بخشی از مقاله
سیر تحول معماری مدارس از الگوی سنتی ایرانی تا الگوی متداول معاصر
چکیده
تاریخچه پیدایش مدارس در کشورهای مختلف متفاوت است . در ایران باستان آموزش وجود داشته است . همچنین در زمان هخامنشیان آموزش در خانواده ، جوار مراکز مذهبی و دربار صورت می گرفته است . در زمان ساسانیان آموزش درباریان وجود داشته و دانشگاه جندی شاپور در زمان اردشیر بابکان تاسیس شده است . از آغاز قرن چهارم و در طول قرن پنجم هجری قمری ، تحولاتی در تشکیلات آموزش و پرورش ایران به وجود آمد . بدین طریق که ساختمان های مساجد ، از شکل ساده خود خارج شده و در آنها حوزه های درس و اتاقهایی برای سکونت طلاب علم بوجود آمدند . بتدریج در جوار مساجد ، مدارس بوجود آمدند. از جمله مدارس آن زمان ، باید مدارسی را نام برد که حسن بن قاسم معروف به داعی صغیر در آمل تاسیس کرد . به دنبال آن مدارسی به نام نظامیه ، بوسیله خواجه نظام الملک طوسی در سراسر امپراتوری اسلامی سلجوقی به وجود آمدند.در کشور ما مهمترین مراکز تعلیم و تربیت از صدر اسلام تاکنون خانواده ، مسجد ، مکتب و مدرسه بوده است . تاسیس مدارس به سبک جدید از حدود 160 سال پیش در زمان قاجاریه مورد توجه بوده است . تاسیس دارالفنون در سال 1230 شمسی و توسعه مدارس ایران در برخی از شهرستانهای بزرگ را می توان سرآغاز معرفی نظام جدید مدارس و از اقدامات مهم فرهنگی دانست. لذا در این مقاله تلاش شده تا با بررسی سیر تحولات مدارس در کشورمان قبل از 1300 شمسی تا امروز و با در دست داشتن گونه شناسی مدارس در طی این سالها و شناخت تغییرات در این بخش به شناسایی مفاهیم از دست رفته در این فضا پرداخته شود . روش انتخابی در تحقیقات بصورت میدانی و اسنادی خواهد بود
مقدمه
مدارس و موسسات آموزشی در زمره مهم ترین سازمان های هر جامعه به حساب می آیند ، چرا که در پیشبرد جامعه و بـالا بـردن سطح دانایی و توانایی و نیز تعالی اخلاقی اعضای آن نقشی به غایت موثر ایفا می نمایند . همچنین جایگاه آنها به عنوان مراکز تربیـت و پرورش متخصصان و کارشناسان در خور توجه بسیار است . به دیگر سخن موفق ترین جوامـع از بهتـرین مراکـز علمـی و آموزشـی در دستیابی به اهداف خود بهره جسته اند . از طرف دیگر تکوین هر فضای آموزشی نشان دهنده بوجود آمدن نـوعی فعالیـت تخصصـی در جامعه می باشد . پدیدار شدن نیاز به نیروی آموزش دیده ، خود توجه به موسسات آموزشی و عملکرد آنان را بر می انگیـزد و حکومـت سعی می کند با حمایت و یا اعمال تغییراتی در این مراکز این کمبود را بر طرف کند . به همین دلیل در طـول تـاریخ ایـران دسـتگاه های حکومتی نقش موثری در به وجود آمدن مراکز آموزشی و جهت دهی روند فعالیت آنان بر عهده داشته اند و بر این اسـاس شـکل ، کیفیت و محتوای کالبدی بناهای آموزشی ، تا حد زیادی متاثر از نحوه ی ارتباط حکومت ها با مراکز آموزشی است .
