بخشی از مقاله
بررسی مطلوبیت زیستگاه زادآوری چلچله به روش HEP در شهر دزفول
در زمستان 91 و بهار 92
چکیده
بررسی مطلوبیت زیستگاه زادآوری چلچله (Hirundo rustica)در شهر دزفول از زمستان 1391 تا بهار 1392 انجام شد. در این مقاله مناطق قلعه تا رودبند ،مورد بررسی قرار گرفتند. فاکتورهای مورد بررسی در فصل زادآوری شامل نوع دیوار، فاصله آشیانه تا سقف، دیوار، زمین ، ورودی ساختمان و فاصله آشیانه تا منبع آب ، منبع نور، فضاهای سبز و فاصله آشیانه تا درختان تک روی و نشیمنگاه های مصنوعی بود. در این بررسی امتیاز دهی برای مطلوبیت زیستگاه جوجه آوری چلچله با استفاده از روش HEP و برای تعیین نمایه مطلوبیت زیستگاه جوجه آوری این پرنده از روش HSI استفاده شد. بررسی ها نشان داد که نمایه مطلوبیت مناطق مورد بررسی در شهر دزفول 0/55 بوده است.
واژه های کلیدی: چلچله، شهر دزفول، مطلوبیت زیستگاه، آشیانه، HEP،HSI
-1مقدمه:
چلچله از راسته گنجشک سانان (Passeriformes) و خانواده چلچله ییان (Hirundinidae) است. این پرنده در فضاهای باز، کشتزارها و اغلب در نزدیکی مناطق مسکونی به سر برده و آشیانه را در سقف خانه ها یا شکاف دیوارها از گل میسازد. چلچله ها باتغذیه از حشرات درکنترل جمعیت آنها در طبیعت موثرهستند. به علاوه خود غذای بسیاری از پرندگان شکاری هستند (فرهنگ نامه ی حیات وحش،.(1390 ازاین جهت شناخت صحیح زیستگاه آشیانه سازی چلچله و پی بردن به ارزش های آن ها دارای اهمیت است. متاسفانه در سالیان گذشته تنوع زیستی که به عنوان ارزشمندترین منبع خدادادی ما شناخته می شود، مورد بیشترین بی مهری قرار گرفته و در میان تمام مصائب حاصل توسعه و تکنولوژی، فاجعه نابودی گونه ها و از بین رفتن میراث گران بهای زمین به گونه ای برجسته خودنمایی می کند. امروزه جمعیت بسیاری از گونه های حیات وحش در بسیاری از نقاط از بین رفته و یا رو به انقراض هست؟ و بسیاری از جمعیت های دیگر نیز ارتباط خود را با یکدیگر از دست داده اند. بنابراین مطالعه زیستگاهها به منظور آگاهی از وضعیت موجود آنها و چاره اندیشی به منظور رفع چالش های پدید آمده بسیار مهم و حیاتی تلقی می شود.(کرمی و همکاران،1387ًَْ). با توجه به اینکه یکی از بزرگترین عوامل تهدیدحیات وحش در حال حاضر در سطح جهان نابودی زیستگاه ها می باشد و هم چنین اهمیت به سزایی که زیستگاه دارد باید بیان کرد که ما باید به دنبال روش هایی باشیم تا با کمک آنها زیستگاهها را ارزیابی کنیم (کرمی و همکاران،(32:1387 از آنجا که بررسیها و مطالعاتی که بر روی زیستگاهها صورت می گیرد اکثراً کیفی هستند برای شناخت تغییرات یک زیستگاه لازم است که بتوان ارزیابی را به صورت کمی انجام داد. روش HEP در سال 1980 در پاسخ به نیاز مستند سازی ارزش های غیر مالی منابع حیات وحش و ماهیان گسترش یافت که در این روش وضعیت زیستگاه بر اساس نمایه مطلوبیت زیستگاه بیان می شود Allen)وهمکاران،.(1987 نمایه مطلوبیت زیستگاه HSI یک نمایه عددی است که ظرفیت زیستگاه را برای حمایت گونههای حیاتوحش نشان می دهد. حداقل ارزش آن صفر است که زیستگاه نامناسب و حداکثر آن یک میباشد که زیستگاه مناسب را نشان می دهد. با توجه به اینکه شناسایی ومطالعه پرندگان خانواده چلچله دارای اهمیت بسیاری است.ومطالعات مشابهی دراین خصوص درنقاط مختلف جهان صورت گرفته و نتایج خوبی به بار آورده است.از مطالعات جهانی می توان به Karl) وهمکاران،(2003،(انتخاب زیستگاه جهت تغدیه توسط چلچله درزمین های کشاورزی) ،( Moller وهمکاران،1983 )،(انتخاب زیستگاه جهت زادآوری چلچله)،( Allenوهمکاران،(1987، (شاخص های انتخاب زیستگاه درپرندگان)اشاره کرد.هدف ازاین مطالعه بررسی ،شناسایی واندازه گیری فاکتورهای مؤثردرانتخاب زیستگاه آشیانهسازی چلچله در شهر دزفول ، از زمستان 1391 تا بهار 1392می باشد.
