بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین وظایف خانواده تربیت اعضاء و توجه به تحصیل و رفتار اعضای خانواده است. در دین اسلام به تربیت فکری و دینی کودکان اهمیت داده شده است. تربیت دینی هم به جهان بینی اعتقادی و باورهای انسان نظر دارد و هم به اصول و ارزش های اخلاقی متکی است. این مقاله با توجه به نقش ائمه معصومین به عنوان الگو شیعیان به تحلیل مولفه های فرهنگ تعلیم و تربیت دینی در نظام خانواده از منظر امام رضا پرداخته است. سوال اصلی محقق نیز متناسب باهدف مطرح شده این است که مهمترین مولفه های فرهنگ تربیت دینی خانواده از منظر حضرت امام رضاچیست؟
روش به کار رفته در این تحقیق، روش کتابخانه ای و مطالعات اسنادی است که برای جمع آوری داده ها و ثبت اطلاعات مربوط به سوال تحقیق از روش فیش برداری از منابع مختلف، مانند؛ کتب روایی و تاریخی مربوط استفاده شده است. بسیاری از جامعه شناسان غربی - پارسونز، ساترلند و مک کوبی - بر روی نقش خانواده در تربیت و جامعه پذیری اجتماعی کودکان تاکید دارند و نظریه پردازان مسلمان - نراقی - نیز با الهام از منابع شیعی و سیره ائمه معصومین، تربیت را یک فرآیند سیال و محرک می پندارند. برهمین اساس می توان مهمترین اصول و مولفه های تربیتی را با تاکید بر نظریات اندیشمندان بزرگ اسلامی در حوزه تربیت دینی و نگاه به سیره رضوی به سه دسته؛ اعتقادی - خداجویی - ، نظام ارزشی - فضائل و رذایل اخلاقی - و کنش عملی - عبادت - تقسیم بندی نمود.
واژگان کلیدی: اسلام، تربیت دینی، فرهنگ، امام رضا
.1 بیان مسئله
یکی از مباحث مهمی که جای کاوش های محققانه بسیاری دارد و خود به تنهایی ارائه دهنده الگوها و مدل های تعلیمی- تربیتی و حاوی سبک و شیوه موفق است فرهنگ سازی و ارائه الگوی رفتاری در ارتباط با ادیان و مذاهب است. قرآن، آغاز خلقت را با یک زن و مرد، اشاره به نهاد خانواده، مهمترین و کوچکترین اجتماع بشری می داند. سپس قبایل و اجتماعات گوناگون را مطرح می کند و متذکر می شود آنچه که موجب برتری افراد است، همانا تقوا و فضایل اخلاقی است. بی توجهی به ارزشهای اصیل اخلاقی، تهذیب و تزکیه نفس، موجب تسلط تمایلات و غرایز مادی یا به عبارت دیگر، نفسانیات - نفس اماره - بر انسان می شود. - میرمحمدی، - 15 :1390
شایان ذکر است که خانواده محور اصلی جامعه و برطرف کننده ی نیازهای مختلف است و از این رو هر نوع حرکت و اتفاقی که در جامعه رخ دهد در اثر حرکت و کوشش خانواده است. به طور کلی خانواده برطرف کننده ی نیازهای افراد و اعضای خود می باشد؛ که در نهایت این افراد و اعضا باید با ایفای نقش خود در جامعه، توسعه اقتصادی، اجتماعی و تربیتی را اجراء و ایفا کند. یکی از مهمترین وظایف خانواده تربیت اعضاء و توجه به تحصیل و رفتار اعضای خانواده است. - ناصری و دیگران، - 1395:9 از مهمترین مسئولیت های تربیتی پدران و مادران این است که به کودک از نظر علم، آگاهی و سلامت عقل کاملاً توجه کنند و از افراط و تفریط بپرهیزند و بدانند که افراط و تفریط مسئولیت الهی و اخروی دارد. - بهشتی، - 180 :1390
اسلام، مکتبی الهی است و تعلیم و تربیت در این مکتب جنبه دینی، معنوی و همگانی دارد. در دین اسلام به تربیت فکری و هم به تربیت اجتماعی اهمیت داده شده است. این تربیت شامل؛ تربیت جسم و روح، فرد و جمع، دنیا و آخرت می شود. تعلیم و تربیت اسلامی انسان را از مرزهای تنگ ماده پرستی و طبیعت گرایی فراتر می برد و به سوی خداوند می کشاند و توحید را فلسفه جهان بینی و معاد را زندگی مطرح می کند و عقل و عمل را ملاک یافتن حقیقت و ضابطه رستگاری تلقی می کند. - شریعتمداری، - 33 :1380 - - و تفقهوا فی دین االله... - - آیین خدا را به درستی بشناسید و با بصیرت و آگاهی از آن پیروی کنید. - مجلسی، - 346 : 1364امام رضا همچون جد بزرگوارش در اخلاق، نمونه و الگو بود و در زندگی فردی و اجتماعی، خلق والای پیامبر را حکایت می کرد، در اخلاق همچون پیامبر جلوه گر می شد؛ چرا که او برخاسته از ریشه های نبوی بود. - گنجور و بیدهندی، - 229 :1390
