بخشی از مقاله
چکیده
در گذشته » ادبیات تعلیمی« ، بیشتر شامل نثر و سروده های اخلاقی ، مذهبی و عرفانی است. به صراحت می توان گفت که زیباترین نثر فارسی در بیان مسائل اجتماعی و اخلاقی کتاب گلستان و بوستان سعدی است که به صورتی شیوا و رسا به رشته ی تحریر درآمده اند. این پژوهش برآن است که منابع اسلامی » ادبیات تعلیمی « در بوستان و گلستان سعدی را بررسی و تحلیل نماید. بنابراین یافته ها این گونه است :بوستان و گلستان که تصویری از دنیای واقعیت ها هستند، چهره ی عاطفی و اخلاقی انسان ها، در قالب داستان هایی دل نشین و مزیّن به آیات قرآنی و احادیث نبوی، همراه با اشعار فارسی، به نگارش در آمده است. سعدی بسیاری از اندیشه ها، باورها، عقاید و واقعیت ها را در قالب حکایات زیبا، بیان کرده است و پند و اندرز های خود را، به خوانندگان القا می کند. بهره گیری از آیات قرآنی ، حاکی از عشقی است که وی به قران و اهل بیت داشته است. او برای بیان نکات اخلاقی و پند و اندرز از منابعی همانند آیات قرآنی، نهج البلاغه، احادیث و روایات، در آثارش استفاده کرده است.
-1مقدمه
در ادبیات ما هر چند نمونه ها بیشترمربوط به دانش های نظری است امّا در دانش ها علمی هم نظریه هایی سروده شده است بسیاری از شاهکارهای ادبی جنبه تعلیمی دارند و از این قبیل است مثنوی مولوی و بوستان سعدی و حدیقه سنائی که جنبه های ادبی آنها هم پای جنبه های تعلیمی است که از نظر ادبی هم حائز اهمیّت است. بدین ترتیب عرصه کاربرد اصطلاح ادب تعلیمی بسیار وسیع است. زیرا به هر حال هر اثری مطلبی را تعلیم دهد امّا معمولاً این اصطلاح را وقتی به کار می برند که قصد و هدف نویسنده آشکار تعلیم فنی باشد - مثل الفیه ابن مالک - بسیاری از آثار طنزدار را می توان گفت که جنبه تعلیمی دارند زیرا دیدگاه خواننده را نسبت به مردم و موقعیت ها تغیر می دهند. امّا به آن ها ادب تعلیمی اطلاق نمی شود. گاهی اصطلاح ادب تبلیغاتی. در قرن هفتم هجری بزرگترین شاعر اخلاقی و اجتماعی ایران که سخنان خود را به نوعی بارز صرف وعظ و اندرز می کند، سعدی شیراز است. او نه تنها در گلستان خود که به نظم و نثر آمیخته است بلکه در بوستان و قصایدش مسائل اخلاقی و اجتماعی را با نظم و تحت عناوین مختلف همراه با امثال و حکایات دلنشین مطرح می کند و در این راه بیشتر و بهتر از هر شاعر ایرانی توفیق می یابد چنان که روش او مدتها مورد تقلید و پیروی استادان سخن قرار می گیرد، که از جمله بهارستان جامی- پریشان قاآنی و گلشن صبای فتحعلی خان ملک الشعرا صبای کاشانی است که به تقلید از گلستان او نگاشته شده است . از قرن ششم هجری، اشعار حکیمانه و وعظ و اندرز با نوعی دیگر، یعنی شعر عرفانی آموخته می شود، چنان که در آثار بعضی از شاعران جدا کردن عرفان و حکمت و پند از یکدیگر دشوار است، مثلاً در حدیقه الحقیقه و مخزن الاسرار این آمیزش از قرن هفتم به بعد افزایش می یابد. ادبیات عرفان فارسی در آغاز امر بیشتر جنبه ی ذوق و حال دارد و عبارت از رباعیات و قطعات کوتاهی است . توأم با عشق و اشتیاق که بیشتر در خانقاه های بر زبان مشایخ می گذرد. باحال ترین اشعاری که در این زمینه سروده شدن آثار منظوم ابوسعید ابوالخیر، و خواجه عبداالله انصاری - ف: - 481 لیکن شعر عرفانی به صورت عقاید غرّا آمیخته با حکمت و موعظه و غزل های لطیف و مثنوی های منظوم از سنائی غزنوی آغاز می شود. تواناترین شاعری که بعد از سنائی می تواند در ایجاد منظومه های عرفانی و حکمی و اجتماعی مشهور توفیق یابد، نظامی گنجوی است که مخزن الاسرار او را باید از جمله بهترین نمونه هایی این گونه آثار دانست. در پایان قرن ششم و آغاز قرن هفتم فریدالدین عطار با مثنوی های ساده و آموزنده خود شعر عرفانی را با قوّت توسعه می بخشد. غیر از دیوان قصاید و غزلیات و رباعیات که از او باقی مانده، مثنوی های متعدّد منطق الطیر، مصیبت نامه، اسرار نامه، الهی نامه و .. او هر یک به تنهایی به منزله ارزنده ترین آثار عرفانی فارسی تا عهد شاعر است ظهور سنائی و عطار، مقدمه ی