تفکری در بین متفکرین غرب نیز تا قبل از سیطره جهان بینی مسیحی وجود داشته است. این ارتباط دوگانه از طریق مسیحیت تبدیل به یک ارتباط مثلث گون شده است. براساس این تفکر، خداوند طبیعت را خلق کرده و بشر ملزم به استفاده از آن است. در شرق آسیا، آنچه خدایی بوده علی رغم ما فوق طبیعی بودنش در ارتباط نزدیک یا حتی در یگانگی با طبیعت قرار داشته است، به این ترتیب جمعا با خود انسان نیز یگانه به حساب می آمده است (گروتر، .(1375امروزه تفکر دنیای متجدد از دیدگاه تقریبا جهان شمول درباره قداست طبیعت، فاصله گرفته و به دیدگاهی انجامیده که انسان را موجودی بیگانه با طبیعت می داند و طبیعت را دیگر نه آغازگر حیات، بلکه توده ای بیجان، ماشینی می انگارد که باید تحت سیطره و تصرف یک انسان زمینی محض قرار گیرد (نصر، .(1385به طوری که شولتز یکی از بدفهمی های دوران مدرن در مورد محیط و بومگاه را خلاصه شدن در دنیای صرف به هوا، نور و فضای سبز عنوان می کند (نوربرگ شولتز، .(1388 به علاوه همین تفکر متجدد، به شیوه ای که در هیچ تمدن دیگری نمونه ندارد، قوانین طبیعت را از قوانین اخلاق و اخلاق بشر را از عملکردهای عالم، جدا ساخته و به گونه ای تأثیرات این جدایی نمود پیدا کرده است. به نظر می رسد همان گونه که »نصر « در کتاب دین و نظم طبیعت، مرگ و نوزایی انسان متجدد و جها نبینی او را نقطه آغازین حل بحران زیس تمحیطی اعلام می کند(نصر، .(1385 این نقطه (دگرگونی و نوزایی مجدد جهان بینی انسان) می تواند آغازی برای بررسی دوباره ارتباط انسان یا طبیعت و به تبع آن، نوع برخورد در معماری منظر باشد.
بررسی نظرات ابن سینا از آن جهت اهمیت دارد که او هم حکیم، وهم طبیبی مسلمان است. ابن سینا، فضای زیست آدمی را در چگونگی سامان یابی تن و روان او بسیار مؤثر می دانست. او در کتاب قانون در بحث استفاده از دارو برای درمان می نویسد: »بدان که کمک جستن از چیزهایی که نیروهای روانی را تقویت می کنند؛ مانند شادی و دیدار با مناظر خوش آیند طبیعت و همنشینی با نشاط آورها برای بیمار بسیار نافع است « (ابن سینا ( 1370 بدین ترتیب ملاحظه می شود که ابن سینا طبیعت پیرامون انسان را در جسم و روان او مؤثر می داند و از ارتباط با طبیعت به عنوان یک روش درمانی یاد می نماید. (جدول (2
چهار باغ یا باغ ایرانی
در ایران باغ در محیطی مستطیل شکل با دیواری احاطه می گردد و توسط دو محور عمود بر هم تقسیم بندی می شود. این نظم ساده، فرمی چلیپایی را شکل می دهد که به عنوان ویژگی اصلی باغ های ایرانی شناخته می شود. (محمد امین میرفندرسکی، (1380 درباره ی چگونگی شکل گیری این فرم چنین نظر می دهد که باغ نشانه ی تلاش انسان برای به نظم درآوردن طبیعت و ساختی مصنوعی از آن است. آدمی در خلق محیطی مصنوع، آنچه را که در ذهن دارد و مفاهیمی را که می شناسد، تأثیر می دهد. در بیشتر نقاط ایران، اقلیم به گونه ای است که سرسبزی به خودی خود در اختیار انسان نیست، اما عناصر تشکیل دهنده ی این سرسبزی یعنی آب، باد، خاک، خورشید (آتش) وجود دارد که نیاز به تصمیم و اقدام انسان دارد تاتواماًآفریننده ی سرسبزی باشد . مشاهده ی طبیعت به ویژه تماشای آسمان و ستارگان و حرکت خورشید در انسان حس جهت (شرق، غرب، شمال، جنوب)، حرکت و زمان را القا کرده و او را به یک نظم ساده ی هندسی می رساند. انسان در این هنگام و در زمان ساخت یک مکان سعی می کند آنچه را که درک کرده است بیافریند. همچنین وی ( ( 1383 کالبد باغ و حالت های الهام دهنده ی آن را به این صورت تعریف می کند که باغ ایرانی دو شکل عینی (کالبدی) و ذهنی را هم زمان دارد. جنبه ی کالبدی، شکل و فرم را نشان می دهد. از این وجه باغ مکانی محصور است که شیبی ملایم جهت به جریان درآوردن آب دارد. همچنین دارای دو محور متقاطع عمود بر هم، کوشک یا استخری در محل رسیدن محورها، سردر ورودی و کوشک های فرعی دیگر است. شکل ذهنی یا روحی در حقیقت تأثیر
مستقیمی است که فضا یا مکان ساخته شده بر روی اندام های حسی می گذارد و درکی است که از این فرآیند حاصل می شود. دو
شکل عینی و ذهنی ممکن است بر مبنای عوامل فرهنگی، اجتماعی، تاریخی بر هم اثر کرده و در یک جهت عمل کند یا به عبارتی دیگر به وحدت برسد، در این هنگام فضا دارای مفهوم های ناشناخته و حالت های الهام دهنده می شود. فضای باغ هم زمان جسم و روح را در خود دارد.
روح مکان طبیعی
شولتز پس از تقسیم بندی حالات فهم انسان از محیط طبیعی، مکان های طبیعی را بر اساس ویژگی های عناصر پایه ای (همچون آسمان و زمین و نور آفتاب) به سه دسته، تقسیم کرده (جدول (3 و بیان می کند که چشم اندازهای ذکر شده، الگوهای اولیه مکان های طبیعی اند که می توانند ما را در "فهم" روح مکان هر وضعیت عینی یاری رسانند و به عنوان گونه هایی مختلف، به ندرت به شکل ناب ظاهر می شوند و اغلب در ترکیب های متنوعی حضور دارند(شولتز، .(1388از این رو، وی گروه چهارمی را نیز به عنوان "چشم انداز مرکب" معرفی می کند که نتیجه در کنار هم قرار گرفتن گروه های قبلی و متضمن امکان های متعدد و بی شمار بوده و کثرت متناظری از "معناهای وجودی" را معین می سازد.
جدول .3 رابطه بنای معماری با محیط. مأخذ : گروتر، 1375