امام رضا به برنامه ریزی و تدبیر در معیشت و تعیین برنامه توجه کامل داشتند. ایشان بخشی از امور روزانه خود را به امور مرتبط به معاش و گذران زندگی شخصی و بخشی دیگر را برای استفاده از لذات مشروع اختصاص می دادند. امامان ما توجه خاصی به تربیت فرزند و خانواده خویش داشتند و برای خود در برابر آنها مسئولیت خاصی قائل بودند: - - کسی که برای امرار معاش خانواده خودکار می کند، اجر او بیش از کسی است که در راه خدا جهاد می کند. - - - ابن شعبه، - 446 :1404 حضرت الگوی اسلام را در روابط میان انسان ها با برخی اعمال خود که تراویده از رفتار یک انسان کامل و حقیقی است، بیان می فرمودند؛ آنچنان که می توان دریافت از نظر حقوق جامعه و شرف انسانی، هر گونه امتیاز طبقاتی و هر نوع برتری جویی فردی و اجتماعی را لغو کرده است و تنها تفاوتی که بین انسان ها در نظر گرفته، فرمان برداری از خدا و نافرمانی از اوست. - فضل االله، - 44 :1369
.1.1 اهمیت و ضرورت
در جامعه انسانی خانواده از جایگاه والایی برخوردار است. زیرا اگر بنا باشد مردم به حال خود رها شوند و هرکس به دنبال خواسته ها و هوسهای نفسانی خود برود، اجتماع به صورت ناموزون و ناهماهنگ درمی آید و هرج و مرج و بی بند و باری بر آن حاکم خواهدشد؛ چون اجتماع، وابسته به خانواده و تربیت خانواده است. از آنجا که اصلاح جامعه به اصلاح فرد وابسته است، تا فرد اصلاح نشود جامعه هم اصلاح نمی شود و در این اصلاح نقش خانواده و زن اهمیت بسزایی دارد. اسلام هم بر تشکیل نهاد مقدس خانواده، هم بر تحکیم آنها، تاکید فراوان و فوق العاده ای داشته است و در این راستا تلاش نموده است و خانواده های که در مسیر صحیح تربیت اسلامی و در چارچوب برنامه های ارائه شده از سوی بزرگان دین باشد می تواند سهم بسیاری در پیشرفت و ترقی جامعه خویش داشته باشند. - بهشتی و رشیدی، - 66 :1392
چنین جایگاهی جز از راه معرفت دینی و التزام به رهنمودهای دینی، میسر نیست و این هدف برجسته و مقصود بایسته تنها با تربیت دینی قابل تحقق است. - قاسمی نژاد و لکزایی، - 58 :1389تربیت دینی بدین ترتیب، هم به جهان بینی و مبانی اعتقادی و باورهای انسان نظر دارد و هم به اصول و ارزش های اخلاقی، حقوقی، سیاسی و نظایر آنها متکی است. به عبارتی، تربیت دینی هم با اندیشه و نظر فرد و هم با اخلاق و عمل او سرو کار دارد. کرامت انسان اقتضا دارد که وی بتواند به پشتوانه ابزار و عناصر شخصی و شخصیتی - نظیر حواس ظاهری و باطنی، امیال، گرایش ها و احساسات - به جایگاه والای خویش در نظام آفرینش بیندیشد و برای نیل به آن جایگاه به کمک اعضای ظاهری - جوارح - و نیروهای درونی - جوانح - خویش تلاش مناسب را به عمل آورد.
.2.1 هدف و پرسش تحقیق
ابعاد مختلف وجود آدمی و تربیت آنها، هر یک جایگاه ویژه ای در تعلیم و تربیت اسلامی دارد؛ اما به تربیت عقلانی که پیشه امامان ما در جامعه پذیری مردم بوده توجه وافری شده است؛ زیرا با سلامت عقلانی، تربیت سایر ابعاد وجود انسان از سهولت ویژه ای برخوردار می شود. پس لازم است امر خطیر تربیت آدمی به اهمال گذارده نشود و جایگاه خاص آن در تربیت هر یک از ابعاد وجود آدمی مورد تاکید قرار گیرد. این مقاله با توجه به نقش ائمه معصومین به عنوان الگو و مرجع شیعیان به تحلیل مولفه های فرهنگ تعلیم و تربیت دینی در نظام خانواده از منظر امام رضا پرداخته است. سوال اصلی محقق نیز متناسب با هدف مطرح شده ایناست که مهمترین مولفه های فرهنگ تربیت دینی خانواده از منظر حضرت امام رضا چیست؟
.2 چارچوب نظری تحقیق
.1.2 مفهوم شناسی
در بررسی واژه فرهنگ3، این مفهوم را باید هم به لحاظ لغوی و هم به لحاظ اصطلاحی مورد بررسی قرار داد. واژه فرهنگ مرکب از پیشاوند - - فر - - و - - هنگ - - است. - - فر - - به معنای بینش، شان، شکوه و زیبایی است. - دهخدا،1373،ج - 1499: 10 - - هنگ - - به معنای کشیدن، سنگینی، وقار، قدرت، هوش و لشکری است. - عمید، - 907 :1390واژه فرهنگ در مجموع به معنای کشیده شدن، علم و دانش، ادب و معرفت و تعلیم و تربیت به کار رفته است. - معین،1371،ج - 1745 :2 در زبان عربی واژه فرهنگ با کلمه - - الثقافه - - بیان می شود که به معنای متبحر و حاذق شدن است. - زبیدی، - 60: 1406 رالف لینتون4 فرهنگ را ترکیبی از رفتار کسب شده بوسیله اعضای جامعه معینی می داند که از یک نسل به نسل دیگر منتقل می شود. - وثوقی و نیک خلق، - 118 :1370 ساموئل کینگ5
