بخشی از مقاله
بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری با تأکید بر مشارکت مردمی ) مطالعه موردی: محله دولاب تهران(
چکیده
هدف پژوهش شناخت وضعیت بافت فرسوده محله دولاب تهران و راهکار مناسب جهت بهسازی آن بود. بدین منظور با جمع آوری اطلاعات از سازمان های مرتبط ابتدا وضع موجود محله بررسی شد. سپس با استفاده از پرسشنامه سرپرست خانوار به امکان سنجی مشارکت در بهسازی بافت فرسوده محله پرداخته شد و با استفاده از تحلیل SWOT به ارزیابی نهایی وضعیت بافت فرسوده محله پرداخته شد و استراتژی مطلوب از این تحلیل استخراج شد و راهکارهایی در راستای بهسازی و نوسازی مشارکتی در این محله ارائه شد.
واژه های کلیدی
بافت فرسوده، بهسازی، مشارکت، محله دولاب، تهران
مقدمه
شهر امروز به عنوان یکی از عظیم ترین دستاوردهای فرهنگ و تمدن و یکی از فراگیرترین پدیده های اجتماعی عصر حاضر است. بر حسب این گستردگی، هرکس به فراخور ظن وفن خود بدان می نگرد. نگریستن از وجه عدالت اجتماعی و توسعه آن، شاید یکی از نگرش های نادر و بنیادین محسوب شود. در این میان یکی از پدیده های بحث بر انگیز ، بحرانی و تاکنون وانهاده شهری، پدیده بافت های فرسوده شهری است که پوزخندی آشکار به بحث عدالت اجتماعی است( عندلیب، 25-1389 ) در دوره تحولات جدید شهرنشینی و مشکلات ناشی از آن, مراکز و بافت های تاریخی شهرها بیش از سایر نقاط شهری در معرض تأثیرات نامطلوب توسعه شهری قرار گرفته اند؛ چنان که پیامدهای این موضوع را در سیمای اکثر شهرهای جهان و به ویژه شهرهای ایران، به روشنی می توان دید؛ تا آنجا که لزوم احیای بافت های شهری در مسیر تحولات جدید، ناگزیر می نماید. اهمیت توجه به احیا و بهسازی بافت های فرسوده از جنبه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی قابل تعمق و بررسی است و یکی از مهم ترین فاکتورهای دستیابی به توسعه پایدار، درون زا و رشد هوشمند است. تجربه نشان داده است که مدیریت بافت فرسوده تنها در نوسازی فیزیکی و کالبدی آن خلاصه نمی شود و اگر جنبه های اجتماعی اقتصادی ساکنین اینگونه بافت ها ، نادیده گرفته شود، قطعأنتایج ناگواری به دست خواهد آمد. بنابر این برنامه ریزی در بافت های فرسوده شهری به دلیل محیط شکل یافته آنها در طول تاریخ با برنامه ریزی بر اراضی خالی از انسان و فضای اشغال نشده متفاوت می باشد. و توجه به همین نکته ، برنامه ریزی در بافت های فرسوده شهری را مشکل نموده است. بنابراین مهم ترین مسأله در برنامه ریزی این قسمت از شهرها، توجه به عامل انسانی (ساکنان، مالكان، بهره برداران و مستأجران) و میزان مشارکت آنها در فرآیند برنامه ریزی می باشد (رهنما، 1388 : 13 -۱۲)
بیان مسأله
بخش قابل توجهی از بافت های قدیمی شهرهای کشور که غالبا هسته ی اولیه و اصلی این شهرها را تشکیل می دهند در روند شتاب آلود شهرنشینی و برنامه های توسعه شهری ( که تاکید بر گسترش شهر و طراحی محلات جدید با شیوه ی زندگی مدرن را داشت) عصر مدرن گرایی مورد بی توجهی قرار گرفته و به بافت های فرسوده و ناکار آمد شهری تبدیل شده اند. این بافت ها که در حال حاضر 65 هزار هکتار و به عبارتی حدود ۲۰ درصد (به نقل از وزیر مسکن و شهرسازی، ۱۳۸۹) از فضاهای شهری کشور را در بر می گیرند در صورت عدم اتخاذ سیاست ها و تدابیر جدی و سریع مدیریتی در بهسازی و نوسازی آن ها تحقق توسعه پایدار شهری را غیر ممکن خواهند ساخت چرا که فرسودگی