بخشی از مقاله
مناطق تحت سلطه دوره ساسانی
مقدمه
نفوذ اسلام در ايران، در نيمه اول قرن هفتم ميلادي، پس از فروپاشي امپراتوري ساساني، روي داد. از آن پس‌دوره جديدي در تاريخ ايران آغاز شد، كه دگرگوني‌هاي بنيادي شديدي در اوضاع اجتماعي، سياسي، مذهبي، حكومت و مردم به وجود آورد. ايرانيان كه از نابرابري‌هاي اجتماع
ي موجود در دوره ساساني ناخشنود بودند، به‌سرعت اسلام را پذيرفتند و در اشاعه و استغناي فرهنگي آن كوشيدند. با وجود پذيرش اسلام، ايرانيان هرگز مخالفت خود را با سلطه خلفاي اموي و عباسي پنهان نمي‌كردند و در برابر ستمگري‌هاي حكومت‌هاي اموي و عباسي، جنبش‌هاي استقلال طلبانه بسياري را برپا كردند. آنان نيز براي تضعيف و سركوب ايرانيان كه به‌طرفداري از خاندان پيامبر(ص) و برقراري حكومت بر اساس امامت به پا خاسته بودند، به تقويت عناصر غير
ايراني پرداختند. ادامه جنگ‌هاي فرسايشي ميان فرمانروايان محلي، قدرت اين فرمانروايان را تحليل برد و زمينه را براي تسلط قوم‌هاي بيگانه آسياي مركزي مانند تركان سلجوقي، مغول‌ها و تيموريان فراهم ساخت. در دوره صفويان دومين امپراتوري بزرگ ايران پاگرفت و مذهب تشيع كه تا آن زمان پيروان آن در محدوديت‌هاي بسيار به سر مي‌بردند، رسميت يافت. خصلت‌هاي پوياي مذهب شيعه و تعهدات سياسي و اجتماعي آن، استقلال و هويت ملي ايران را در برابر ضربات سخت و كوبنده
عثماني‌ها با استواري تمام حفظ كرد و ايران‌يك‌بار ديگر توانست در مقابل مدعي‌ِ توليت مسلمانان، به عنوان يك نيروي قدرتمند سياسي- مذهبي قد علم كند. با انحطاط و سقوط صفويان، حكومت‌هاي افشاريان و زنديان بر اريكه قدرت تكيه زدند. پس از حكومت زنديان، عصر قاجاريان آغاز مي‌شود كه در اين عصر نفوذ قدرت‌هاي بيگانه روس و انگليس در ايران توسعه مي‌يابد
دوران هخامنشيان
۳۳۰ - ۵۳۳ ق.م
دوره سلوكيان
۲۴۷ - ۳۳۰ ق.م
دوره‌پارتيان
۲۴۷ق.م تا ۲۲۴ب.م
دوره ساسانيان
۶۵۱ - ۲۲۴ ب.م
حمله عرب به ايران
۶۴۵ ب.م
دوره امويان و عباسيان
۹۳۲ - ۷۴۹ ب.م
دوره صفاريان
۹۰۳ - ۸۶۶ ب.م
دوره ساسانی 224_651ب.م
آتشکده فيروزآباد
اين شهرستان در يك منطقه كوهستاني قرار گرفته و آب و هواي آن در نواحي شمالي معتدل و در قسمت‌هاي جنوبي گرم است. شهر كنوني‌فيروزآباد در 3 كيلومتري جنوب شرقي محل باستاني گور (جور) واقع شده كه به دستور اردشير بابكان موسس‌سلسله ساساني بناگرديد. گور مركز ناحيه اردشير خوره بود. عرب‌هاي مسلمان در سال 28 يا 29 ه.ق آنرا تصرف‌كردند. نام فيروز آباد را در قرن چهارم هجري عضدالدوله ديلمي بر روي شهر گذاش
آتشکده چهارطاقی(فیروز آباد)
آتشكده بزرگ ساساني - فيروزآباد
در 30 كيلومتري جنوب فيروزآباد، بقاياي بنايي وجود دارد كه احتمالاًبزرگترين مجموعه آتشكده‌هاي ساساني است. ديوار خارجي آتشكده 85 متر طول و 40 متر پهنا دارد. درون اين‌حصار، هنوز ساختمان‌هاي آتشكده و چارتاق و منزل‌هاي موبدان و راهروهاي زيرزميني باقي مانده‌اند
