بخشی از مقاله
تأثیر غلظت پساب کارخانه تولید خمیرمایه و دفعات آبیاري بر برخی صفات مورفولوژیکی و عملکرد
گندم در منطقه قراملک تبریز
چکیده
به منظور ارزیابی تأثیر پساب شرکت ایرانمایه بر برخی صفات مورفولوژیکی و عملکرد گندم پژوهشی در قالب آزمایش فاکتوریل با طرح پایه بلوكهاي کامل تصادفی در سه تکرار اجرا گردید. فاکتور اول: دفعات آبیاري با پساب در سه سطح شامل =I1 یکبار آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده، =I2 دوبار آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده و =I3 آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده در کل دوره رشد و فاکتور دوم غلظتهاي مختلف پساب در شش سطح شامل =P0 آب شاهد، 15 =P15 درصد پساب 85 + درصد آب آبیاري، 30 =P30 درصد پساب 70+ درصد آب آبیاري،
45 =P45 درصد پساب 55 + درصد آب آبیاري، 60 =P60 درصد پساب 40+ درصد آب آبیاري و =P100 پساب خالص، بود. نتایج نشان داد که آبیاري با پساب در کل دوره رشد (سهبار) در مقایسه با یکبار آبیاري و دوبار آبیاري با پساب به ترتیب باعث افزایش 28 و 14/6 درصدي در عملکرد بیولوژیکی گردید. با عنایت به نتایج دادههاي مزرعهاي این پژوهش، استفاده از پساب کارخانه ایرانمایه (تولید کننده خمیرمایه) در یکبار، دوبار و سهبار آبیاري با نسبتهاي تعیین شده پساب، اغلب اثر افزایشی روي برخی صفات مورفولوژیکی شامل ارتفاع بوته، طول پدانکل، طول سنبله و نهایتاً عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیکی داشت. با این حال به نظر میرسد براي موارد بیشتر از سهبار آبیاري و نیز اثرات آن روي خصوصیات خاك در دراز مدت نمیتوان اظهارنظري قطعی نمود و به مطالعات بیشتري نیاز است.
واژههاي کلیدي: آبیاري، پساب، صفات مورفولوژیک، عملکرد، گندم
مقدمه
غلات از مهمترین گیاهان زراعی و تأمین کننده 70
درصد غذاي مردم جهان میباشند. گندم و برنج تقریًبا60 درصد انرژي مورد نیاز بشر را تأمین میکنند و بهطور کلی غلات تأمین کننده بیش از سهچهارم انرژي و یکدوم پروتئین موردنیاز بشر است (امام
.(1386 از طرف دیگر، از لحاظ کارایی استفاده از آب نیز گندم یکی از پربازدهترین گیاهان زراعی سهکربنی میباشد (ریچاردز 1992 و اسمیت و همکاران .(1999
فاضلاب منبع بسیار با ارزشی است و مصرف مجدد آن نه تنها میتواند از آلودگیهاي محیط بکاهد، بلکه به عنوان منبع جدید آب، میتواند قسمتی از نیازهاي آبی انسان را برطرف نماید (حسینیان .(1381
استفاده از فاضلاب براي آبیاري در بسیاري از کشور-
ها بخصوص در نواحی گرم و خشک متداول است. در قرن نوزدهم طرح استفاده مجدد از فاضلاب تصفیه شده در مقیاس وسیع در بسیاري از کشورهاي درحال توسعه و پیشرفته اجرا و سیستمهاي جمعآوري فاضلاب شهري در اروپا و آمریکا و برخی شهرهاي ایران براي آبیاري معمول شد (مصطفیزادهفرد و همکاران .(1384 در خاورمیانه که اکثر کشورهاي آن در ناحیهاي نیمهخشک قرار داشته و از دیرباز با کمآبی مواجه بودهاند، استفاده مجدد از فاضلاب در بخش کشاورزي هرروز اهمیت بیشتري مییابد. در ایران نیز از زمانهاي قدیم استفاده از فاضلاب جهت حاصلخیز نمودن باغها و مزارع رواج داشته است (حسینیان
.(1381 در حال حاضر نیز در شهرهایی مانند تهران، تبریز، اصفهان و شیراز از فاضلابهاي خانگی که به-
صورت سطحی از مناطق مسکونی دفع میگردند، براي تولید محصولات کشاورزي استفاده میشود (حسناقلی و همکاران .(1381 در ایران با توجه به مصرف زیاد آب در بخش کشاورزي و کمبود آب، برنامهریزي براي
استفاده از کلیه منابع متعارف و غیرمتعارف آب حتی منابع آب با کیفیت پایین، ضروري است.