روند رو به رشد مدارس و مراکز علمی ایران از قبل از اسلام ، تا اواسط دوره قاجار ، گاه با سرعت و گاه با رکود همراه بود ، اما هـیچ گاه این سیر صعودی منقطع نشده است . تا آنکه تحولات ایران در نیمه دوم حکومت قاجار ( نیمه دوم قرن 13 ش ) زمینه انقطاع ایـن سیر تاریخی را فراهم آورد. به گونه ای که شیوه نوین آموزش در کشورمان ، حتی حوزه های علمیه را نیز ، به عنوان سنتی ترین مراکز آموزشی تحت تاثیر قرار داده است . و در طول نیم قرن گذشته ، جامعه مدنی ایران نیازی بی سـابقه بـه گسـترش آمـوزش و پـرورش عمومی را پدید آورده است . در نتیجه مدارس بسیاری در سراسر کشور بنا گردیده که در آنها استاندارد های فنی ، ملاحظات محیطـی و هویت معماری در نازل ترین سطح ممکن ملحوظ شده است . مهم تر از همه فضایی که در درون این مـدارس پدیـد آمـده فاقـد هـر گونه نقش سازنده و حمایت کننده در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوان است . شیوه رایج مدرسه سازی در ایران در واقع تـداوم الگـوی غربی است که همراه با سیستم جدید آموزش و پرورش از ممالک اروپایی به عاریت گرفته شده است و در واقع بعـد آمـوزش و پـرورش نفوذ محتوا و روش تعلیمات غربی ، در کنار نیاز فزاینده دستگاه های دولتی به تربیت نیروی انسانی ماهر ، اهداف و انتظـارات جدیـدی را برای آموزش همگانی مطرح نمود. پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و از نوع تاریخی ، پـس از بررسی تاریخچه مختصر و در عین حال جامعی از روند شکل گیری و توسعه مدارس پس از اسلام ، به بررسـی تغیـرات آن در طـول تاریخ پرداخته است .
تاریخچه فضای آموزشی
فضای آموزشی پیش از اسلام
پیش از اسلام دو عامل مهم اداری و مذهبی موجب پیدایش فضای آموزشی شد.دستگاه اداری و مذهبی کشور همزمـان بـا هـم در دوره ساسانیان به گونه ای توسعه یافت که از یک سو افزایش تعداد و منزلت دبیران منجر به تکوین طبقـه ای خـاص از آنـان شـد و از سوی دیگر صد ها آتشکده ساخت ه شد که برای تامین مربیان و مبلغان مذهبی بـه هـزاران موبـد نیـاز داشـت . آمـوزش علـوم اداری و مذهبی در همه دوره ها از یکدیگر متمایز نبود ، بلکه حداقل در برخی از اوقات در دوره ساسانیان در یک فضا و توسط موبـدان صـورت می پذیرفت . آموزش بیشتر جنبه طبقاتی داشت و تنها گروهها و قشر های معینـی مـی توانسـتند از ثمـرات آن بهـره برند.فضـا هـای آموزشی نیز اغلب مجاور مراکز اداری و سلطنتی یا مراکز مذهبی جای داشتند.( کیانی65،(1366
با توجه به منابع مکتوب ، اطلاعات موجود از ویژگی های کالبدی مراکز آموزشی پیش از اسلام بسیار اندک اسـت. یکـی از قـدیمی ترین آنها که گویا متعلق به اواسط هزاره دوم ق.م بوده در شهر ایلامی شوش کشف شده است. (کیانی 1366، (53
فضای آموزشی پس از اسلام
