بخشی از مقاله
چکیده
همگام با روند رو به افزایش شهرنشینی در جهان، فقر نیز در شهرها به خصوص در کشورهای در حال توسعه رو به فزونی است و شکلگیری سکونتگاههای فقیرنشین به عنوان تبلور عینی فقر در شهرها به موضوعی پیچیده و قابل تامل تبدیل شده است که نمیتوان آن را به عنوان مسالهای گذرا در نظر گرفت. به طور کلی سیاستهای مسکن، قبل از هر چیز بیانگر نگرشها، آرمانها و باورهای سیاسی دولتهاست. اتخاذ هرگونه سیاستی در خصوص مسکن گروه کمدرآمد، منعکس کننده خواست واقعی دولتها در جهت بهبود کیفی زندگی این گروهها تلقی میشود. پیوسته بخشی از جمعیت شهرها را اقشار کمدرآمد تشکیل خواهند داد که هنر نظام اجتماعی- اقتصادی هر جامعه در کوچک نمودن نسبت آنها و پاسخگویی به نیازهای پایهی ایشان، از جمله مسکن است. در این پژوهش از روش تحلیلی - توصیفی استفاده شده است. برای کسب اطلاعات مورد نیاز در زمینه مبانی نظری و تجربههای داخلی و خارجی در ارتباط با موضوع پژوهش از روش کتابخانهای و اسنادی استفاده شده که به مطالعه مقالات، طرحها، تحقیقات و گزارشات و ... موجود پرداخته شده است. همچنین پس از انتخاب محله شیخ آباد به عنوان مطالعه موردی از طریق پرسشنامه، بازدید میدانی و همچنین مصاحبه و مشاهده به جمع آوری اطلاعات و آمار مورد نیاز پرداخته شده است.
واژگان کلیدی: مسکن، قشر کمدرآمد، سیاستهای تأمین مسکن اقشار کمدرآمد، محله شیخآباد، توانمندسازی.
.1 مقدمه:
مسکن در زمره اساسیترین و حساسترین بخشها در برنامهریزی توسعه اقتصادی و اجتماعی هر کشور محسوب میشود - روشتی و مفرد، :1392 - عزیزی، . - - 71 : 1387 سرپناه و مسکن را میتوان شالوده و متن اصلی تشکیل اجتماعات انسانی محسوب کرد - معینی، . - 48 : 1387 عبارت دیگر، مسکن در شکلگیری هویت فردی جامعه، روابط اجتماعی و اهداف جمعی افراد نقش بسیار تعیین کنندهای دارد و هر فردی بعد از نیازهای اساسی غذا و پوشاک به محل امن برای سکونت بیش از هر چیز دیگری نیازمند است و مسکن دارای بیشترین سهم در سبد هزینههای خانوار میباشد. مسکن به عنوان یک کالای ناهمگن، بادوام، غیرمنقول، دارای هزینههای بالای معاملاتی، دارای جنبههای سرمایهای، مصرفی، سهم بالایی از بودجه خانوارها، هزینههای ملی و سرمایهگذاری ثابت ناخالص ملی را به خود اختصاص داده و نقش منحصربهفردی در اشتغال و ارزش افزوده در اقتصاد هر شهر و کشو دارد. مجموع واحدهای مسکونی در یک کشور، یک ثروت عمومی شمرده میشود که تقاضا برای این واحدهای مسکونی به تغییرات جمعیت و عوامل خرد و کلان اقتصاد مانند رشد و توزیع درآمد و سیاستهای دولت وابسته است - رحمانیان و مهدوی، :1395 - رحیمپور و وکیل، . - - 1389