پسابهاي تولید شده از خصوصیات کیفی متفاوتی در مقایسه با منابع طبیعی آب برخوردار می-
باشند، از اینرو کاربرد این گونه منابع در کشاوزري بایستی براساس برنامهریزيهاي دقیق، اعمال روش-
هاي مدیریتی و نظارتی مناسب انجام پذیرد. یکی از ابزارهاي مهم در تدوین برنامههاي جامع کاربرد پساب تصفیه خانههاي فاضلاب در کشاورزي، ارزیابی پتانسیل تأمین آب و پیشبینی اثرات زیستمحیطی آن بخصوص از نظر تأثیرگذاري بر خصوصیات خاك و سلامت جامعه است (قاسمی و همکاران .(1390
تولید بیشتر فرآوردههاي کشاورزي و صرفهجویی در مصرف کودهاي شیمیایی از دلایل اصلی استفاده از پساب میباشد (اسدي و فیلیتبار .(1378 گلچین و همکاران (2013) در گزارشی اظهار داشتند که کاربرد پساب کارخانه ایرانمایه درغلظتهاي بالاتر از 45
درصد پساب، عملکرد بیولوژیکی یونجه را کاهش داد، ولی در غلظتهاي پایینتر از 45 درصد به دلیل اثر مثبت عناصري مانند منیزیم، آهن، فسفر و پتاسیم، فتوسنتز گیاه و در نتیجه عملکرد بیولوژیکی افزایش یافت. در این آزمایش گلدانهاي زیر کشت یونجه با توجه به نقشه آزمایش 20 بار آبیاري گردیدند.
ترکیب انواع فاضلاب بسته به فصل، مقدار بارندگی، فرهنگ مصرف، سطح صنعت و مواردي از این قبیل تغییر میکند، ولی همواره مقادیر نسبتاً زیادي از عناصر غذایی پرمصرف (نیتروژن، فسفر و پتاسیم) و
کممصرف (آهن، روي، مس و منگنز) در آن وجود دارد
(کلباسی و گندمکار .(1376 چانگ و همکاران (1983)
استفاده از فاضلاب را بهعنوان یک ماده مناسب اصلاح کننده خاك معرفی میکنند. نتایج مطالعه چندین ساله آنان نشان داد که بهکارگیري فاضلاب به تغییر ویژگی-
هاي فیزیکی خاك و در نتیجه افزایش ظرفیت نگهداري
آب منجر میشود، درحالیکه چگالی ظاهري خاك کاهش مییابد.
هر چند کاربرد پساب تا حدودي میتواند در رفع نیاز آبی مؤثر باشد، ولی مصرف طولانیمدت آن به-
عنوان یک منبع غنی از عناصر غذایی ممکن است باعث مسمومیت در خاك زراعی گردد. جذب فلزات سنگین از خاكهاي آلوده توسط گیاه و ورود آنها به زنجیره-
غذایی، مسمومیت غذایی را در پی خواهد داشت (حسن و میشرا .(1994 به گزارش فیضی (1380)، در مزارع گندم، یونجه، ذرت و خیار، تجمع فلزات روي، منگنز، مس و آهن در خاك بیشتر شده و در اندام هوایی گندم نیز غلظت روي و منگنز افزایش یافت. در گیاه گندم تجمع روي و مس در دانه بیشتر از اندام هوایی بوده درحالیکه تجمع آهن در اندام هوایی آن بیشتر از دانه گزارش شده است (رحمانی .(1387 صابر (1986) با آزمایش خاكهاي آبیاري شده با فاضلاب شهر قاهره به این نتیجه رسید که در یک دوره 60 ساله هر یک از فلزات سنگین میتواند به اندازه چشمگیري در خاك انباشته شود. مهمترین و رایجترین مشکل استفاده از پساب، شور شدن خاك است. شور شدن سبب تخریب خلل و فرج و کانالهاي مسئول عبور آب و هوا در خاك شده و بدین ترتیب رواناب و به تبع آن فرسایش خاك افزایش مییابد (سازمان بهداشت جهانی .(2006