با ظهور اسلام در ایران تغییرات و تحولات عمیقی در نحوه آموزش و مواد آموزشی بوجود آمد. دو عامل گرایش شـدید بـه مباحـث مذهبی و آموزش همگانی و همچنین تعریف آموزش و پرورش عمومی بیشتر در حوزه فراگیری زبان عربی و عبادات روزمـره و خوانـدن قرآن سبب شد که مساجد به عنوان اولین پایگاههای اصلی آموزش و پرورش به حساب آیند. به تدریج و با تخصصی تر شـدن دروس و مباحث، مسجد- مدرسه ها به وجود آمدند. به موازات این تغییر، تحولی کالبدی نیز به وجود آمد که همان تبدیل مساجد از یک ایـوانی تا چهار ایوانی بود.به نظر می رسد این تغییر عملکردی نیز در این سیرتحول کالبدی تأثیر گـذار بـوده اسـت. مسـجد - مدرسـه هـا در حقیقت مدارسی در دل مساجد بودندکه رواق ها و شبستان طبقه اول به نماز و استفاده عموم اختصاص داشت و حجره های طبقه دوم به طلاب و درس و بحث همچنین ایوان های دیگر نیز مدرس های طلاب -خصوصاً در ساعات غیر عبـادی - بـه حسـاب مـی آمدنـد. مسجد-مدرسه های اردستان و زواره از این دسته هستند.(همان 78 )با توجه به منابع مکتوب ، نخستین مدرسه را مربوط به شرق ایران و در اوایل سده چهارم می داند و در جای دیگر از مدرسه ای به نام میان داهیه در اواخر سده سوم در نیشابور نام می برد. اما در برخـی دیگر از نوشته ها نخستین مدرسه در جهان اسلام را مربوط به حکومت علویان طبرستان می دانند و آن مدرسه ای اسـت کـه یکـی از رهبران آن به نام ناصر کبیر (متوفی به سال 304 قمـری ) در آمـل و در کنـار آرامگـاه خـود مـی سازد(سـلطانزاده .(1364 از مـدارس نخستین اسلامی در ایران بنای قابل توجهی به جا نمانده است. گذشت زمان و یورش های مغول و تیمور موجب ویرانی کامل برخـی از شهر های بزرگ و مراکز علمی و آموزشی نخستین سده های اسلامی مانند نیشابور و ری می گردد.(پیرنیا 1371 ، ( 93 قـدیمی تـرین مدرسه موجود را مدرسه فخریه سبزوار از زمان فخرالدوله دیلمی بیان می کند که تا به حال بار ها بازسازی شده است ؛بنابرین ، آگاهی از شکل نخست آن کار آسانی نیست . (ریاحی 1385 ، (126
اوج مدرسه سازی در ایران زمان سلجوقیان و به همت خواجه نظام الملک بوده است .(کسایی 1374 ).اکثر مدرسه هایی کـه نظـام الملک احداث می کرد به نظامیه مشهور بود(کیانی 1366، (58 تأسیس مدارس نظامیه اولین تفکیک فضایی کامل و نظام مند را میـان مدارس و مساجد رقم زد. هر چند پیش از سلجوقیان نیز مدارس مشخص وجود داشت و یابعضاً خانه های علماء و مدرسین به صـورت مدرسه استفاده می شده اما نخستین سیستم آموزش و پرورش با مدیریت متمرکز و هدایت حکومت در این دوره بنا نهاده شد. نظامیـه ها در مراکز ایالات و استان ها، بر اساس برنامه ریزی قبلی با استاندارد و الگوی فیزیکی و معماریمشـخّص همـراه بـا تـأمین نیازهـای اقامتی و رفاهی طلاب بوده است(همان ، .(90 این سبب تغییر الگوی معماری مدارس از الگوی مساجد به الگوی کاروانسراها شد (همان ، (97
ساخت مدارس در دوره صفوی به اوج خود رسید، به حدی که شاردن تعداد مدرسه های اصفهان را پنجاه و هفت بـاب ذکـر کـرده است .(کیانی 1366 ، 60 )همچنین بزرگترین دستاورد صفویان اتحاد دوباره کشور تحت لـوای مـذهب شـیعه بـود ، کـه محـیط تـازه و مساعدی برای شکوفائی هنر ، معماری و تعلیم و تربیت فراهم ساخت. مدارس صفوی علیرغم حفظ الگوی کلی آرایش چهار ایـوانی، در جزئیات ترکیبی، طرح ها و اندیشه های کامل تری را ارائه نمود که ماهرانه به مجموعه ای مستقل وکاملاً در هم تنیده مبـدل گردیـد. تکامل عملکرد چهار فضای گوشه های بنا از این جمله است. این فضاها - که به نظر می رسد در ابتـدا تـا حـدودی بلاتکلیـف بـوده تدریجاً به عملکردهای شایسته تری همچون کتابخانه و امور اداری اختصاص یافت.شاید بتوان اوج تکامل این تفکر را در مدرسـه چهـار باغ یافت.