كاخ ساساني - سروستان - شيراز
اين كاخ در نه كيلومتري جنوب غربي سروستان واقع شده و بنايي بزرگ است كه باسنگ و گچ ساخته شده و گنبدها، ايوآنها، اتاق‌ها و دهليزهاي متعددي دارد. بنا از آثار بهرام گور يا بهرام پنجم‌ساساني (38 - 420 ميلادي) است و مهرنوسي وزير معروف او، آنرا ساخته است. از سال 1335 شمسي‌تعميرات مفصل و اساسي اين كاخ انجام شده است. اين بنا در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است. كاخ ساساني - سروستان - شيراز
ويرانه هاي شهر بيشاپور - كازرون
اين شهر از مكان‌هايي است كه به همت شاپور اول ساخته شده و مشتمل بر كاخ‌ها، آتشكده‌اي بزرگ، سنگ نبشته‌هاي پهلوي و بناهاي بسياري بوده است. كاخ اصلي شهر تالاري بزرگ بادهليزهاي بسيار و حياط‌هاي متعدد دارد. نقشه تالار بزرگ به صورت يك محوطه پهناور 20 ضلعي است ويرانه هاي شهر بيشاپور - كازرون
نقش رجب - شمال تخت جمشيد - مرودشت
در شمال تخت جمشيد، نقش‌هايي از اردشير بابكان و شاپور اول در پس رفتگي‌كوهستان حجاري شده كه به نقش رجب معروف است. اين نقش داراي سه تصوير برجسته از اردشير بابكان،شاپور اول، علامت خاندان او و شخصيت‌هاي بزرگ دوره اردشير است
نقش رجب - شمال تخت جمشيد - مرودشت
نقش رستم - حاجي آباد - مرودشت
در امتداد نقش رجب و در انتهاي كوهستان حاجي آباد، آثار تاريخي مهمي از دوره‌هاي‌عيلامي، هخامنشي و ساساني وجود دارد كه عبارتند از: نقش برجسته‌هاي مربوط به دوره ساساني در پايين كوه،آرامگاههاي شاهان هخامنشي بر بالاي كوه و بناي سنگي چهارگوش (كتيبه زردشت) در سمت راست آن. كه‌حائز اهميت جهانگردي مي‌باشند. نقش برجسته‌هاي اين كوه عبارتند از: نقش اول - تصوير نرسي (296 تا 304 ميلادي) پسر شاپور اول رانشان مي‌دهد كه حلقه شهرياري را از
مظهرآناهيتا (ناهيد) دريافت مي‌كند نقش دوم - اين حجاري در زير آرامگاه داريوش بزرگ قرار دارد و مشتمل بر دو مجلس است كه شبيه يكديگرند.تصوير بالايي (239 تا 276 ميلادي) بهرام دوم را در جنگ با دشمن نشان مي‌دهد نقش سوم - صحنه پيروزي شاپور اول (242 تا 271 ميلادي) بر والدين امپراطور روم را نشان مي‌دهد. در اين‌حجاري شاپور اول با كمال براسب نشسته و والرين امپراطور روم در مقابل او زانو زده است. سيرياديس ياكردياس (رقيب والرين) حشمت جلو اسب
ايستاده و شاهنشاه ايران دست به سوي او دراز كرده است و ظاهراًحلقه فرمانروايي كشور روم شرقي را به وي مي‌سپارد. نقش چهارم - اين نقش، پيروزي هرمز دوم شهريار ساساني را نشان مي‌دهد كه دشمن خود را با اسب بر روي هم‌غلتانده است. نقش برجسته شاپور دوم يعني شاپور ذوالاكتاف نيز بر بالاي اين نقش قرار دارد نقش پنجم - پيروزي بهرام دوم را بر دشمن نشان مي‌دهد. نقش ششم - اين نقش، اهميت بسيار دارد. يك نفر تمام قد ايستاده و سمت چپ وي يك سر و صورت ديده‌مي‌شود نقش هفتم - نقش حجاري شده مجلس اردشير بابكان (226 تا 242 ميلادي) است كه حلقه شهرياري را از مظهراهورا مزدا مي‌گيرد.
