بخشی از مقاله
چکیده
نیاز به امنیت همواره یکی از احتیاجات اولیه انسان بودهاست. انسان موجودی اجتماعی است و بقا و تعالی وی در گرو ارتباط با همنوعان میباشد. جلب حضور شهروندان در معابر و افزایش نظارت غیررسمی از عواملی است که منجر به کاهش جرمخیزی و افزایش احساس امنیت در محله میشود. پژوهش حاضر با مطالعه اسنادی و بررسی متون موجود در رابطه با تعامل اجتماعی و امنیت، مشاهده و برداشت از سایت مورد مطالعه، مصاحبه و سنجش میزان حس امنیت در محلات مسکونی قدیمی و تاثیر تعامل اجتماعی بر ارتقا آن، صورت پذیرفت.
در این پژوهش تحقیق به روش تحلیل محتوای کیفی انجام شد و مشارکتکنندگان واجد شرایط به صورت هدفدار و اسنوبال انتخاب شدند. داده ها حاکی از آن است که: الف-شهروندان ناهنجاری کالبدی و اجتماعی و به تبع آن کاهش احساس امنیت را در محلات مسکونی قدیمی حس کرده اند. ب-مشارکت کنندگان اذعان داشتند کاهش تعاملات اجتماعی در سطح محله ها منجر به کاهش نظارت غیر رسمی بر محیط و عدم تمایل ساکنان به ادامه سکونت در محله های مسکونی قدیمی شده است. نتایج نشان می دهد با ایجاد تغییر در کالبد محلات و احیای پتانسیل اجتماع پذیری آنها، می توان زمینه را برای نظارت غیررسمی بر محیط و افزایش حس امنیت در محلات مسکونی قدیمی فراهمکرد.
-1مقدمه
بافتهای تاریخی هسته و کانون اولیه شکلگیری شهرها و قلب تپنده آنها میباشند. بافتهای کهن به دلیل ارزشها و ویژگیهای منحصر به فردشان، بیبدیل و تکرارنشدنی هستند و در حکم سرمایههای ملی امروز ما و نسلهای آینده میباشند. لیکن در حال حاضر این بخش از شهرها با مشکلات عدیدهای دست در-گریبان هستند که موجودیت و حیات آنها را تهدید میکند. از این رو مداخله هر چه سریعتر در این بافتها به منظور بهسازی و نوسازی و افزایش کیفیت زندگی در آنها لازم و ضروری است.
بشر از همان ابتدای پیدایش مجتمعهای زیستی اولیه در پاسخ به یکی از اساسیترین نیازهای طبیعی و فطری خویش سعی کردهاست محیط و دنیای ساختهشده خود را تحت کنترل درآورد. در دورهای که وندالیسم، جرم و جنایت و رفتارهای آنومیک روز به روز در حال افزایش است، ایمنی و امنیت و کارایی آن در توسعه و پیشرفت در همه موارد و در همه سطوح، بیش از پیش مورد توجه قرار دارد و میبایست مورد توجه توسعه دهندگان مدبر قرار گیرد
انسان برای بقا و تعالی نیاز به سرپناهی امن دارد. در معماری و شهرسازی سنتی ایران، شهر از محلههای مختلف تشکیل میشد و ساکنان هر محله دارای اشتراکات قومی، مذهبی، نژادی بودند. در کنار همبستگی اجتماعی، سه عامل کالبدی: رعایت سلسله مراتب دسترسیها - کنترل دسترسیها - ، محرمیت - تعیین قلمرو خصوصی و عمومی - ، پیوستگی فضایی - اختلاط مناسب کاربریها - ، عوامل کالبدی موثر بر شکلگیری محلههای امن در گذشته بودهاند. رعایت عوامل فوق موجب ناامن و ناخوانا شدن محیط برای غریبهها میشد. بدینمعنی که با ورود شخص غریبه به قلمرو مشخص و تعیین شده محله و عبور از سلسله مراتب دسترسیها بهواسطه همبستگی اجتماعی مردم شناسایی شده و بدینترتیب فرصت ارتکاب جرم در محلهها کاهش مییافت.
جدول :1 تاثیر اجتماع پذیری و سیمای محله ها بر حس امنیت ساکنان در گذشته و در وضع موجود؛ ماخذ: نگارندگان.
در سالهای اخیر رشد سریع جمعیت و توسعه شهرنشینی منجر به فرسودگی هسته اصلی شهرها و کاهش احساس امنیت در محلات مسکونی قدیمی شدهاست. ناهنجاری کالبدی و ناهنجاری اجتمایی در محلات مسکونی قدیمی باعث شده مردم تمایلی به برقراری تعامل در سطح محله ها نداشته باشند و این امر زمینه را برای خالی شدن عرصه های عمومی و نیمه عمومی محلات مسکونی قدیمی از شهروندان و افزایش بروز جرم و آنومی اجتماعی فراهم کرده است. در پژوهش حاضر فرض بر این است که با افزایش تعاملات اجتماعی در سطح محله های مسکونی قدیمی، میتوان احساس امنیت را در هسته فرسوده شهرها افزایش داد - شکل - 1 و - جدول. - 1
افزایش احساس امنیت در محلات مسکونی قدیمی
افزایش تعاملات اجتماعی در سطح محلات مسکونی قدیمی
شکل:1 فرضیه پژوهش؛ منبع: نگارندگان.
-2ادبیات تحقیق
در ابتدا لازم است برخی مفاهیم پایه چون امنیت، تعامل اجتماعی، محلات مسکونی قدیمی و طراحی محیطی بسط داده شوند.