باتوجه به کمبود آب در مناطق خشک و نیمه خشک مانند ایران، در راستاي اجراي تدابیري در جهت توسعه و بهره برداري از منابع آبی جدید بخصوص در بخش کشاورزي، استفاده از پساب میتواند بهعنوان منبعی از آب مورد توجه قرار گیرد تا ضمن جبران بخشی از کمبود آب کشاورزي، از اثرات سوء تخلیه بیرویه پسابها وخسارات وارده آن به منابع کشاورزي و محیط زیست نیز جلوگیري شود (عرفانی آگاه .(1378 هدف از اجراي این پژوهش، مطالعه اثر دفعات آبیاري و غلظت پساب کارخانه تولید کننده خمیرمایه بر برخی صفات مورفولوژیکی و عملکرد گندم
در منطقه قراملک تبریز، با توجه به کاربرد وسیع دانه و علوفه گندم به صورت کاه و کلش، سبوس و کاه و کلش گندم به صورت مخلوط با سایر علوفهها از جمله یونجه بهطور فراگیر در اغلب نقاط کشور و در راستاي استفاده بهینه از منابع آبی، کاهش اثرات نامطلوب آب-
هاي غیرمتعارف و افزایش پایداري منابع آب کشور بود.
مواد و روشها
به منظور ارزیابی تأثیر پساب کارخانه ایران-
مایه بر برخی صفات مورفولوژیکی و عملکرد گندم، پژوهشی در قالب آزمایش فاکتوریل با طرح پایه بلوك-
هاي کامل تصادفی در سه تکرار در سال زراعی -91 1390 اجرا گردید. فاکتور اول، دفعات آبیاري با پساب در سه سطح شامل یکبار آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده (I1)، دوبار آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده (I2) و آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده در کل دوره رشد (I3) و فاکتور دوم، غلظتهاي مختلف پساب در شش سطح شامل: آب شاهد (P0)، 15
درصد پساب 85+ درصد آب آبیاري (P15)، 30 درصد پساب 70+ درصد آب آبیاري (P30)، 45 درصد پساب
55+ درصد آب آبیاري (P45)، 60 درصد پساب 40 +
درصد آب آبیاري (P60) و پساب خالص (P100) بود.
عملیات تهیه زمین شامل شخم، دیسکزنی و کرتبندي در اوایل فصل پاییز انجام گرفت. کرتهاي موردنظر در این آزمایش بهمنظور افزایش ضریب دقت آزمایش جهت اعمال تیمارهاي آبیاري 1 1/5 متر در
5 ردیف کاشت با فاصله ردیف 20 سانتیمتر، فاصله بوته روي ردیف تقریبًا یک سانتیمتر و تراکم نهایی
500 بوته در مترمربع در نظر گرفته شدند. با توجه به نتایج آزمایش خاکشناسی و وجود مواد غذایی در حد متعارف و جهت جلوگیري از هر گونه تداخل عناصر غذایی موجود در پساب با کودهاي شیمیایی و یا آلی، هیچ نوع کود شیمایی یا آلی استفاده نشده است (زهتاب
تأثیر غلظت پساب کارخانه تولید خمیرمایه و دفعات آبیاري بر برخی صفات 177
سلماسی و همکاران .(1393 در این پژوهش از رقم پاییزه الوند (Triticum aestivum L. var. alvand)
که یکی از ارقام سازگار گندم در منطقه آذربایجان می-
باشد، استفاده گردید. کاشت بذور در اواخر مهر ماه به-
صورت دستی در عمق 3-5 سانتیمتري انجام و اولین آبیاري بر اساس نقشه طرح، در اواسط آبان ماه اعمال گردید و در مجموع تا زمان برداشت 3 نوبت آبیاري انجام شد. آب آبیاري معمولی و پساب کارخانه ایران-