برنامهریزی شهری در ایران همواره از رویکرد برنامهریزی سنتی تأثیر پذیرفته است و بر این اساس اغلب تبعات مثبت برنامههای شهری نصیب گروههای با درآمد بالاتر میشود. بنابراین بسیار ضروری است که سیاستهای شهری به نوعی تدوین و طراحی شوند که دهکهای پایین جامعه شهری از این سیاستها بهرهمند شوند. بنابراین میتوان گفت این ساختارهای اقتصادی- اجتماعی و سیاسی هستند که تعیین کننده وضعیت گروههای انسانی در جامعه میباشد و عواملی که باعث تمایز بین مردم شده فرصتهای نابرابر اقتصادی و اجتماعی است که نمود آن را در سیاستهای تأمین مسکن گروههای کم درآمد شهری میتوان مشاهده نمود - روشتی و مرادی مفرد، . - 1392
شکلگیری مسکن تابع عوامل و شرایط فرهنگی، اقلیمی، اقتصادی معیشتی و تکنیک ساخت جامعه استفادهکننده است - معینی، :1387 . - 48 ایجاد مسکن نیازمند خدمات حملونقل، منبع آب و فاضلاب، خدمات تجاری محلی و تسهیلات بهداشتی تربیتی است - کرامتاالله زیاری و همکاران، :1389 - اینترنشنال بانک، - - 18 :1985
.2 مبانی نظری:
مسکن در زمره اساسیترین و حساسترین بخشها در برنامهریزی توسعه اقتصادی و اجتماعی هر کشور محسوب میشود - روشتی و مفرد، :1392 - عزیزی، . - - 71 : 1387 در بسیاری از موارد، مهمترین عامل تأثیرگذار بر میزان رضایتمندی فرد از سکونت در شهر و محله، مسکن و شرایط محیطی آن است - زیاری، :1389 - وستاوی، . - - 2006 در نتیجه در ساخت مجتمعهای مسکونی، رعایت اصول شهرسازی و ایجاد فضایی مناسب برای زندگی و تأمین خدمات و تسهیلات لازم برای ساکنان آنها همواره اهمیت دارد - رحمانیان و مهدوی، . - 1395
تعریف مسکن از دیدگاه اندیشمندان: دکتر پیرنیا خانه را اینگونه تعریف میکند
خانه جایی است که ساکنان آن، احساس ناراحتی نکنند و اندرون خانه یا جایی که زن و بچه زندگی میکنند، بایستی تنوع زیادی داشته باشد تا احساس خستگی نشود.
لوکوربوزیه تعریفی که از خانه ارائه میدهد اینگونه است خانه پوششی است که در تطابق با برخی از شرایط، رابطه صحیحی را بین محیط خارج و پدیدههای زیستی انسان برقرار میسازد. در خانه باید یک فرد یا یک خانواده زندگی کند، یعنی اینکه بخوابد، راه برود، دراز بکشد، ببیند و فکر کند - عبدیان، . - 1395 گروههای کم درآمد شهری وینسنت فرانسیس کاستللو در کتاب شهرنشینی در خاور میانه، گروههای کم درآمد شهری را چنین تعریف میکند:
گروههای کم درآمد شهرنشین شامل بعضی از صنعتگران، کارگران ، مزد بگیران و بیکاران میشود ، در همه شهرهای کشورهای جهان سوم اعضای این گروهها ، اکثریت جمعیت را تشکیل میدهند و مشکلاتی از قبیل میزان بالای مرگ و میر ، باروری بالاتر از سایر گروههای اجتماعی و بار تکفل اقتصادی بیشتر در میان آنان مشترک است. متوسط درآمد و میزان سواد آنان پایین است. اکثراً منشاء روستایی دارند و نسل اول یا دوم مهاجران روستایی هستند. این گروهها ، هنوز آگاهی طبقاتی چندانی ندارند، همانگونه که چنین آگاهی در شهر ماقبل صنعتی نیز وجود نداشت - عبدیان، :1395 - کاستللو، 1368، . - - 161
روشهای اساسی تامین مسکن گروههای کم درآمد شهری از دهه 1970 به بعد: روش ارتقای کیفیت سکونت:
در نقاطی که برخی از این تاسیسات و تسهیلات وجود دارد، بهبود آنها بیشتر مورد نظر است. به نظر "ون هایج" فلسفه ارتقای کیفیت سکونت بر این است که در اغلب کشورهای در حال توسعه دولتها قادر به پاسخگویی به نیاز فزاینده مسکن نیستند. بنابراین حفظ و نگهداری و بهبود بخشیدن به وضع خانههای موجود، حتی اگر زیر استاندارد هم باشند، بسیار مهم و اساسی است - پور محمدی،. - 123:1385 همچنین این روش سعی دارد که با فراهم آوردن تسهیلاتی چون بهداشت عمومی، خدمات شهری مانند آب آشامیدنی سالم و احداث سیستم جمع آوری آبهای سطحی، فرصتهای شغلی و امکانات اجتماعی نظیر افزایش تعداد مدارس، مراکز خرید و غیره یک رابطه منطقی بین نیازها و امکانات شهری به وجود آورد. ساختن خانه یا مرمت آن با استفاده از وام مسکن، کمک های فنی، تامین حق مالکیت، کاهش هزینه استفاده از خدمات عمومی و کاهش تراکم از محورهای عمده روش ارتقای کیفیت سکونت است. در نتیجه این روش میتواند در بهبود کیفیت سکونت و فراهم آوردن خدمات اولیه در نواحی فقیرنشین شهری موثر واقع شود و امید به مالکیت زمین را در بین استفادهکنندگان طرح بالا ببرد و فعالیتهای سازندگی و ساختمان را پویاتر نماید و بر فرصتهای شغلی و کار بیفزاید - پورمحمدی، . - 127:1385
از نقاط ضعف این روش این است که بر تعداد خانههای موجود نمی افزاید و اجرای طرح، نیازمند هزینههای مالی زیادی است - همان، . - 127
روش تامین زمین و خدمات:
به نظر پتی در روش تامین زمین و خدمات، دولت نقش یک جمع آوری کنندهی زمین را دارد و اگر این کار توسط دولت صورت نگیرد، افراد فقیر شهری، آنها را به صورت غیرقانونی تصرف خواهند کرد. دولت قطعات زمین را پس از خریداری، ،آماده میسازد، تاسیسات شهری را بنا میکند و سپس به متقاضیان عرضه میدارد - پورمحمدی، :1385 - پیتی، . - - 13 : 1983 در روش تامین زمین و خدمات، خانوارها به طور مستقیم روی ملک شخصی متناسب با سلیقه و توانایی مالی خود سرمایه گذاری میکنند نه این که خانهای در اختیار بگیرند که با سلیقه و تصمیم دیگران ساخته شده باشد. روشن است، با وجود مزیتهای معینی که طرحهای " زمین و خدمات" به برنامههای توسعه مسکن در زمینههای درآمد و جمعیت هدف، ارائه میدهد، باز هم این طرحها، رویکردی پرهزینه برای حل مشکل سرپناه است - پور محمدی، :1385 . - 128
راهبرد توانمندسازی:
در این روش، دولت به جای کمک به ساخت و ساز، امکانات خود را در جهت کمک به متقاضی مسکن و یا نیازمند به مسکن - گروههای هدف - متمرکز میکند تا با بالابردن سطح تقاضا یا به تعبیر دقیق تر تقاضای موثر، به خودی خود موجب فعال شدن بازار مسکن و افزایش عرضه شود - پورمحمدی، . - 131:1385
در سند کنفرانس جهانی محیط زیست و توسعه که در بهار 1992 توسط سازمان ملل در ریودوژانیرو برگزار شد و به نام " دستور کار "21 معروف است، تاکید شد که مهمترین روش و رویکرد تامین سرپناه مناسب برای همه، " روش توانمندسازی" است. تاکید بر این روش بر این است که افراد و گروههای فاقد مسکن را بر ساخت و بهبود مسکن خویش قادر سازد نه اینکه مسکن ساخته و پرداخته را تحویل آنان نماید.