-2مواد و روش ها:
فاکتورهای اندازهگیری شده مؤثر در انتخاب زیستگاه آشیانه سازی چلچله در شهر دزفول با بررسـی مکـان هـای آشـیانهسـازی شـده در بازدیدهای میدانی به صورت 2 بار درهفته از زمستان 1391 تا بهار 1392 انجام شد. برای بررسی ارتباط بین آشیانه سازی چلچلههـا و فاکتورهای گوناگون در منطقه قلعه تا رودبند،27آشیانه در مکان هایی که چلچلهها میتوانستند آشـیانه بسـازند، درمحـدوده مطالعـاتی مورد بررسی قرار گرفت.در مطالعه حاضر مراحل مختلف تعیین مطلوبیت زیستگاه جوجه آوری چلچله در شهر دزفول به شرح زیـر طـی شده است:
-2-1تعیین محدوده مطالعاتی
شهر دزفول با مساحت حدود 4700 کیلومتر مربع با موقعیت جغرافیایی 32 درجه و 24 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 24 دقیقه طول شرقی گرینویچ واقع دراستان خوزستان،جنوب غربی ایران دارد . ارتفاع آن از سطح دریا 143 متر می باشد . شهر دزفول دارای آب وهوایی گرم وخشک میباشد.درزمستان دما تاپنج درجه سانتی گراد کاهش و در تابستان تاپنجاه و دو درجه افزایش می یابد.ومیانگین بارش سالانه 2/367 میلیمترمیباشد( افشار،1387،ص.(35پس از بررسی های مقدماتی و مشورت با مسئولین محیط زیست و بازدید های اولیه ، مناطق مسکونی قلعه تا رودبند جهت مطالعه انتخاب شد. محدوده ی مشخص شده زیستگاههای مهمی برای چلچله میباشند و سطح زیستگاه قابل دسترس گونه به حدی است که انتظار می رود بتواند برخی از نیازهای زیستگاهی گونه مورد نظر را در فصل زادآوری تأمین کند . موقعیت جغرایایی و مشخصات کامل ایستگاه به صورت زیر می باشد.شکل((1جدول((1؟
جدول شماره(:(1موقعیت ایستگاه مورد مطالعه در شهر دزفول در زمستان 91 و بهار92
منطقه مورد مطالعه مساحت کل(مترمربع) موقعیت جغرافیایی درختان غالب
مناطق مسکونی قلعه تا رودبند 810000 32° 23´29" N 48° 24´ 1" E اکالیپتوس، برگ تبریزی،برهان،سپستان،
شکل شماره :(1)موقعیت شهر دزفول و ایستگاه مورد بررسی در زمستان 91 و بهار92
-2-2 تعیین نمایه مطلوبیت زیستگاه زادآوری چلچله در شهر دزفول در زمستان 91 و بهار92
نمایه مطلوبیت زیستگاهHSIیک شاخص عددی است که ظرفیت یک زیستگاه معین را نسبت به گونه انتخاب شده نمایش میدهد، در واقع این مدلها مبنای ارتباطات زیستگاه و گونه میباشند. حداقل ارزش HSI صفر است که زیستگاه نامناسب و حداکثر ارزش آن یک میباشد که زیستگاه مناسب را نشان میدهد. HSI یکی از فاکتورهای مهم در فرآیند ارزیابی زیستگاه به روش HEP میباشد. HSI را میتوان برای یک گونه، گروهی از گونهها یا مرحلهای ویژه از زندگی جانور تعیین نمود. برای تعیین مدل های HSI ، براساس فرضیه های مستند،می توان ازمدلهای مختلف گرافیکی، حرفی یا ریاضی استفاده کرد.