فیزیکی- کالبدی این بافت ها فرصتی برای سکونت اقشار کم درآمد روستایی و شهری که فاقد توان مالی برای سکونت در سایر محلات شهری می باشند را فراهم آورده که به تبع آن چرخه ای از فرسودگی و فقر اجتماعی- فضایی را در این محلات دامن زده است. تداوم این روند در نتیجه نبود مدیریتی نا کارا و آینده نگر، این بافت ها را به دلیل مسائل اجتماعی چون جرائم و بزهکاری به محلات مسأله دار شهری تبدیل نموده است، ضرورت اتخاذ هر چه سریع تر سیاست ها و راهبرد های واقع بینانه مبتنی بر شناخت دقیق از وضعیت محله در ابعاد مختلف ، به ویژه اجتماعی را در راستای تجدید حیات آنها بیش از هر وقت مطرح می سازد. نباید فراموش کرد که درصد قابل توجهی از جمعیت این گونه محلات را کودکان و نوجوانان تشکیل می دهند که زیستن در چنین محلاتی برای آن ها سرنوشت ساز خواهد بود. از این رو با ارتقای منزلت اجتماعی این محلات از طریق مشارکت ساکنین در برنامه می ساماندهی محیط زندگیشان می توان به تقویت حس مسئولیت پذیری، تعلق به مکان، همبستگی، خود باوری و اعتماد به نفس آن ها کمک نمود و نهایتا به چرخه ای از مشارکت و پایداری اجتماعی که زیر بنای تحقق سایر ابعاد توسعه ی پایدار شهری به ویژه زیست محیطی است دست یافت.
روش پژوهش
روش پژوهش توصیفی تحلیلی بوده و با توجه به ماهیت پژوهش داده های مورد نیاز از طریق مطالعات اسنادی شامل کتب، مقالات، پایان نامه ها، آمارنامه ها و گزارش ها و مطالعات میدانی مثل پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده عینی و ... گردآوری شده است. تعداد ۱۰۰ پرسشنامه از سرپرست خانوارهای ساکن در محدوده بافت فرسوده محله گردآوری و با نرم افزارهای EXCEL ، SPSS و ... مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. پرسشنامه با استفاده از گونه هایی ابعاد کالبدی، اجتماعی و مشارکتی را در محله مورد بررسی قرار داد و با استفاده از نظرات کارشناسان روایی آن مورد ارزیابی قرار گرفت و با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ، پایایی آن مورد سنجش قرار گرفت.
مبانی نظری پژوهش فرسایش و فرسودگی
فرسودگی یکی از مهم ترین مسائل مربوط به فضای شهری است که باعث بی سازمانی ،عدم تعادل، عدم تناسب و بی قوارگی آن می شود. فرسودگی به دو دسته تقسیم می شود: فرسودگی نسبی: فرسودگی است که در یکی از عناصر مهم فضای شهری یعنی کالبد یا فعالیت دچار اختلال می شود. فرسودگی کامل فرسودگی است که در آن هر دو عنصر فضای شهری یعنی کالبد و فعالیت دچار اختلال می شوند(حبیبی و دیگران، ۱۳۸۹: ۶۳)
اشکال مداخله در بافت های فرسوده شهری
بهسازی :بهبود بخشیدن به وضعیت بافت و عناصر درونی آن است و مجموعه اقداماتی را شامل می شود که در زمینه کالبدی همنواخت با الگوی اولیه به حفاظت و نگهداری از بافت و عناصر آن می پردازد و در زمینه غیر کالبدی ، به رونق بخشی حیات درونی آن کمک می کند (سخایی و مهندسین مشاور شاران، ۱۰ : ۱۳۸۵ ) به عبارتی، بهسازی مجموعه اقداماتی است که با اندک تغییراتی در فعالیت ، موجبات افزایش عمر اثر را فراهم می کند(شهیدی، ۱۵ :۱۳۸۷)
نوسازی(Renovation):زمانی انجام می شود که فضای موجود، از کارکردی مناسب و مؤثر برخوردار باشد، ولی فرسودگی نسبی کالبدی سبب کاهش بازدهی و کارآیی آن شده باشد (حبیبی و مقصودی، ۱۳۸۱: ۲۰)
مشارکت (Participation)
