بخشی از مقاله
چکیده
شناخت اوضاع جغرافیایی و سیاسی شیعیان در عصر هر امامی، در فهم تاریخ و سیره آن امام، مؤثر است. بهویژه چند امام آخر که به واسطه وکیلان خود، در گوشه و کنار جهان آن روز، با یاران و شیعیان خود ارتباط داشتهاند. در مقاله حاضر، با مروری بر دوران زندگانی حضرت امام هادی - ع - ، به دنبال پاسخی برای این پرسش خواهیم بود که موقعیت سیاسی شیعیان، پراکندگی جغرافیایی آنان و تأثیراتی که در جهان اسلام در زمینههای مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی داشتهاند؛ چگونه بوده است. یافتهها نشان میدهد که شیعیان در این زمان در اقصی نقاط کشور اسلامی حضور داشته و به واسطه وکیلان با امام دهم ارتباط داشتهاند.
واژگان کلیدی: امام هادی - ع - ، جغرافیای سیاسی، شیعه، عباسیان
مقدمه
جغرافیای سیاسی، شاخهای از جغرافیای انسانی است که در آن به تأثیر متقابل انسان و محیط میپردازد. تراکم جمعیتی شیعه در مناطق مختلف، با توجه به موقعیتهای سیاسی و اجتماعی آنان، متفاوت بود و این پراکندگی در پیشبرد اهداف اهلبیت - علیهم السلام - ، تأثیر داشت. روابط حاکمان عباسی با امامان شیعه و شیعیان، در هر برهه ای از زمان متفاوت بود به گونه ای که در برخی ایام، روابط مسالمت آمیزی با شیعیان داشتهاند و گاهی عکس آن عمل می کردند. در عصر امامت امام هادی - ع - ، که همزمان با شش تن از خلفای عباسی در عصر غلبه ترکان است، همگرایی و واگرایی میان شیعه و دستگاه خلافت بیشتر بود. چنانکه در عصر متوکل عباسی، وضعیت شیعیان به گونهای بود که آنان را مورد ضرب و شتم قرار میدادند ولی در دوره منتصر با شیعیان، به ملایمت رفتار میشد.
این پژوهش با این سؤال که پراکندگی و اوضاع سیاسی شیعیان در گوشه و کنار جهان اسلام در عصر امام هادی - ع - چگونه بوده است، به بررسی این دوره و تأثیر و تأثر آن میپردازد.از نظر پیشینه، پژوهش و کتابی با این عنوان، در زبان فارسی تدوین نشده است. در کتب قدیمی نیز، بخشی به این موضوع اختصاص نیافته، بلکه نویسندگانی از قبیل: طبری، یعقوبی، بلاذری، مسعودی، ابوالفرج اصفهانی، دینوری، مسکویه، مقدسی، مقریزی و ابن اثیر در لابلای مطالب مربوط به تاریخ خلفا و یا اقدامات امامان شیعه، به این موضوع پرداختهاند. نویسندگان جدید، در کتابهای خود تحت عنوانهای مختلف، اشاراتی به این موضوع داشتهاند.
برای نمونه، رسول جعفریان در کتاب تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم، علی رفیعی در کتاب تاریخ زندگانی امام علی النقی - ع - ، سید احمدرضا خضری در کتاب تشیع در تاریخ و گروهی از مؤلفان، در کتاب تاریخ تشیع دوره حضور امامان، اشاراتی به این موضوع داشتهاند.پیشتر لازم است اشاره شود؛ شیعه در مقاله حاضر به کسانی اطلاق خواهد شد که امیرمؤمنان را برتر از خلفا میدانند. هر چند بیشتر سخن درباره امامیه است ولی فرقههایی چون زیدیه و اسماعیلی را نیز، شامل می شود. به عبارت دیگر در بحث از قیامها، فرقههای مختلف شیعه در نظر بوده ولی در مباحث دیگر منظور شیعیان امامی است. از این رو در موارد مختلف، به گرایشهای آنها اشاره خواهد شد. مرداف شیعیان واژه علویان است که از آن هم به هر دو معنا استفاده خواهد شد.
اشارهای به زندگی امام هادی - ع -
دوران امامت حضرت هادی - ع - ، معاصر با دوره خاصی از عصر عباسیان بود؛ چون مورخان، حکومت 524 ساله عباسی را بر اساس تحولات، اوضاع سیاسی و شکوفایی زندگی فرهنگی و فکری به چهار عصر تقسیم نمودهاند.1عصر اول عباسی یا دوره نفوذ عناصر ایرانی که از سال 132ق، با خلافت سفاح شروع شد؛ دوران نیرومندی، گسترش و شکوفایی است. تأسیس، تثبیت و اوج قدرت خلافت عباسی، در این دوره بود. عصر دوم خلافت عباسی یا دوره نفوذ عناصر ترکی که از سال 232ق، با خلافت متوکل و تسلط ترکان شروع شد.2 تولد و دوران امامت امام هادی - ع - ، با هفت تن از خلفای عباسی به نامهای مأمون، معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز سپری شده است.
تولد و امامت حضرت هادی - ع - در همین دوران اول و دوم عباسی بود. در مورد زمان ولادت علی بن محمد - علیهما السلام - ، همانند سایر امامان، دیدگاهها مختلف است. برخی آن را نیمه ذی الحجه سال 212ق گزارش کرده3 و برخی در رجب سال 214ق دانستهاند.4 مادر آن حضرت »سمانه5«یا »سوسن6« نام داشت. کنیه ایشان، ابوالحسن ثالث بود و با توجه به سکونتش، در محلهای در سامراء - عسکر - ، همراه با فرزندش امام یازدهم، به »عسکریین« نیز شهرت یافته است.