مایه با نسبتهاي مشخصی جهت تهیه نسبتهاي مختلف در مخازنی مخلوط شدند. بههنگام آبیاري براي جلوگیري از شستهشدن خاك، صفحهاي پلاستیکی در داخل کرت روي بستر خاك قرار داده شد. همچنین اوایل خرداد ماه جهت محافظت سنبلهها از خسارت پرندگان، از توري پلاستیکی روشن با قابلیت عبور نور
و هوا، قبل از شیري شدن دانهها تا مرحله برداشت استفاده گردید. در مرحله رسیدگی گندم از هر کرت ده بوته کامل نمونهبرداري گردید و صفات ارتفاع بوته، طول پدانکل، طول سنبله، قطر ساقه، تعداد گره در ساقه
و بیوماس بوته در آزمایشگاه کشاورزي اکولوژیکی گروه اکوفیزیولوژي دانشکده کشاورزي دانشگاه تبریز تعیین گردید. در مرحله رسیدگی کامل، بوتههاي موجود
در یک مترمربع از هر کرت برداشت شد و پس از توزین، عملکرد دانه و بیولوژیکی ثبت گردید. تجزیه پساب در آزمایشگاه شیمی خاك گروه علوم خاك دانشکده کشاورزي دانشگاه تبریز انجام شد. جدول تجزیه ترکیبات موجود در پساب (جدول (1 نشان داد که با افزایش غلظت پساب میزان عناصر غذایی از جمله پتاسیم، فسفر، آهن، مس، روي و منگنز افزایش یافت.
لازم به توضیح است که میزان عناصر Mn ,Zn ,Fe ,ClوCu موجود در آب آبیاري مورد استفاده در این طرح، کمتر از میزان حد مجاز گزارش شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست (شاعري و رحمتی (1391
میباشد. میزان EC در غلظتهاي 60 و 100 درصد پساب افزایش بیشتري یافت و در نتیجه شوري در سطوح 60 و 100 پساب بیشتر شد. بهطوري که غلظت سدیم و کلرید که از تأثیرگذارترین عناصر در شوري محسوب میشوند، در سطوح پساب 60 و 100 درصد افزایش یافت (جدول .(1 براي تجزیههاي آماري و
مقایسه میانگین دادهها به روش چند دامنهاي دانکن، از نرمافزار MSTAT-C استفاده شد. رسم شکلها با
بهرهگیري از نرمافزار Excel انجام پذیرفت.
جدول -1 میزان عناصر موجود در آب آبیاري و نسبتهاي مختلف پساب کارخانه ایرانمایه
Cu Zn Mn Fe P Mg Cl K Ca Na pH EC پساب
(mg/L) (mg/L) (mg/L) (mg/L) (mg/L) (meq/L) (meq/L) (meq/L) (meq/L) (meq/L) (dS/m) (%)
0/132 0/146 0/485 0/375 0/00 0/084 1/75 0/146 0/098 2/54 8/65 0/63 P0
0/185 0/158 0/509 0/706 8/46 0/307 2/25 3/02 1/33 8/01 7/62 1/60 P15
0/168 0/148 0/551 1/043 20/5 0/549 4/25 6/90 2/44 12/59 8/14 2/76 P30
0/146 0/121 0/595 1/669 36/9 0/772 7/5 9/61 3/41 16/75 8/22 3/98 P45
0/138 0/107 0/651 2/248 54/9 0/982 8/25 13/33 4/65 23/42 8/49 5/15 P60
0/113 0/097 0/700 2/578 144 1/063 12/5 21/30 5/53 33/88 6/26 7/94 P100
:P0 آب شاهد، 15 :P15 درصد پساب 85+ درصد آب آبیاري، 30 :P30 درصد پساب 70+ درصد آب آبیاري،45 :P45 درصد پساب 55+ درصد آب آبیاري، :P60 60 درصد پساب 40+ درصد آب آبیاري و :P100 پساب خالص.
