بخشی از مقاله
چکیده
یکی از موانع مسئولیت کیفری وفق ماده 151 ق م اسلامی اکراه است که در جرائم تعزیری با احراز شرایطی مسئولیت کیفری را از مکرهَ برداشته و مجازات را متوجه مکرهِ می نماید و در جرائم حدی نیز به استناد مواد 217 و 218 ق م اسلامی و حدیث رفع نقل شده از پیامبر اکرم - ص - و قاعده ی فقهی درء قابل تحقق بوده و حد الهی را از کرهَم بر می دارد مضاف بر اینکه در باب قتل بر اساس ماده ی 375 ق م اسلامی ، اکراه مجوز قتل نبوده و مرتکب قصاص و اکراه کننده به حبس ابد محکوم می گردد ضمن اینکه این وضعیت در خصوص اکراه طفل ممیز ، غیر ممیز و دیوانه متفاوت است از طرفی در جنایات مادون قتل مستند به ماده 377 ق م اسلامی اکراه قابل تحقق بوده و اکراه کننده به قصاص محکوم می گردد .
واژههای کلیدی: جرم - اکراه -مکره َ -مکرهِ - مسئولیت کیفری .
مقدمه:
درآمد
از بدو خلقت انسان تا کنون همیشه این موجود که خداوند کریم اورا اشرف مخلوقات قرار داده و از کوچکترین نهادهای اجتماعی نظیر خانواده و قبیله زندگی خود را آغاز و با تغییر و تحولاتی در جوامع گوناگون به وضعیت فعلی در عصر علم و تکنولوژی ادامه حیات داده پاسخگویی آثار و نتایج اعمال خود بوده بطوریکه خداوند در آیه 38 سوره ی مدثر می فرمایند - - کل نفس بما کسبت رهینه - - یعنی هر کس در گرو اعمال خویش است بر همین اساس در نظام حقوق کیفری ایران که ملهم از احکام شریعت اسلامی است اشخاص دارای مسئولیت بوده مگر آنکه این مسئولیت با موانعی روبرو گردد قانونگذار ما چنین موانعی را طی مواد 146 تا 159 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 بیان نموده که از جمله ی این موانع اکراه است. اکراه از جمله موانع مسئولیت کیفری است که ریشه فقهی داشته و از کتاب و سنت وارد حقوق ما گردیده چنانکه در حدیث رفع نقل شده از پیامبر اکرم - ص - این موضوع به وضوح بیان گردیده است . در خصوص تأثیر این نهاد فقهی و حقوقی بر مسئولیت کیفری قانونگذار طی موادی از جمله ماده 151 و مواد 217 و 218 - مواد عمومی حدود - و مواد 375 الی 380 قانون مجازات اسلامی در جرائم تعزیری ، حدی ، قتل و جنایات مادون قتل پرداخته که هر کدام در ابواب مربوطه شرایط خاص خود را خواهند داشت . هرچند در خصوص موضوع مورد بحث پژوهش هایی صورت گرفته ، اما با توجه به قانون جدید مجازات اسلامی مصوب سال 1392 و نو آوری ها و تغییر و تحولات صورت گرفته راجع به مواد مربوطه به اکراه ، سعی گردیده تا این موضوعات در مباحث آتی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرارگرفته و در پایان نیز از ماحصل مرقومه نتیجه گیری لازم ارائه گردد .
-1 معنای لغوی واصطلاحی اکراه
اکراه در لغت از ماده کره - به فتح و ضم اول و سکون ثانی - است. - ابن منظور، - 80:1408هرچند که اهل لغت تصریح کرده اند که کره - به فتح - مفهومی غیر از کره - به ضم - در بردارد. در تاج العروس از راغب اصفهانی نقل شده است »الکره بالفتح المشقه التی تناول الانسان من خارج مما یحمل علیه بالاکراه و بالضم ما یناله الانسان من ذاته« کره - با فتحه - مشقتی است که از خارج به انسان می رسد. و بر او با اکراه تحمیل می شود و کره - با ضمه - کراهتی است که از درون انسان را آزار می دهد. - محقق داماد - 91:1381 همچنین اکراه در لغت در معانی مختلفی از جمله نخواستن ، ناگواری و وادار کردن - راغب اصفهانی - 429: به ناخواه و ستم برکاری داشتن، ناپسندی و نفرت، کسی را به زور به کاری وا داشتن، فشار، زور، عدم رضامندی، عدم میل و رغبت، برشمردن زشت شمردن، کسی را خلاف میل و رضای او به کاری مجبور کردن، بی رغبتی، آنچه نکردن آن بهتر است گفته اند. - نصیری سوادکوهی - 45:1380 از طرفی اکراه در اصطلاح عبارتست از وادار کردن دیگری بر انجام دادن یا ترک عملی که از آن کراهت دارد. - ولیدی » - 197/3 :1373:حمل الغیر علی مایکرهه« همچنین کسی را به ناخواست وی وادار به کاری کردن یا نکردن به نحوی که رضا و میل خاطر شخص از بین برود اما قصد و اراده اش زایل نگردد. - ایمانی - 74:1382 آقای دکتر اردبیلی می گوید: اکراه که از اصطلاحات فقهی است بیان مرتبه ای از اجبار است که در آن حال، شخص به عمل یا ترک عملی وادار شده که از آن کراهت دارد و منشاء این فشار روانی تهدیدی نامشروع علیه جان و مال و ناموس مکره است. - اردبیلی: - 91/2 : 1377 آقای دکتر علیرضا فیض در تعریف اکراه گفته است : اکراه وادار کردن کسی است ، دیگری را بر انجام دادن فعل، یا ترک فعل که مورد بی میلی و کراهت اوست. - فیض : - 287/1 : 1369 دکتر گلدوزیان می گوید اکراه یعنی وادار کردن دیگری برعمل یا ترک عملی که از آن کراهت دارد، مشروط بر آنکه این وادار کردن با تهدید جانی یا عرضی یا مالی مهم از جانب اکراه کننده توأم باشد. وی می گوید در اکراه شخص مکره فاقد رضا و طیب نفس است و مقصود از سلب اختیار در اکراه فقدان رضا و طیب نفس است. - گلدوزیان - 248:1382 دکتر نوربها نیز می گوید اکراه عبارتست از بیم دادن مکره به رساندن زیانی به او یا به مال یا ناموس یا به کسان او که زیان آنان به زیان یا تألم او منتهی می شود. - نوربها - 246:1369 آقای دکتر ابوالقاسم گرجی در تعریف اکراه می گوید : اکراه عبارتست از وادار کردن دیگری است برعمل یا ترک عملی که از آن کراهت دارد به شرط آنکه وادار کردن با تهدید جانی، عرضی یا مالی مهم از جانب مکره توام باشد. - گرجی . - 123:1358
-2 شرایط اکراه
الف : اعمال اکراه آمیز قابل تحمل نباشد. در این راستا موقعیت زمانی و مکانی ارتکاب بزه، سن و شخصیت و جنس مجرم و جلب نظر خبره جهت تعیین اینکه جرم، قابل تحمل نیست نقش بسزایی دارد. - نصیری سوادکوهی - 101:1380 لذا دادگاه برای تشخیص و احراز تحقق این شرط باید عرفاً و بطور نوعی به قضاوت بپردازد. یعنی در هر مورد خاص با ملاحظه اوضاع و احوال قضیه و اینکه اگر فرد متعارفی در آن شرایط قرار می گرفت میتوانست از ارتکاب جرم خودداری کند یا خیر؟ تصمیم مقتضی را اتخاذ کند یعنی با معیار عرف،چنانچه فشار مادی یا معنوی وارده بر اکراه شده غیر قابل تحمل باشد باید منطقاً مرتکب جرم را غیرمسئول بشناسد. - شامبیاتی: - 93/2 : 1372 ب : اکراه شونده باید یقین حاصل کند که اگر دستور اکراه کننده را اجرا ننماید اکراه کننده به تهدیدات خود عمل خواهد کرد.
پس اگر اکراه شونده علم داشته باشد که در صورت عدم اجرای دستورات، اکراه کننده قادر به اعمال تهدید خود نخواهد بود چنین اکراهی مؤثر نمی باشد. - ولیدی : - 201/3 : 1373 ج : عملی که اکراه کننده دستور اجرای آن را می دهد می بایست غیرقانونی و دارای وصف مجرمانه باشد لذا چنانکه عمل مورد درخواست اکراه کننده جرم نباشد اکراه کننده مجازات نخواهد شد، ضمن اینکه اکراه تأثیری نخواهد داشت استناد به آن نیز فاقد وجاهت قانونی است.
د : اکراه باید به نحوی باشد که قصد اکراه شونده از انجام فعل یا ترک وظیفه زائل نشده باشد والا دیگر اکراه نبوده بلکه اجبار خواهد بود زیرا در اجبار دو عنصر قصد و رضا از بین می رود در صورتیکه در اکراه، اکراهشونده فقط فاقد رضا بوده ولی قصد انجام فعل یا ترک فعل را دارد. - شامبیاتی : - 92/2 : 1372 ه : اکراه می بایست در هر شخص با شعور و عاقلی مؤثر افتد و الا اکراه نیست، همانند اینکه کودکی دیگری را تهدید کند در صورتی که عمل مجرمانه ای را انجام ندهی تو را خواهم کشت. در این جا اکراه موثر نبوده زیرا هر شخص با شعوری به این تهدید اعتنا نمی کند . - همان - 92/2:
-3 تقسیمات اکراه
با امعان نظر در تعریف و شرایط اکراه می توان اکراه را به صور ذیل تقسیم کرد.
الف : اکراه مادی
اکراه مادی یا فیزیکی عبارت است از اینکه کسی عمداً با اعمال زور و ایراد صدمه بدنی نسبت به دیگری او را برخلاف میل باطنیش وادار به انجام کاری یا ترک وظیفه ای کند. - ولیدی : - 201/1 : 1373کما اینکه بعضی همین تعریف را به گونه ای دیگر بیان داشته و گفته اند: اکراه مادی وادار کردن کسی به انجام فعل یا ترک وظیفهای، از طریق ایراد صدمه و فشار مستقیم نسبت به جسم و اعضای اکراه شده است. - شامبیاتی : - 92/2 : 1372 در این نوع اکراه شخص اکراه شده - مکره - علی رغم اینکه تمایلی به ارتکاب فعل یا ترک فعل درخواستی از جانب اکراه کننده - مکره - ندارد منتهی با اعمال زور و صدمه بدنی و برخورد فیزیکی وادار به ارتکاب فعل مجرمانه یا ترک فعل می شود مانند اینکه کسی با زور و صدمه بدنی دیگری را وادار می کند تا علی رغم خواست باطنیش یک فقره چک در وجه وی یا حامل را امضاء و تحویل ایشان نماید . - ولیدی : : 1373 - 210/1 قانونگذار نیز در ماده 668 قانون مجازات اسلامی - تعزیرات - مقرر داشته: هر کس با جبر و قهر و یا با اکراه و تهدید