دوران معاصر
با اندکی تامل در تاریخچه تاسیس بسیاری از مدارس در سال های ابتدایی قرن چهاردهم خورشیدی ، می توان روند سـریع تغییـر سبک مکتب خانه ها و تبدیل آنان به مدارس جدید دریافت که کم کم و با زیاد شدن تعداد دانـش آمـوزان و اسـتقبال مـردم نیـاز بـه ساخت بنا هایی جدید هر روز بیشتر احساس می گردد.
مدارس در دوران پهلوی اول از بناهای شاخص شهر ها بودند. بنا هایی که بیش از هر چیز نمـادی از معمـاری دولتـی بـوده و عـزم دولت را برای ایجاد تحولات اجتماعی به رخ شهروندان می کشیدند. به عنوان یکی از مهمترین عوامل موثر بـر معمـاری بنـای مـدارس جدید ،باید به نقش مهندسان معمار خارجی و ایرانیکه این بار به جای استادکاران سنتی طراحی این بنا ها را بـر عهـده داشـتند اشـاره کرد . مدارسی که اینان در این دوره طرح و اجرا می کنند ، به الگوهایی بدل می شود که سال ها در تمامی کشـور در سـاخت مـدارس کوچک و بزرگ مورد توجه قرار می گیرد (کیانی 1383 ،(221به دلیل شرایط خاص سیاسی - اجتماعی دوره بیست سـاله پهلـوی اول (1320 - 1299) معماران و مهندسان خارجی که تعددشان نیز کم نبود در طول سلطنت رضاشاه با عنوان محقـق ، باسـتان شـناس ، معلم ، کارشناس ، متخصص ، پیمانکار و ... نقش فعالی در معماری این سال ها و سـاخت و طـرح موسسـات و بنگـاه هـای جدیـد ایفـا نمودند.(همان .(221:
دیاگرام سیر تحول فضاهای آموزشی در ایران (منبع:نگارنده)
عناصر فضایی - کارکردی مدارس سنتی
عناصر فضایی - کارکردی مدارس سنتی عبارت است از : حجره ، مدرس (محل تدریس) ، کتابخانه ، مسـجد ، اتـاق هـای خـادم و چراغدار و آبکش و سرویسهای بهداشتی است. گویا معدودی از مدارس بزرگ در گذشته مانند مدرسه مستنصریه ، حمام نیز داشته انـد .در یک مدرسه بزرگ یا متوسط برای هر یک از کارکرد های مزبور ، فضایی ویژه با خصوصیات کالبدی مناسب در نظر گرفته مـی شـد، اما در مدرسه های کوچک به نسبت کمتری به این موضوع توجه می شد. (کیانی64،(1366
عناصر فضایی - کارکردی مدارس مدرن
عناصر فضایی - کارکردی مدارس مدرن شامل :کلاس دروس نظری ، کلاس دروس تجربـی ،اتـاق سـمعی و بصـری ،اتـاق فعالیـت ورزشی ، کتابخانه ، اتاق بهداشت و کمک اولیه ، اتاق مدیر ، اتـاق معـاون ، اتـاق آموزگـاران، انبـار بخـش اداری ،سـرویس بهداشـتی ، ابدارخانه ، انبار وسایل و تجهیزات ، موتورخانه و غیره . . . .
