بخشی از مقاله
چکیده
بوستان، به اتفاق همه دانشمندان یکی از شاهکارهای آثار ادبی ایران و جهان؛ و از مهمترین اثر تعلیمی منظوم در زبان فارسی به شمار می رود، این اثر در قالب مثنوی، و در حدود چهار هزار بیت و در ده باب سروده شده است که در کل ابواب دهگانه این اثر بی مانند، حدود - 185 - حکایت کوتاه و بلند وجود دارد. تعدد حکایت های موجود، در باب های اول و چهارم ،که هرکدام حدود - 28 - حکایت را شامل می شود، نسبت با دیگر بابها بیشتر است.
آنچه در باب حکایت ها، قابل تأمل است مهارت و دقت سعدی در کاربرد هنرمندانه حکایت، و تناسب آن با موضوع بابها غیرقابل انکار است؛ سعدی در انتخاب نوع حکایت ها و طریق گفتن آن در بیان وقایع و نقل تمثیلات چیرهدست؛ و در دریافت ابیات تعلیمی موفق بوده است؛ وجود طبقات مختلف اجتماع با هر رنگ و نژاد و زبان، و با تنوّع حکایت ها طبع پسندیده انسان دوستی را در اندیشههای سعدی نشان می دهد، علاوه بر آن ، جلوات هنری وی در نقل حکایت، بر کسی پوشیده نیست. این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی، حکمت حکایات سعدی را مورد بررسی قرار داده، و نکات قابل توجهی را از تفنن و کاربرد حکایتها بیان داشته است.
.1 مقدمه
بوستان آمیزه ای است از عرفان و حکمت و اخلاق و آئین های انسانی، و دستورات زندگانی در قالب حکایت های زیبا بیان شده است و با زبانی روشن و بیانی صریح، حکایت ها را جذابتر نموده است، این اثر از جمله شاهکاریها معروف جهان به شمار میرود که شیخ شیرازی در سال 655 - ه .ق - به جامعه انسانی اهداء کرده است. شیخ اجل، با خلق آثار بی نظیرش به جامعه ایران خدمتی بی نظیر کرده است، این خدمت در آثارش به ویژه بوستان کاملاً مشهود است. این اثر»در رأس آثار منظوم سعدی یکی از شاهکاری های بلامنازع شعر فارسی به شمار میرود که در نسخ کهن کلیات، »سعدینامه« نامیده شده و بعدها به بوستان شهرت یافته است.«
بنا به احصای حکایت ها1، در بوستان سعدی حدود - 185 - حکایت کوتاه و بلند وجود دارد، که از مجموع حکایات بوستان، باب اول - باب عدل - و باب چهارم - تواضع - به ترتیب هر کدام 28 حکایت را در خود جای داده است، حکایت های باب اول به لحاظ تعداد ابیات، طولانیترین از سایر حکایتهای دیگر ابواب است، در باب دوم 26 - حکایت - و باب سوم 22 - حکایت - و باب پنجم 13 - حکایت - و باب ششم، 14 - حکایت - و باب هفتم 21 - حکایت - و باب هشتم 10 - حکایت - و باب نهم 19 - حکایت - و باب دهم، که پایان بخش ابواب است، 3 - حکایت - وجود دارد. سعدی در ترکیب حکایتها شگردهای خاصی را متناسب با درونمایه هر باب بهکار برده طوریکه شمارش حکایات براساس نسخه بوستان شرح دکتر خزائلی انجام پذیرفته.
جذابیّت آن را بیشترکرده، به تعبیر رِنِه »تناسب صحنهها یا نمایش با توصیف و روایت مستقیم در امر مایهبندی باید وظیفه زیبا شناختی آن را افزایش دهد، از این رو، شکلگرایان روسی حکایت را مجموع مایهها میدانند - «ولک و آوستن،. - 249 :1382 سعدی همه این حکایات را، که مشحون از مسائل اخلاقی است، نه تنها در قالب حکایتهای شیرین توأمان ساخته، بلکه با ظرافت خاص بیانی و رعایت ایجاز در نقل آن بر ترکیب درونمایه حکایت افزوده است. »
سعدی نامه« یک منظومه اخلاقی و اجتماعی است، عادات و اخلاق و عواطف و تمایلات و دیگر حالات روحی مردمان را متناسب با اوضاع اجتماعی بیان داشته است، به تعبیر دیگر، اجتماعی که سعدی در بوستان به دنبال آن است، یک آرمانشهر است، و همان»جهان مطلوب سعدی، سراسر نیکی و پاکی و دادگری و انسانیت است
در کلام سادهترجهانِ» شربت اندر شربت« است. - مولوی، :1377 د - 10 /1 درباره سعدی و اوضاع و احوال و افکارش، آثار و مقالات زیادی از جمله، ذکر جمیل سعدی، و مجموعه مقالات، و شرح آثار بوستان و گلستان چاپ و انتشار یافته است، اما تحقیق درباره آثار شیخ همیشه تازگی داشته و دارد و هر کسی می تواند با دیدی خاص از زاویه ای به آن بنگرد و پیرامون آن گفتگو کند و در خور معلومات خویش، آثار شیخ اجل را به دوست داران ادب بشناساند، مبحث حکایت گویی سعدی نیز یکی از این زوایاست که از ویژگیهای خاص برخوردارست، این مقاله، سعی دارد تا نحوهکاربرد و ویژگیهای حکایتهای سعدی را در بوستان نشان دهد:.
