بخشی از مقاله
چکیده
مساله قدمت تبریز همواره یکی از ابهامات تاریخ بوده است. تا همین اواخر کهنترین سند موثقی که از قدمت حیات در این منطقه حکایت میکرد، کتیبهای از سارگن دوم، پادشاه آشور، متعلق به 714 ق.م بود. تا اینکه کشف تصادفی محوطه عصر آهن تبریز در سال 1376 ه.ش قدمت بسیار دیرینهترِ این شهر را آشکار نمود؛ زیرا آثار مکشوفه این محوطه، از تمدنی پیشرفته در 1500 سال قبل از میلاد، یعنی حدود 3500 سال پیش خبر میداد.
اما واقع بودن شهر تبریز در منطقه آذربایجان با چندین محوطه باستانی در جایجای آن که قدمت برخی از آنها به پیش از دوره آهن میرسد، همچنین موقعیت خودِ این منطقه در شهر تبریز از نظر نزدیکی به مهرانرود، از عواملی هستند که ذهن را به فرضیه وجود تمدنهای ماقبلِ آهن در محوطه عصر آهن تبریز سوق میدهند. لذا هدف از این پژوهش، پاسخ به این سؤال است که آیا قدمت بیش از 3500 سال قبل از دوره آهن برای شهر تبریز می-تواند وجود داشته باشد؟ در این پژوهش که به روش تفسیری تاریخی انجام گرفته است،
دانسته شد که اولین دلیل در احتمال وجود تمدنهای ماقبل آهن در این محوطه باستانی، پیدا شدن آثاری از دوره »برنز« است. دلیل دوم، وضعیت تدفین در برخی گورهای دارای اشیای برنزی است که به صورت لایههای تدفینی روی هم و متعلق به دورههای زمانی متفاوت کشف شدهاند و دلیل سوم که احتمال وجود تمدنهای ماقبل آهن را بیشتر تقویت می-نماید، تشابه در شیوه تدفین و آثار مکشوفه این محوطه با محوطه تاریخیِ یانیقتپه در فاصله حدود 31 کیلومتری جنوب غرب تبریز است که دارای دیرینگی تمدنی تا ششهزار سال قبل از میلاد است. لذا با توجه به این شواهد و قرائن، وجود تمدنهای ماقبل دوره آهن در این محوطه باستانی دور از انتظار نیست.
مقدمه
مساله قدمت تبریز همواره یکی از ابهامات تاریخ بوده است و محققان بسیاری، سعیداشتهاند به بررسی و شناخت رازهایی از پیدایش این شهر و سابقه سکونت در آن بپردازند؛ اما تا همین اواخر کهنترین سند موثقی که از وجود حیات در این منطقه حکایت میکرد، کتیبهای از سارگن دوم، پادشاه آشور متعلق به 714 ق.م بود.2 با علم بر وضعیت لرزهخیزی این منطقه، نبود اسناد و مدارک کافی برای مطالعه درباره پیشینه این منطقه، دور از انتظار نیز نیست.
اما عامل دیگر، ناکافی بودن و یا حتی انجام نگرفتن تحقیقات باستانشناسی در شهر تبریز بود، تا اینکه کشف تصادفی محوطه عصر آهن تبریز در حدود سال 1376 ه.ش قدمت بسیار دیرینهترِ این شهر را آشکار نمود؛ زیرا که آثار مکشوفه از این محوطه، از تمدنی پیشرفته در 1500 سال قبل از میلاد، یعنی حدود 3500 سال قبل خبر میداد. اما با توجه به تعدد محوطههای باستانی در منطقه آذربایجان، که برخی از آنها همچون یانیق تپه، دارای دیرینگی تمدنی تا هزاره ششم ق.م است و همچنین با توجه به نزدیکی این محوطه به مهرانرود، به نظر میرسد که احتمال وجود تمدنهای قبل از عصر آهن نیز در این منطقه دور از انتظار نباشد و در واقع هدف اصلی مقاله حاضر پاسخ به این سؤال است که آیا قدمت بیش از 3500 سال قبل از دوره آهن برای شهر تبریز میتواند وجود داشته باشد؟
با توجه به اینکه قدمت شهر از عوامل تعیین کننده اهمیت تاریخی و هویتی هر شهری محسوب میشود، ضرورت و اهمیت پاسخگویی به این مسأله دوچندان میگردد. خوشبختانه گزارشهای کاوشهای باستانشناختی این محوطه در سازمان میراث فرهنگی تبریز موجودند که به عنوان پیشینه پژوهش بسیار مفید هستند. در این پژوهش که به روش تفسیری تاریخی انجام گرفته است، مسأله مطرح شده در قالب بخشهای زیر بررسی خواهد شد: - 1 قدمت حیات در منطقه آذربایجان - شمال غرب ایران - ؛ - 2 نقش مهرانرود در پیدایش شهر تبریز؛ - 3 معرفی محوطه باستانی عصر آهن تبریز؛ - 4 بررسی یافتههای باستانشناسان در محوطه موردمطالعه در خصوص دورههای تمدنی پیش از آهن؛ - 5 ضرورت شناخت قدمت منحصربه فرد محوطه مورد مطالعه.
قدمت حیات در منطقه آذربایجان - شمال غرب ایران -
منطقه آذربایجان همواره به عنوان یکی از کانونهای کهن زندگی انسان مطرح بوده است - رئیسنیا، 1370، . - 103 تا جایی که ”اکنون در نتیجه کاوشهای باستانشناسی اشیای فراوانی که مربوط به تمدن و فرهنگ اوایل و اواسط و اواخر عصر پارینه سنگی در آذربایجان و سرزمینهای اطرافش هستند، یافته شده است“ - همان، . - 105 اما موضوعی که بیشتر حائز اهمیت میباشد تعدد تپهها و محوطههای باستانی در این منطقه است که از جمله آنها میتوان به یانیق تپه، گوی تپه و تپه حسنلو اشاره نمود.
علاوه بر این، بررسی موقعیت جغرافیایی و غنای طبیعی منطقه آذربایجان نیز روشنگر دلایل ارزشمندی در به وجود آمدن تمدن و حیات در این منطقه است - دیاگرام ” . - 1سرزمین و دشتهای پهناور آذربایگان ]آذربایجان[ در دامنه و پیرامون دو کوه آتشفشانی بسیار کهن ورجاوند به نام »سبلان« - ساوالان - و »سهند« گسترده است که در گرداگرد آنها چشمههای آبگرم و معدنی فراوانی از هزاران سال پیش دهانه گشوده همچنان روانند“ - ذکاء، الف، 1368، . - 151 یحیی ذکاء پژوهشگر برجسته تاریخ آذربایجان، وجود این چشمههای آبگرم را عامل و انگیزه پیدایش سکونت در منطقه دانسته و نوشته است: ” اینگونه چشمهها و آبها به انگیزه داشتن گرمای طبیعی و گوگرد و مواد شیمیایی دیگر و درمان بسیاری از بیماریهای پوستی و دردهای دیگر از زمانهای دیرین، از راههای دور و نزدیک، مردمان بیشماری را به سوی خود کشیده، در پیرامون خود گرد آورده ]و[ انگیزه پیدایش بسیاری از گرمابهها، کاروانسراها، دژها، دیهها، شهرکها و شهرها گردیده است