عوامل موثر در تبدیل مدرسه سنتی به مدرن
ورود مدرنیته به ایران نیز بسان دیگر کشور ها از حوزه های مختلف و به روش های مختلف صورت گرفـت . مدرنیتـه در سیاسـت ، اقتصاد ، مذهب و فرهنگ و هنر ، هر یک به شیوه ای و در دوران ویژه ای و شاخصه های خاص خود نمایان شدند .بسیاری از منتقـدان تاریخ معاصر ایران معتقدند اصلاحات امیرکبیر در دوران قاجاریه موجبات ورود مدرنیته در حوزه های مختلف را فـراهم سـاخت . سـفر امیرکبیر به روسیه موجب یادگیری صنعت از غرب گردید.توجه به روزنامه ها از موضوعاتی بودند که دستاورد این سـفر بـه شـمار مـی رفتند . اصلاحات امیر کبیر در بخش های مختلف راه های ورود مدرنیته به ایـران را همـوار سـاخت . تاسـیس بیمارسـتان ، دارالفنـون ،روزنامه و ... از مهم ترین موضوعات بودند. در عرصه سیاسی - اجتماعی جنبش مشروطه را می توان نماد اصـلی مدرنیتـه اجتمـاعی - سیاسی در ایران محسوب کرد . در حوزه علم و فرهنگ نیز تاسیس دانشگاه تهران در سـال 1312 ش یکـی دیگـر از نمـاد هـای عصـر روشنگری ایران است .(کامل نیا1393 ، .(223 در پی تحولات همه جانبه ایران در نیمه اول قرن سیزدهم هجری قمری ، که آموزش و پرورش کشورمان را نیز تحت الشعاع قرار داد ، مقدمات اعزام اولین گروه دانش آموزان ایرانی به اروپا فراهم شد . در راستای این نظـر ، امیر کبیر ، صدر اعظم ناصرالدین شاه ، برای جلوگیری از خروج محصلان از کشور ،در صدد بر آمد تـا مدرسـه ای فنـی براسـاس علـوم نوین در ایران تاسیس نماید.تبلور این ایده و حاصل این تلاش در نخستین دانشگاه ایران یعنی دارالفنون تجلی نمود که به سـال 1268 ق . بنیاد نهاده شد.(کامل نیا 1393 ، (224 محیط آموزش و پرورش سنتی که از پس قرن ها تجربه به سطح بالایی از انسجام و تکامل رسیده بود. حتی پس از ورود برنامه جدید آموزشی، کماکان از خود پایداری نشان مـی داد، امـا واقعیـت ایـن بـود کـه ایـن دو بـا هـم سازگاری نداشتند و انتقال دانش جدید لزوماً می بایست در محیط آموزشی خاص خود صورت پذیرد. لذا سایر مـدارس- بـه جـز چنـد استثناء- به یک باره به الگوی معماری جدید روی آوردند و بدین ترتیب بریدگی و گسستی در تاریخ معماری مدارس ایران پدید آمد.
اما علل رویارویی دو برنامه تعلیم و تربیت سنتی و جدید در نگاهی به ویژگی ها و ارکان هر یک به وضوح نمایان است:
مقطع و برنامه آموزشی: تعلیم و تربیت سنتیعمدتاً عبارت بود از آموزش ابتدایی در مکتب خانه ها که به طور محدود بـا برنامـه مدارس دینی دنبال می شد. در برابر آن آموزش جدید در راستای نیازهای دولت بود و در سطح حرفه ای و عالی ارائه می گردید.
اهداف و مقاصد آموزش: تعلیم و تربیت سنتی اهدافیمطلقاً دینی و معنوی را تعقیب نموده وعمدتاً از سوی افرادخیّر و رهبران دینی و مذهبی جامعه پشتیبانی می شد، در حالی که برنامه آموزشی جدید با هدف تأمین نیرو برای مشاغل نوپای دولت ارائـه