امروزه در جنبشی جهانی، ترویج دموکراسی، عدالت ، پایداری و مشارکت اجتماعی ، در سراسر جهان به یک محور مرکزی در برنامه ریزی و اصلاحات سیاسی بدل گشته است. مشارکت اجتماعی در تصمیم سازی منصفانه و وکالتی در برنامه ریزی شهری مدرن ضروری است و عنصری کلیدی در رسیدن به توسعه پایدار است. هنگامی که گروه های اجتماعی فعالانه در فرآیند برنامه ریزی و اجرا دخیل می شوند، احتمال می رود تا برنامه با نیازها، سلیقه ها و انتظارات شهروندان و ذینفعان هماهنگ تر گردد و آنها را در کسب مزایای بوم شناختی و اجتماعی کمک نماید. بر اساس دستور کار ۲۱ ، یکی از پیش شرط های اساسی دستیابی به توسعه پایدار، مشارکت عمومی گسترده در تصمیم سازی است. مخصوصا تصمیماتی که به طور مستقیم اجتماعاتی که شهروندان در آن زندگی و کار می کنند را تحت تأثیر قرار می دهد. (169- 2008 : 168 , Mahjabeen & et al). دموکراسی مستلزم این است که شهروندان در حکومت تأثیر گذار باشند که این امر نیز بستگی به مشارکت شهروندان دارد. 2007 : 407 , Kweit & Kweit ).) مشارکت به توانمند سازی مردم می انجامد و بخشی از فرآیند توسعه و ارتقاء توانمند سازی است. مشارکت علاوه بر این که باعث موفقیت مردم در فعالیت های خودگردان و خود تنظیمشان می شود ، اعتماد، مهارت ها و دانش مردم را که محصول نهایی مشارکت است، افزایش می دهد. (50- 2009 : 47 ,Abu Samah & Aref ). مشارکت عمومی که تعهد و راهنمایی مردم در فرآیند برنامه ریزی را تضمین می کند، مهم ترین مقوله در فرآیند توسعه و تحول شهرهای آینده می باشد(7-2009 : 2 , Amado & et al).
معرفی محدوده مطالعاتی
محله دولاب قدیمی ترین قسمت از بافت شهری منطقه 14 تهران محسوب می گردد. منطقه ۱۶ از شمال به خیابان پیروزی، از غرب به خیابان ۱۷ شهریور، از جنوب به خیابان های خاوران و بزرگراه آهنگ و از شرق به بزرگراه بسیج محدود می گردد. آنچه که اکنون بافت و ساختار کالبدی محله دولاب را تشکیل می دهد پیامدهای جریان پر پتانسیلی است که از حدود ۶۰-۵۰ سال پیش با توسعه ی تهران به سمت شرق به روستای دولاب نفوذ کرد و با توجه به افزایش قیمت زمین از یک طرف و به طور نسبی قابل دستیابی بودن آن برای اقشار کم درآمد از طرف دیگر، به تفکیک اراضی و واحدهای مسکونی و خرد شدن واحدهای مسکونی محله منجر گردید، بدون آنکه ساخت و شبکه دسترسی های آن تغییر چندانی پیدا کند (مهندسین مشاور شهر و خانه، 1386)
پاسخ نمونه آماری در مورد ارتباط با همسایگان
وضعیت پاسخگویان درباره ارتباط با همسایگان چنین بوده است که ۱۲ درصد آنها قید نموده اند که هیچ ارتباطی با همسایه خود ندارند، ۵۲ درصد آنها روابطی در حد سلام و علیک، ۲۳ درصد روابط دوستانه و تنها ۲ درصد روابط و رفت و آمد خانوادگی با همسایگان داشته اند که این امر بیانگر میزان ارتباط مطلوب اهالی محله با یکدیگر است.
پاسخ نمونه آماری در مورد اعتماد به خانواده، خویشان، همسایگان،معتمدین محله و مدیریت شهری
میزان اعتماد پاسخگویان به نهادها و تشکل های اجتماعی محله اعم از خانواده، فامیل، دوستان، همسایگان، معتمدین محله و مدیریت شهری بدین ترتیب بوده است که ۱۷ درصد اعتماد کم، 41 درصد اعتماد متوسط، ۳۰ درصد اعتماد زیاد و ۷ درصد اعتماد خیلی زیاد را عنوان نموده اند که نشان دهنده اعتماد بالای اهالی محله نسبت به اعضای خانواده، اقوام، همسایگان و معتمدین محله و در کل نهادهای غیر رسمی و محلی از یکسو و اعتماد پایین به بدنه مدیریت شهری شورای شهر، شهرداری و شورایاری) از سوی دیگر است.