نقش شاپور - كازرون
نقش شاپور از بقاياي شهري آباد برجاي مانده است. خرابه‌هاي شهر شاپور در تنگ چوگان(در چند كيلومتري كازرون) قرار دارد. در تنگ چوگان بر روي ديواره كوه در دو طرف رودخانه، نقش هايي‌حجاري شده است:
نقش اول - دو سوار روبروي يكديگر ايستاده‌اند و نقش انسان تنومندي نيز كه دست خود را پشت سر گذاشته درزير پاي اسب‌ها ديده مي‌شود. شخص ديگري روبروي سوار دوم زانوزده و دست خود را بعنوان تقاضاي بخشش‌پيش آورده است.
نقش دوم - گويا شكل شاپور است كه سوار بر اسب با موهاي مجعد و كلاه كياني ديده مي‌شود. بالاي سر شاپورشكل فرشته‌اي ديده مي‌شود كه شيپور در دست دارد. در دو طرف حجاري‌ها، نقش دو ايوان و در هر ايوان سه نفرحجاري شده‌اند. ظاهراً در نقش دوم، شاپور اشخاصي را كه حامل هدايايي هستند به حضور پذيرفته است.
نقش سوم - شكل شاپور است با دو پهلوان كه سوار و مسلح هستند. در دست يكي از آنها حلقه‌اي است كه‌مي‌خواهد به ديگري بدهد.
نقش چهارم - در اين نقش، مجلس بزمي حجاري شده و شاپور در وسط آنها ديده مي‌شود
نقش شاپور – كازرون
تپه كوه خواجه،زابل
كوه خواجه يكي از آثار تاريخي ارزشمند و جالب توجه استان است كه در ناحيه سيستان واقع‌شده است. اين كوه به ارتفاع تقريبي 900 متر، مانند جزيره‌اي در وسط درياچه هامون قرار گرفته است. بالاي اين‌كوه آثار آتشكده و كاخ عظيمي نمايان است كه عمارات مختلف آن بر حياط وسيعي مشرف است. اين كاخ آثارزيادي از گچبري‌هاي قديمي متقاطع، خطوط شكسته متوازي و نقاشي ديواري با نقش برش‌هاي اكانت و خداي‌يوناني اروس را در بر داردآتشگاه كوه خواجه از تالار چهار
گوشي مركب است كه سر در بزرگي دارد و در اطراف تالار آن راهرويي باپوشش گهواره‌هاي هلالي تعبيه شده است. تاريخ ساختمان اين آتشكده را حدود قرن اوّل ميلادي مي‌دانند وويرانه‌هاي اطراف آن را هم به دوران اشكاني و ساساني نسبت مي‌دهند. در قسمت جنوب كوه خواجه پرستش‌گاهي وجود دارد كه به "كرچك چل گنجه" معروف است. اين بنا جايگاه پرستش ناهيد بود.از آثار بعد از اسلام اين مجموعه آرامگاه "خواجه مهدي ابن محمد خليفه" است كه در بالاي كوه قرار گرفته‌است. ديگر بناي كوه خواجه، زيارتگاه " خواجه غلطان " است كه هنوز هم مورد احترام مردم است و هر سال درآنجا قرباني‌ها مي‌كنند. زيارتگاه " پير گندم بريان " در همين تپه قرار
دارد.ساير آثاري كه در اين كوه بدست آمده بيشتر به قوم "سكا" مربوط است كه در حدود قرن دوّم ميلادي به اين‌سرزمين مهاجرت كردند. در هر حال كوه خواجه و مجموعه آثار باستاني دوره‌هاي مختلفي كه در دامنه آن وجوددارند، همراه با چشم انداز زيباي هامون و ويژگي‌هاي مردم‌شناسي ساكنان پيرامون آن يكي از جاذبه‌هاي ممتازجهانگردي استان سيستان و بلوچستان‌بشمارمي‌آيد
نقوش طاق بستان ، كرمانشاه
طاق بستان يا «طاق وستان» در سمت راست ورودي شهر كرمانشاه، در شمال‌شرقي اين شهر، مجموعه‌اي از سنگ نگاره‌ها و سنگ نبشته‌هاي دوره ساساني است كه با فضاي مركبي از كوه،چشمه و آب به گردشگاهي مصفا و چشم اندازي دل‌انگيز بدل شده است .