پیدایش شاعری توانا و صاحبّدل در قرن هفتم می شود که در سخن او شعر عرفانی و ایراد تمثیلات آموزنده و بیان معانی دشوار عرفانی و حکمی به زبان ساده دارای قدرتی کم نظیر است. مثنوی او در شش دفتر و دیوان غزل ها و قصاید و رباعیات وی، همه از عالی ترین نمونه های شعر عرفانی فارسی و نشانه ی تقلید و ایجاد آثار فراوان عرفانی بعد از اوست پسر مولانا یعنی بهاء الدین ملقب به سلطان ولد - ف: - 712 دیوان بزرگی متضمن قصاید و غزل های عرفانی و مثنوی به نام ولدنامه، در بیان حقایق تصوّف دارد که در آنها اثر افکار و شیوه گفتار مولانا به وضوح دیده می شود. از قرن هفتم هجری به بعد توّجه به شعر تعلیمی و وعظ و حکمت که توأم با اندیشه های عرفانی است، خصوصاً در قالب مثنوی و به تقلید از سنائی و مولوی و نظامی گنجوی رواج دارد، که مشهورترین آنها: مثنوی گلشن راز از شیخ محمود شبستری - ف: - 720 و جام جم از اوحدی مراغه ای - ف: - 738 و مطلع انوار از امید خسرو دهلوی و روضه الانوار و کمال نامه از خواجوی کرمانی و مثنوی های تحفه الاحرار و سبحه الابرار و سلسه الذهب و در این فاصله از زمان که حدود پانصد سال به طول می انجامد، عالی ترین مضامین عرفانی و اندیشه های بلند انسانی توسط شاعران توانایی چون سنائی، عطار، نظامی، مولوی، عراقی، حافظ، شاه نعمت االله ولی، جامی، و ... به رشته ی نظم کشیده می شود و معروف ترین آثار منظوم عرفانی به وجود می آید.
-2بررسی و تحلیل
کلیه مقالات کامل توسط داوران همایش مورد ارزیابی قرار میگیرند. به این منظور لازم است فایل مقاله، که مطابق با ضوابط این راهنما تهیه شده ارسال شود. سایر فرمتها یا ارسال فایل از طریقemail قابل پذیرش نمیباشد. همچنین فایل مورد نظر باید حاوی متن مقاله و کلیه اجزای آن - در صورت نیاز - شامل شکلها و جدولها باشد. در هر بخش یا زیربخش یک یا چند بند - پاراگراف - وجود دارد. دقت شود که جملات هر بند زنجیروار به هم مربوط باشند و یک موضوع را دنبال کنند.
-1-2قرآن
قرآن کریم، یک کتاب آسمانی و مقدس، همراه با آموزه های اخلاقی، تربیتی است که اکثر شاعران و نویسندگان در آثار خویش به آن روی آورده اند. سعدی شیرازی نیز از جمله شاعرانی است که با بهره گیری از این کتاب آسمانی، به پند و اندرز پرداخته است . با اندکی دقت، در دو کتاب گلستان و بوستان به نمونه های بسیاری از اشعار و حکایات برخورد میکنیم که سعدی، تحت تأثیر آیات قرآنی، به سرودن آن ها مبادرت ورزیده است.
-1-1-2 نمونه های بهره گیری از آیات قرآن در بوستان
بهره گیری سعدی از آیات قرآن، در بوستان که آرمان شهر خیالی وی است؛ در همان ابتدا به وضوح و آشکارا، دیده می شود. درباب اول بوستان که »در عدل و تدبیر و رای« نام گذاری شده است شاهد نمونهای از این بهره گیری هستیم که سعدی به کمک آن مخاطب را نصیحت کرده است.
»اگر جاده ای بایدت مستقیم ره پارسایان امید ست و بیم«
- سعدی، - 42 :1389 سعدی، در این بیت، همراه شدن با پارسایان را، راهی می داند که می تواند انسان را به راه راست، سوق دهد. پس اگر کسی به پارسایان گرویده باشد، نه تنها از رحمت الهی برخوردار میشود بلکه از کفر نیز ترس دارد؛ که همان صراط مستقیم است. عبارت جاده ی مستقیم ترجمه ای از صراط مستقیم است. این ترکیب بارها در آیات قرآن به کار رفته است. مثلا در آیه ی زیر این ترکیب را می توان دید.
مِن ذَنبِکَ وَمَا تَأَخﱠرَ» وَ یُتِمﱠ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطًا مُسْتَقیمًا. تا خدا گناه گذشته و آینده ی تو را بیامرزد و نعمت خود را بر تو تمام و به راه راست هدایتت کند. - «فتح - 2/
همه ی متفکران و خردمندان و افرادی که به سرگذشت انسان و مسیر زندگی وی علاقهمند بودهاند؛ به موضوع ناپاداری و بی اعتباری جهان، نگاهی عمیق داشته و به آن، با دقت اندیشیده و تدبر و تفکر کرده اند. در ادبیات فارسی و به خصوص شعر فارسی، درباره ی ناپایداری دنیا برای انسان و بیاعتباری آن، بحث های فراوانی مطرح و اشعار زیادی سروده شده است، سعدی نیز به ناپایداری دنیا،