( USFWS،. ( 1980 مدلهای HSI بر پایه خواص فیزیکی و بیولوژیکی زیستگاه برای یک گونه جانوری بخصوص تهیه میشوند و به کمیت های زیستگاهی معنی کیفی میدهند. پس از تعیین فصل استفاده از مدل در این مطالعه ، به تعیین متغیرهای مدل پرداخته شد. دراین مطالعه متغیرهایی انتخاب شدکه قابل اندازهگیری بودندو. گونه به آنها واکنش نشان دهد. جهت تسهیل در تشخیص متغیرهای مدل، معمولاً زیستگاه را به اجزا زیستگاه و اجزا را به انواع تیپهای پوششی که همان نوع ساختمان میباشد، تقسیم شد.
-2 -3تعیین متغیر مدل
در این مرحله با مطالعه نیازهای زیستی گونه از منابع مختلف، آگاهی نسبت به وضعیت منطقه عوامل تهدید کننده پرندگان در منطقه، متغیرهای زیستگاهی برای تهیه مدل HSI بدست آمد. با مراجعه به منابع گوناگون، در مرحله اول تعداد متغیر زیستگاهی در رابطه با نیازهای زیستی غذا، شرایط تولیدمثل- پناه، نشیمنگاه و آب بدست آمد که متغیرهای زیستگاهی تولیدمثل-پناه عبارتند از: نوع دیوار، فاصله آشیانه تا سقف، فاصله آشیانه تا دیوار، فاصله آشیانه تا زمین و فاصله آشیانه تا ورودی ساختمان هم چنین متغیرهای زیستگاهی در نظر گرفته شده برای غذا عبارتند از: فاصله آشیانه تا منبع آب ، فاصله آشیانه تا منبع نور، فاصله آشیانه تا فضاهای سبز و فاصله آشیانه تا درختان تک روی . متغیرهای زیستگاهی برای نشیمنگاه عبارتند از: فاصله آشیانه تا نزدیکترین نشیمنگاه مصنوعی و همچنین متغیرهای زیستگاهی در نظر گرفته شده برای آب عبارتند از: فاصله آشیانه تا منبع آب برای نوشیدن.
-2-4 مدلسازی
دراین مرحله متغیرهای تعیین شده با هم ادغام شدند تا یک مدل نهایی برای تعیین نمایه مطلوبیت زیستگاه ایجاد شود.که ابتدا متغیرهای انتخاب شده نهایی ارزشگذاری شدند تا بتوان از آن برای تعیین نمایه مطلوبیت زیستگاه استفاده کرد. بدین منظور نیاز به تهیه ماتریسی بود که بتوان با تجزیه و تحلیل آن امکان تعیین وضعیت زیستگاه با توجه به ارزش آن فراهم کرد. برای این کار دامنه تغییرات هر یک از متغیرهای زیستگاهی ذکر شده در جداول3 تا 14 تهیه گردیده است. قابل ذکر است که محدوده ارزش دهی هر یک از متغیرهای زیستگاهی یک تا پنج در نظر گرفته شده ولی هیچ یک از متغیرها نتوانستند حداکثر راکسب کنند.زیرا پراکندگی آشیانه های چلچله ها نسبت به دامنه تغییرات هر یک از متغیرهای تعیین شده زیاد بود و برای حل این مشکل بیش ترین تعداد آشیانه ها را برای هر متغیر در منطقه در نظر گرفته و درصد آن را نسبت به کل آشیانه ها در منطقه محاسبه شد و با توجه به درصد های بدست آمده ، طبق جدول ( (2 به متغیرهای انتخاب شده در منطقه امتیاز داده شد.