.2 مدخل بحث
حکمت حکایت گویی سعدی از اندیشههای بلند انسانگرایی او نشأت میگیرد. او بیش از اینکه به خود بیندیشد به مردم و رفاه حال آنها در جامعه میاندیشد تا خاطری از ستم پادشاهان نرنجد، از این رو حکایت را به عنوان وسیلهای برای تنبّه حاکمان و مردم انتخاب کرده؛ سعدی از زاویه حکایت به تبین اندیشه حود میپردازد:
-1-2 تابلوی اندیشه
حکایت های بوستان، تابلویی از اندیشه های انسانی سعدی است و مربوط به دوره خاص نیست. او شاعر همه مردم و همه ازمنههاست و حکایت های موجود در آثارش، مربوط به همه اعصارست، چون منبع اصلی این حکایت ها، خود مردم و اجتماع عصرند، این اثر با بیان و زبان ساده و روشن ،که برای همه مردم قابل فهم باشد؛ سروده شد؛ البته این سادگی و روانی»که در بوستان به اوج کمال خود رسیده است« - دشتی، - 280 : 1344 ، نه تنها در بوستان، بلکه در تمام آثارش صدق می کند؛ در بوستان حکایتهای مطلوب، مدت اعتبار خاصی ندارند، به تعبیر رِنِه »زمان حکایت مربوط به کل دورهای است که حکایت در آن اتفاق میافتد - «
»بوستان از حیث مطلب پرمایه ترین آثار سعدی است در خلال آن بلندی مقصد، استواری فکر، نشر فضایل روحی و اجتماعی و روح بزرگوار سعدی هویداست«
سعدی در سیاق این قصه ها و حکایات، همیشه خود را در متن جامعه و در کنار مردم می دیده، مثل اینکه با همه طبقات خلق سر و کار داشته است، به همین جهت سخن او به همه جا راه یافته است، از کاخ شاهی گرفته تا مکتبهای سرخانه، و خانقاه درویشان جولانگه سخن او بوده است. حکایتهای سعدی معرّف شخصیت اجتماعی مختلف است، سعدی در صف درویشان قرار میگیرد و از میان این گروه و با زبان آنها با مردم سخن می گوید، گویا همه اجتماع را یکجا در برابر خود دارد
حکایات در بوستان با نهایت سلیقه انتخاب شده و آن پیوند وی با همه مردم بودن، با دستکاریها و نکتهپردازیهای شیخ، رنگی مطبوع و دلپذیر یافته است. بنابراین دربوستان »حکایت« زمینه »یا مقدمهای است برای نشر آرای اجتماعی سعدی و در این راه توفیق بی مانند یافته است« - همان: . - 303 بنابراین ابواب بوستان از جمله، باب اول تابلوی عدل و دادگری
تأمّلی در حکایات بوستان سعدی است و یا باب چهارم، تابلوی تواضع و فروتنی را نشان میدهد، فیالواقع، همه بابها معرّف اندیشه سعدیاند که در قالب حکایت نمودار شده است
-2-2 تصاویر بیانی در خدمت حکایت
تصاویر بیانی موجود در حکایت ها، متناسب با موضوع حکایت است؛ این تصاویر در حکایتهای بوستان، زنده و برجسته ترند و به عمق بخشیدن حکایت جایگاه ویژه ای داده است. به عنوان نمونه در حکایت »درویش و مرد نابینا« می بینید که اصطلاحات مربوط به نابینا، که اهل احسان و کرم است، دیده می شود ترکیباتی مانند: پوشیده چشم/ نرگس شمع گیتی فروز/ توتیا و ... که شاعر در نقل اصطلاحات، جانب قهرمانان داستان را میگیرد تا وجهه اجتماعی آن ها خدشه دار نشود؛ در حکایت فوق تصویر پوشیده چشم را برای نابینای ظاهری، اشاره می کند، و یا توتیا که »خود ماده ای برای تقویت روشنایی چشم است.« - فرهنگ معین،ذیل واژه - ، قرین می سازد و آن را استعاره از همای سعادت و احسان میگیرد
-3-2 مدایح در حکایت
بعضی از حکایتها متضمّن مدایح اند، مدایح در برابر اشعار سعدی اعم، از غزل، قصیده، مثنوی و ... کم است، او ممدوح را، به حق و انصاف و انسان دوستی و خصلت های انسانی دعوت میکند، و آنها را با مظاهر دینی آشنا، و راه کمال را به آنها نشان میدهد؛ اکثر مدایح سعدی، وسیله ای برای بیان معانی عظیم قرآنی و دینی و اخبار و احادیث و صفات انسانی است، تا ممدوحش را در عمل به آن تحریض کند؛ وی نه تنها در بوستان بلکه در قصاید به این امر توجهی ویژه داشته است. به عنوان نمونه قصیدهای که در مدح امیر انکیانو آورده، این ویژگی مشهود است:
یکی از فرق هایی که سعدی با دیگر شاعران همین استکه در مدح به غلّو و مبالغه میلی ندارد و کلمات ریاکارانه و ظاهر فریب را بهکار نمی برد، او مدح را وسیله ای برای تأثیربخشی نصایح می داند، و از قالب قصیده به مثنوی تعلیمی کشانده؛ از ابتکارات او این است که به تناسب موضوع و شخصیت های حکایت، به مدح ممدوح میپردازد