-1-2 امنیت
امنیت مجموعه شرایط و وضعیتی است که موجب ثبات و آرامش خاطر در جامعه میگردد و ترس و خوف از نظر عامه مردم رخت بر میبندد به اینترتیب میتوان گفت امنیت به معنای فراغت از هرگونه تهدید و تعرض به حقوق و آزادیهای مشروع و قانونی شهروندان است
جرم، یکی از ناهنجاریهای اجتماعی است که به طور مستقیم با کیفیت زندگی شهروندان مرتبط است. این ناهنجاری در دورههای زمانی مختلف همواره مورد توجه پژوهشگران از حوزه علوم رفتاری، جامعهشناسان، روانشناسان و ... بوده است. از آنجا که وقوع هر نوع جرمی از یکسو نیازمند مکان و بستر محیطی مساعد است، لذا وجود برخی ویژگیها در محیطهای شهری آنها را به مکانهایی جرمخیز بدل میکند
از طرفی مفهوم امنیت در شهرها طی دهههای گذشته با رشد و توسعه شهرنشینی و گسترش کلان شهرها و پیچیدهتر شدن روابط اجتماعی شهروندان در شهرها از حالت اولیه و جنبههای فیزیکی محسوس خارج شده و ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را در بر گرفتهاست. تعبیری دیگر، گسترش فیزیکی و اجتماعی شهرها و تبدیل شدن آنها به مراکز ناهمگن جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از یک سو و تعمیق شکافهای اجتماعی- اقتصادی در جامعه شهری از سوی دیگر زمینه را برای بروز رشد بیرویه و لجام گسیخته ناهنجاریهای اجتماعی به ویژه در بافت فرسوده شهرها فراهم آورده است. از این رو امنیت شهری به عنوان یکی از مسایل مهم در مباحث مدیریت و ساماندهی شهری به ویژه در کلانشهرها مطرح است و ضرورت طراحی یک جامعه امن بر پایه روابط و مناسبات سازگار نظیر ارزشها و ایده آلها، واقعیتها، منافع و مصالح و ... کاملا احساس میشود
-2-2 محلات مسکونی قدیمی
بافت فرسوده شهری به عرصههایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق میشود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تأسیسات، خدمات و زیر ساختهای شهری آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند. این بافتها به دلیل فقر ساکنین و مالکین آنها امکان نوسازی خودبخودی را نداشته و نیز سرمایهگذاران انگیزهای جهت سرمایهگذاری در آن را ندارند - حبیبی، پوراحمد، مشکینی، 1392، . - 60 بافت فرسوده شهری به عرصههایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق میشود که یکی از سه مشخصه زیر را دارا باشند:
الف – بلوکهایی که بیش از 50 درصد ابنیه آنها ناپایدار و فرسوده باشد.
ب-بلوکهایی که بیش از پنجاه درصد معابر آن کمتر از 6 متر باشد.
ج-بلوکهایی که بیش از 50 درصد ابنیه آن کمتر از 200 مترمربع باشد
بافت تاریخی شهر زنجان، بخشهایی از بافت شهری را شامل میشود که قبل از 1300 شکل گرفته ولیکن به دلیل فرسودگی کالبدی و فقدان استانداردهای ایمنی، استحکام و خدمات شهری علی رغم برخورداری از ارزشهای هویتی از منزلت مکانی و سکونتی پایینی برخوردار هستند. بافت قدیمی - بافت میانی - شهر زنجان، آنچه به شهر در دوران تحولات و تغییرات دوران پهلوی اول و دوم اضافه شدهاست، بافت میانی نام دارد. بخش میانی در حاشیه بافت قدیم و نه به سرعت بافت جدید شکل گرفته است. بنا براین بخش میانی در بسیاری موارد همچون بخش درونی واجد ارزش است. بافت جدید شهر زنجان، قسمتهایی از شهر هستند که با رشد سریع شهرنشینی و صنعتیشدن در شهرها شکل گرفتهاند.
-3-2 طراحی محیطی
هدف طراحی محیطی پاسخ به نیازهای انسانی و مشکل گشایی و غنی ساختن تجربه انسان است. در طراحی محیطی ملاک عمل، تاثیر متقابل محیط بر انسان و انسان بر محیط است. »برای تبیین و فهم رفتار همواره باید کل وضعیت را در لحظه وقوع رفتار در نظر گرفت و به عوامل مذکور به صورت همزمان و توأم توجه نمود. ما اطلاعات محیط را دریافت کرده، در طی فرآیندهای شناختی خود آنها را ارزیابی نموده و در نهایت بر اساس این ارزیابی رفتار خاصی انجام میدهیم.« طبق نظریه پنجرههای شکسته، ناهنجاری محیطی اولین عامل در جذب بزهکاران به محلات مسکونی و کاهش حس امنیت ساکنان است. بر این اساس با ایجاد تغییرات کالبدی در محلات مسکونی قدیمی، و رفع برخی از ناهنجاریهای محیطی، احتمال کاهش ناهنجاریهای رفتاری در محیط به وجود میآید.
-4-2 بررسی مفهوم تعامل اجتماعی در فضای شهری
تعاملات اجتماعی یکی از مهمترین جلوه های فضاهای شهری موفق می باشد. محلات شهری به دلیل نقشی که در زندگی و مناسبات اولیه مردم ایفا می کنند از اهمیت خاصی در ایجاد روابط اجتماعی برخوردارند - احقر، رادفر،. - 1394 انسان هویت خویش را در هویت محیط جستجو میکند