نتایج و بحث
ارتفاع بوته
براساس نتایج جدول تجزیه واریانس (جدول (2
ارتفاع بوته گندم بهطور معنیداري تحت تأثیر دفعات آبیاري و اثر متقابل دفعات آبیاري در غلظتهاي مختلف پساب قرار گرفت. درحالیکه اثر اصلی غلظت-
هاي مختلف پساب بر این صفت معنیدار نبود. با افزایش دفعات آبیاري با پساب در اغلب ترکیبات تیماري ارتفاع گیاه افزایش یافت. بیشترین و کمترین ارتفاع گندم بهترتیب به آبیاري گیاهان با پساب 15
درصد در کل دوره رشد 79/5) سانتیمتر) و یکبار آبیاري با پساب 15 درصد و بقیه آبیاريها با آب چاه
55/4) سانتیمتر) مربوط بود که در مقایسه با تیمار شاهد بهترتیب 28/2 افزایش و 10/7 درصد کاهش نشان دادند. درآبیاري گیاهان با غلظتهاي بیشتر از
15 درصد پساب در کل دوره رشد، کاهش ارتفاع بوته مشاهده شد (شکل .(1 این امر میتواند بهدلیل افزایش تدریجی شوري خاك مزرعه در اثر غلظت بالاي پساب و تأثیر منفی آن بر رشد باشد. علیزاده و همکاران
(2001) گزارش کردند که آبیاري با فاضلاب باعث افزایش معنیدار طول گیاه میگردد. گلچین و همکاران
(2013) نیز در بررسی تأثیر پساب کارخانه ایرانمایه
بر گیاه یونجه، گزارش نمودند که بیشترین ارتفاع بوته یونجه در یکبار و دوبار آبیاري با پساب 45 درصد در مقایسه با شاهد (آب آبیاري) بدست آمد، اما در آبیاري با پساب 60 و100 درصد در کل دوره رشد، ارتفاع بوته یونجه بهطور معنیداري کاهش یافت.
طول پدانکل
اثر تکرار، دفعات آبیاري و هم چنین اثر متقابل دفعات آبیاري با پساب در غلظتهاي مختلف در سطح احتمال یک درصد معنیدا رشد، ولی اثر غلظتهاي پساب مورد استفاده بر طول پدانکل غیرمعنیدار به-
دست آمد (جدول .(2 آبیاري با پساب در کل دوره آزمایش به افزایش 40/7 درصدي طول پدانکل نسبت به شاهد منجر شد. در حالیکه یکبار آبیاري با پساب با غلظت 45 درصد طول پدانکل را در مقایسه با شاهد16/7 درصد کاهش داد که این اختلاف از نظر آماري معنیدار نبود (شکل .(2 اگرچه طول پدانکل در گیاهان آبیاري شده با غلظتهاي بالاي 30 درصد پساب در کل دوره رشد کاهش یافت ولی این کاهش از لحاظ آماري معنیدار نبود. شریف و همکاران (1986)
بیان کردند که فاضلاب سبب افزایش رشد ساقه و بیوماس گیاه نسبت به شاهد میشود.
جدول -2 نتایج تجزیه واریانس اثر دفعات آبیاري با غلظتهاي مختلف پساب روي ارتفاع بوته، طول پدانکل، طول سنبله،
قطر ساقه، تعداد گره، عملکرد دانه و بیولوژیک گندم
میانگین مربعات
منابع تغییر درجه آزادي ارتفاع بوته طول پدانکل طول سنبله قطر ساقه تعداد گره عملکرد دانه عملکرد بیولوژیک
تکرار 2 212/09** 29/75** 1/26** 0/15* 0/08ns 17002/9 114454/3*
دفعات آبیاري با 2 523/36** 49/81** 0/61* 0/10ns 0/09ns 91423/5** 598365/3**
پساب (I)
غلظت پساب (P) 5 20/25ns 6/59ns 1/33** 0/11ns 0/03ns 9288/1 17975/2ns
I P 10 59/72** 13/92** 0/38* 0/04ns 0/02ns 10808/4 45396/6ns
خطا 34 18/09 3/79 0/18 0/04 0/04 7332/5 27371/4
)CVدرصد) 6/63 10/36 5/62 8/65 4/07 14/59 11/26
ns، ، * و :** به ترتیب غیر معنیدار و معنیدار در سطح احتمال پنج و یک درصد میباشد.