پاسخ نمونه آماری در مورد احساس هویت محله ای
در ارتباط با احساس هویت محلهای سؤالاتی در مورد مناسب بودن محل زندگی، میزان رضایت از زندگی در محله، افتخار به زندگی در محله، میزان تعلق خاطر و مدت زمان اقامت در محله و دلیل انتخاب محله برای سکونت پرسیده شد که نتایج کلی نشانگر این نکته است که بیش از ۷۰ درصد پاسخگویان احساس هویت محله ای متوسط به بالا را عنوان نموده اند که در نتیجه مدت اقامت زیاد، ویژگی تاریخی و هویتی محله و دلبستگی و تعلق خاطر ساکنین به این محله می باشد.
پاسخ نمونه آماری در مورد راه های جلب مشارکت مردم در بهسازی شهری
در مورد راه های جلب مشارکت مردم در بهسازی محله، پاسخگویان از میان گزینه های مختلف، آموزش و اطلاع رسانی، کارگاه های مشترک مردم و دولت، معتمدین محله و رسانه های گروهی را مناسبتر عنوان نموده اند.
پاسخ نمونه آماری در مورد نوع مشارکت در طرح های بهسازی و نوسازی شهری
پاسخگویان درباره نوع مشارکت در طرح بهسازی محله، به ترتیب مشارکت اجرایی، مشارکت فکری، مشارکت فیزیکی و در نهایت مشارکت مالی را عنوان نموده اند.
پاسخ نمونه آماری در مورد کیفیت و نحوه اقدام جهت بهسازی شهری
از میان گزینه های مختلف برای بهسازی واحد فرسوده، ۵۲ درصد پاسخگویان دریافت وام و اقدام شخصی، ۲۵ درصد دریافت زمین یا مسکن معوضه، 14 درصد دریافت پول ملک در حد قابل قبول و تنها ۹ درصد تجمیع با همسایگان را عنوان نموده اند.
آزمون همبستگی دو بدوی متغیرها
جدول ذیل همبستگی دو بدوی متغیرهای مربوط به تحقیق را نشان می دهد. نگاهی هرچند بسیار مختصر به ضرایب همبستگی، میزان ارتباط متغیرهای اساسی تحقیق را نشان می دهد ولیکن آنچه که در اینجا قصد بررسی آنرا داریم ارتباط تک تک متغیرهای مستقل و مخصوصا گرایش به مشارکت با نوسازی است. مطابق آخرین ستون جدول رابطه با همسایگان یا به عبارت بهتر رابطه مساعد با همسایگان تأثیر بسیار مثبت و معنی داری بر گرایش افراد به نوسازی دارد. به این معنا که با افزایش رابطه با همسایگان گرایش به نوسازی نیز بیش تر خواهد شد. اما دو متغیر مشکلات محله و اعتماد به اقوام، همسایگان و... تأثیر چندانی در کاهش یا افزایش گرایش به مشارک از خود نشان نمی دهند. اما رضایت از محله نیز به نوبه خود تأثیر معنی داری بر افزایش گرایش به مشارکت شهروندان دارد. به این معنی که با افزایش رضایت ساکنان محله از وضعیت محله، گرایش آن ها به نوسازی نیز بیش تر خواهد بود. اما مهم ترین متغیر تحقیق حاضر که مشارکت اجتماعی اهالی محله می باشد، نیز به نوبه خود تأثیر معنی دار و به نسبت قوی بر گرایش به نوسازی ساکنان دارد. به این معنا که هرچه افراد مشارکت اجتماعی بیش تری از خود نشان بدهند به همان اندازه گرایش آن ها به نوسازی نیز بیش تر خواهد. اما جالب این که احساس تعلق افراد به محله نیز خود تأثیر معنی داری بر افزایش گرایش آنها به نوسازی دارد. به این معنی که افرادی که از تعلق خاطر بیش تری نسبت به محله خود برخوردارند، گرایش بیش تری نیز به مشارکت از خود نشان می دهند.
تحلیل رگرسیون چند متغیره
معمولا آزمونهای آماری همبستگی و تحلیل رگرسیون را از یک خانواده می دانند، ولیكن یک فرق اساسی نیز بی این دو نوع آزمون وجود دارد و آن این که رگرسیون چند متغیره معمولا به علت کنترل اثرات مزاحم و به دست دادن اثر خالص هر متغیر بر روی متغیر وابسته از نتایج دقیق تری به دست می دهد. حال با این مقدمه به تفسیر نتایج رگرسیون چند متغیره در تحقیق حاضر می