جدول شماره(-(2 امتیاز دهی با توجه به درصدهای بدست آمده
بهترین شرایط از لحاظ متغیرهای زیستگاهی مربوط به آب، غذا، نشیمنگاه و شرایط تولیدمثل، پناه دارای بیشترین امتیاز یعنی پنج و بدترین شرایط، دارای کمترین امتیاز یعنی 0/5میباشد. باید متذکر گردید که برخی از متغیرها مورد بررسی در منطقه قابل اندازهگیری نبود، بنابراین، این متغیرها با توجه به امتیاز داده شده به آنها از لحاظ کیفی ارزش دهی شدند ، وازواژههای توصیفی مثل عالی ، خوب ، متوسط ، ضعیف ، خیلی ضعیف استفاده شد .همچنین برای تعیین نمایه مطلوبیت هریک از متغیرها ( SIv( در منطقه ، رتبه متغیرهای بدست آمده در هر منطقه بر حداکثر ارزش متغیرها تقسیم گردید. USFWS)،.(1980
-3نتایج
پس از انتخاب پارامترها و متغیرهای مهم در انتخاب زیستگاه چلچلههای منطقه مورد مطالعه در شهر دزفول ، و به منظور تعیین نمایه مطلوبیت زیستگاه ، 11 متغیر اندازه گیری شده در منطقه مسکونی دستهبندی گردید و فراوانی آشیانههای فعال چلچله ها در هر دسته مشخص گردید.. امتیازبندی فاصله آشیانه چلچلهها تا متغیرهای تعیین شده در منطقه قلعه تا رودبند در شهر دزفول در زمستان 91 و بهار)92مناطق مسکونی با 27 آشیانه) درزیرآمده است.
جدول شماره(:(3 امتیازبندی فاصله آشیانه چلچله تا منبع آب برای تغذیه از حشرات در مناطق مسکونی در زمستان 91 و بهار92
جدول شماره(:(4 امتیازبندی فاصله آشیانه چلچله تا فضاهای سبز برای تغذیه از حشرات در مناطق مسکونی در زمستان 91 و بهار92
جدول شماره(:(5 امتیازبندی فاصله آشیانه چلچله تا درختان تک روی برای تغذیه از حشرات در مناطق مسکونی در زمستان 91 و بهار92
جدول شماره(:(6 امتیازبندی فاصله آشیانه چلچله تا منبع نور برای تغذیه از حشرات در مناطق مسکونی در زمستان 91 و بهار92
جدول شماره(:(7 امتیازبندی فاصله آشیانه چلچله تا دیوار در مناطق مسکونی در زمستان 91 و بهار92
جدول شماره(:(8 امتیازبندی فاصله آشیانه چلچله تا سقف در مناطق مسکونی در زمستان 91 و بهار92
جدول شماره(:(9 امتیازبندی فاصله آشیانه تا زمین در مناطق مسکونی در زمستان 91 و بهار92
جدول شماره(:(10 امتیازبندی فاصله آشیان چلچله تا ورودی ساختمان ها در مناطق مسکونی ، شهر دزفول در زمستان 91 و بهار92
جدول شماره(:(11 امتیازبندی نوع دیوار،جهت ساخت آشیانه در مناطق مسکونی شهر دزفول در زمستان 91 و بهار92
جدول شماره(:(12 امتیازبندی فاصله آشیانه چلچله تا نشیمنگاه مصنوعی در مناطق مسکونی، شهر دزفول، زمستان 91 و بهار92
جدول شماره(:(13 امتیازبندی فاصله آشیانه چلچله تا منبع آب برای نوشیدن در مناطق مسکونی، شهر دزفول، زمستان 91 و بهار92