شکل-1 ارتفاع بوته گندم در ترکیب تیماري دفعات آبیاري و پساب در غلظتهاي مختلف
=I1 یکبار آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده، =I2 دوبار آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده و =I3 آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده در کل دوره رشد. =P0 آب شاهد، 15 =P15 درصد پساب 85 + درصد آب آبیاري، 30 =P30 درصد پساب 70 + درصد آب آبیاري، 45 =P45 درصد پساب 55 +
درصد آب آبیاري، 60 =P60 درصد پساب 40 + درصد آب آبیاري و =P100 پساب خالص. حروف متفاوت نشانگر اختلاف معنیدار در سطح احتمال پنج درصد است.
شکل-2 طول پدانکل گندم در ترکیب تیماري دفعات آبیاري و پساب در غلظتهاي مختلف
=I1 یکبار آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده، =I2 دوبار آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده و =I3 آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده در کل دوره رشد. =P0 آب شاهد، 15 =P15 درصد پساب 85+ درصد آب آبیاري، 30 =P30 درصد پساب 70 + درصد آب آبیاري، 45 =P45 درصد پساب 55 + درصد آب آبیاري، 60 =P60 درصد پساب 40 + درصد آب آبیاري و =P100 پساب خالص. حروف متفاوت در هر ستون نشانگر اختلاف معنیدار در سطح احتمال پنج درصد است.
طول سنبله
با استناد به نتایج تجزیه واریانس (جدول (2، اثر تکرار، دفعات آبیاري با پساب، غلظتهاي مختلف پساب و هم چنین اثر متقابل دفعات آبیاري با غلظتهاي مختلف پساب بر طول سنبله معنیدار گردید. آبیاري با پساب خالص در کل دوره رشد (تیمار (I3P100 گیاهانی با بیشترین طول سنبله 8/3) سانتیمتر) تولید کرد که اختلاف معنیداري با شاهد 6/8) سانتیمتر) داشت.
کمترین طول سنبله نیز به تیمار I1P30 مربوط بود که
با شاهد در یک گروه آماري قرار داشت. در تیمار مربوط به یکبار آبیاري با پساب به جز در تیمارهاي
I1P60 و I1P100، اختلاف معنیداري در طول سنبله مشاهده نگردید. همچنین افزایش پساب در هرسه سطح آبیاري به افزایش طول سنبله منجر شد (شکل .(3
واثقی و همکاران (1382) گزارش کردند که افزودن لجن فاضلاب به خاك باعث افزایش رشد گیاه ذرت گردید.
شکل-3 طول سنبله گندم در ترکیب تیماري دفعات آبیاري با پساب در غلظتهاي مختلف
=I1 یکبار آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده، =I2 دوبار آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده و =I3 آبیاري با پساب با نسبتهاي تعیین شده در کل دوره رشد. =P0 آب شاهد، 15 =P15 درصد پساب 85+ درصد آب آبیاري، 30 =P30 درصد پساب 70 + درصد آب آبیاري، 45 =P45
درصد پساب 55 + درصد آب آبیاري، 60 =P60 درصد پساب 40 + درصد آب آبیاري و =P100 پساب خالص. حروف متفاوت در هر ستون نشانگر اختلاف معنیدار در سطح احتمال پنج درصد است.
قطر ساقه و تعداد گره در ساقه
براساس نتایج تجزیه واریانس (جدول (2، اثر تکرار روي قطر ساقه معنیدار بود درحالیکه اثر سایر منابع بر این صفت غیرمعنیدار بهدست آمد. تعداد گره در ساقه گندم هم تحت تأثیر هیچ یک از منابع مورد بررسی قرار نگرفت. بنابراین، میتوان اظهار داشت که آبیاري با هر غلظتی از پساب در کل دوره رشد گندم در شرایط این آزمایش تأثیر منفی بر قطر ساقه و تعداد گره در ساقه نداشت. استفاده از پساب نسبت به شاهد
(عدم استفاده) اثر معنیداري بر تعداد گره نمیگذارد ولی از آنجاییکه در سایر صفات مورد مطالعه در غلظتهایی خاص تأثیري مثبت داشت، پس استفاده اصولی از آن مفید تلقی میشود. رضوانیمقدم و نجم-
آبادي (1388) گزارش کردند که نسبتهاي مختلف آب چاه و فاضلاب تأثیر معنیداري در افزایش قطر ساقه گیاهان علوفهاي مورد آزمایش نشان داده است.