پس از ورود به مدخل طاق بستان، اوّلين سنگ نگاره به اردشير دوّم مربوط است. اردشير بين اهورامزدا وميترا قرار گرفته، روي خود را به سوي اهورامزدا برگردانده و با دست چپ حلقه مودت را از وي دريافت مي‌كند.زير پاي شاه و اهورامزدا دشمن يا «اهريمن» بر زمين افكنده شده است.
بعد از اين نقش، طاق كوچكي قرار داردكه پيكره شاپور دوم و پسرش شاپور سوم بر آن ديده مي‌شود. بالاي هر كدام از اين سنگ نگاره‌ها در سطوري به‌خط پهلوي ساساني صاحب نقش معرفي شده است‌در سوّمين بخش از اين مجموعه، مدخل طاق از بالا تاپايين سنگ نگاره زيبايي از نقش فرشتگان بالدار، درخت زندگي، مجالس شكار گراز در بيشه‌زار و شكار مرغان‌و... به‌جامانده است كه همراه با نوازندگان، يك مجلس شادماني را حكايت مي‌كند. در پايين اين نقش، سواري براسب، زره پوش و مسلح است كه برخي آن را «نقش پيروز ساساني» و برخي ديگرنقش‌خسروپرويزمي‌دانند.
طاق بستان-کرمانشاه
تخت سلیمان
شهرستان تكاب يكي از نواحي تاريخي استان و از مكان‌هاي ديدني آن محسوب مي‌شود. اين شهرستان‌داراي دهها اثر تاريخي مربوط به قبل از اسلام است. مكان تاريخي تخت سليمان كه در 45 كيلومتري شمال‌شرقي تكاب واقع شده، مركز آتشكده بزرگ ساساني بنام آذر گشنسب (يكي از سه آتشكده بزرگ و معروف‌ساسانيان) است كه هم اكنون آثار و بقاياي آن در درون حصاري به
يادگار مانده استدرون حصار علاوه بر آثارعظيم باقي مانده، چشمه و استخر بزرگي نيز وجود دارد. گفته مي‌شود شهر «شيز» در همين جا قرار داشته واحتمالاً به علت فعاليت‌هاي آتشفشاني‌كوه‌زندان‌يابه‌دلايل‌نامعلومي،ويران‌شده است
قلعه تخت سليمان،تكاب
: تخت سليمان و مجموعه آثار باستاني آن بر روي يك بلندي طبيعي به ارتفاع 20 متر ازسطح دشت مجاور احداث شده است. كليه آثار آن درون يك حصار بيضي شكل بنيان گرفته است. حصاربيروني به ضخامت 5 متر، به ارتفاع 14 متر و با محيط بيروني 1200 متر بنا شده و 38 برج دفاعي مخروطي‌شكل دارد. بناي ديوار و حصار بيروني از آثار دوره ساساني است در دوره ايلخاني نيز
دروازه جديدي درمجاورت دروازه جنوبي احداث گرديده است. داخل حصار بيضي شكل، دو مربع مختلف المركز هم محوروجود دارد. در مركز مربع جنوبي درياچه و در مركز مربع شمالي آتشكده باستاني قرار دارد. در جبهه شمال غربي‌درياچه، ايوان خسرو قرار داشته است. در جبهه جنوبي نيز ايوان خوابگاه خسرو قرار دارد. تخت سليمان درحمله هراكليوس (امپراتور روميان) در سال 624 ميلادي ويران شد در حفاريهاي انجام گرفته در محل آتشكده،سكه‌هاي مختلف، كاشي و يك ديگ بزرگ مسي از آثار دوره اسلامي بدست آمده است. زندان سليمان نيز كه‌مشتمل بر بقاياي معبدي از دوران ماقبل تاريخ و عهد مادها است در اين مجموعه قرار دارد. آتشفشان خاموش،آبگرم‌هاي
جوشان و جوي اژدهاي سنگي در اطراف تخت سليمان از نكات ديدني و جالب توجه هستند
تاق کسری - ايوان مدائن
یکی از آثار برجسته و شاخص از دوره ساسانی تاق کسری است. تاق کسری در تیسفون و در خاک عراق واقع شده است.این که بنا چه زمان و به دست چه کسی ساخته شده است کاملا مشخص نیست. برخی آنرا به زمان شاپور یکم ساسانی در نیمه دوم سده سوم میلادی نسبت می دهند و برخی دیگر در زمان خسرو انوشیروان ( کسری). این بنا مانند کاخهای تخت جمشید و فصر شیرین بر روی صفه ها ساخته شده است.
روی این صفه در مرکز جبهه ای شبیه به کاخ فیروز آباد اما مزین به شش طبقه تاق نما ،تاقی بیضی شکل به پهنای ۵/۲۵ متر و ۳۴ متر ارتفاع با یک جهش از سطح زمین شروع و ختم می شود. و تاق ایوان را به عمق ۹۵/۴۲ متر تشکیل داده است. این فضای بزرگ که سطح آن وسیع تر از کاخ داریوش در تخت چمشید است ، بارگاه عام شاه ساسانی بوده است.
در نمایی کاخ تیسفون شکل و اندازه تاق نما از هر ردیف به ردیف دیگر فرق می ک
ند . هر ردیف واحد مستقلی را مانند یک نوار افقی و بدون هیچ ارتباطی با تاکیدهای عمودی نمای بنا تشکیل می دهد. به این ترتیب دو ردیف از تاق نماها پایان می پذیرند که بر یک ستون قرار نمی گیرند بلکه بر پایه کنج دیوار ترکیب می شود . در اینجا نشان دیگری از ویژگی های معماری ساسانی خود را ظاهر می سازد .
معماری ساسانی به این موضوع که نما بایستی به طور منطقی و با اصول ساختمانی همچون بناهای کلاسیک یونان قطع گردد اهمیتی نمی داد ، بلکه از نظر او نما بایستی بیشتر با طراحی ساخته شود که بتوان آن را به دلخواه امتداد داد و به مقدار زیادی تزئین کرد .
نکته ای که قابل توجه است ، در این بنا تداومی در محور قائم آن وجود ندارد. این موضوع موجب حیرت و یاس کسانی می گردد که فقط اصول ساختمانی محض را در نظر دارند و احساس می کنند که عوامل حامل بار بایستی به صورت قائم تنظیم شده باشد. اما بر روی این بنا ستون ها و نیم ستون ها که در فاصله تاق نما ها قرار دارند، کاربردی ندارند ، بلکه برجستگی آن ها جنبه
تزئینی دارند . شاید کاربردشان سخت و مستحکم ساختن دیوار باشد . یعنی چیزی که در برابر گرما و تغیرات درجه حرارت مطلوب خواهد بود در عوض وظیفه آن ها تامین زیبایی است و از این لحاظ چند ارزش دارند. آن ها مقیاس را بزرگ تر نشان داده در عین حال یکنواختی و حالت خشکی که چنین نمای بزرگی را به و جود می آورد بر طرف می سازد. به علاوه آن ها حس اعجاب را بر انگیخته و یک نوع حالت انعطاف را تولید می کنند که جابجا شده سایه ها آنرا قویتر ساخته به همه بنا جان می بخشد.
امروز تنها سمت چب نمای کاخ به جای ماندده است. طرف راست در زلزله سال ۱۸۸۰ فروریخت . این بنا یک مجموعه متقارن بوده است . اما در همان محور تالار بزرگ ( تاق) رو به سوی دیگر دومین تالار قرار داشته که کمی کوتاه تر ساخته شده است .
یک در ب سیاه که در دیوار ته ایوان بزرگ باز می شود به یک ردیف اتاق های کوچک را داشته ولی باید از آن ها گزشته به تالار پشتی که به پهنای ۶۷/۳۶ متر است برسد که داریا سقف استوانه ای ( تاق آهنگ ) در سمت چپ این مجموعه دهلیزی است با تاق های عرضی و سقف استوانه ای که دو تالاز به پهنای ۱۷ متر در ۶۰/۳۴ متر طول با با سقف استوانه ای آن باز می شود و به وسیله تالار مربعی به همین پهنا از یکدیگر جدا می شوند
