مقاله تأملی بر گردشگری شهری و تأثیرات آن

بخشی از مقاله

خلاصه
گردشگری شهری مقوله ای است که با رشد شهرها و تراکم انبوه انسانی و کالبدی در جریانات بعد از انقلاب صنعتی رشد روز افزونی یافته است، و این رشد باعث گردیده تا توجه به فضاهای درون شهری - بویژه فضاهای باز آن - روز به روز بیشتر احساس گردد و فضاهای جدیدی از قبیل پارک ها، پاساژ ها و غیر در درون شهرها خلق گردد. بنابراین و در پی این رشد روز افزون، لزوم شناخت همه ابعاد و تأثیرات گردشگری شهری از ضروریات لاینفک دست اندکاران و مسئولان شهری است که در صورت نبود آن تأثیرات غیر قابل جبرانی را بر فرهنگ، اقتصاد و محیط زیست شهر وارد خواهد آورد. این مقاله با هدف شناسایی گونه ای از گردشگری با عنوان گردشگری شهری، به تحلیل ابعاد آن پرداخته و در نهایت به بررسی مهمترین آثار این نوع گردشگری بر اقتصاد، فرهنگ و محیط زیست شهر و ساکنان آن می پردازد.

کلمات کلیدی: گردشگری، تاثیر زیست محیطی، تاثیر اقتصادی، گردشگری شهری، تاثیر اجتماعی و فرهنگی.

1.مقدمه

اثرات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و جغرافیایی انقلاب صنعتی که مبدأ آن را سال 1760 تعیین کرده اند، در قرن نوزدهم میلادی نمودهای خود را عیان ساخته و شهرهای زیادی که از نظر شرایط محیط توان گسترش داشتند، جمعیت زیادی را که در جستجوی کار، روستاهای خود را ترک گفته بودند به خود پذیرفتند. بدنبال این روند جمعیت پذیری، چشم انداز جغرافیایی شهرها دگرگون شد و مهاجرتهای بین قاره ای، این روند را شدت بخشید. جذب نیروهای آزاد شده از جامعه روستایی در جامعه شهری و تبدیل آنان از کارگران پراکنده کشاورزی به کارگران متمرکز صنعتی بافت اقتصادی - سیاسی واجتماعی شهرها را تغییر داد. تمرکز و جایگزینی این عناصر شهری محیط مسکونی آنان را فشرده تر ساخته و چشم انداز یکنواختی را بوجود آورد. در طی چنین گسترشی، اراضی و فضاهای شهری را ساختمانهای مسکونی بلعیدند و چهره های محیط بیش از پیش از مظاهر و چشم اندازهای طبیعی خالی شدند. به عبارت دیگر ساکنین جوامع شهری لاجرم با چشم انداز یکنواختی از طبیعت تحت تصرف خود روبه رو بودند. نیاز شدید به تنوع محیط طبیعی آنان را به گردش در پارکها و باغات یا نواحی سرسبز واقع در محیط درون و یا پیرامون شهری می کشاند که به نحوی صنعت گردشگری را ابعاد جغرافیایی می بخشید - رضوانی،1379،. - 36 صنعت گردشگری با ویژگیهای خاص خود، صنعتی پویا با آیندهای روشن تلقی میشود. به طوری که سرمایهگذاری در این صنعت در تمام کشورهای دارای جاذبه های گردشگری، روبه افزایش نهاده است. امروزه، گردشگری علاوه بر جنبههای فرهنگی واجتماعی به عنوان یکی از فعالیتهای سودآور اقتصادی مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفته است. پس از انقلاب صنعتی با اختراع وسایل نقلیه سریعالسیر و همچنین با افزایش نسبی درآمدها که ناشی از رشد اقتصادی کشورها بود، دگرگونی شگرفی در زمینه گردشگری پدید آمد.و باعث گردید تا مردم علاوه بر در نظر گرفتن فضاهای بیرون از مراکز پرتراکم شهری، به عنوان فضاهای گذران اوغات فراغت، به درون شهرها نیز توجه ویژه ای نمایند.

2.بیان مسئله از آنجایی که گردشگری برفعالیت های چندین بخش از جامعه و اقتصاد تاثیر می گذارد، گردشگری افسار گسیخته و بی برنامه پیامدهای زیانبار و منفی را در پی خواهد داشت - سقایی،1385،. - 114 بنابرین برنامه ریزی برای طیف وسیع درگیر در امر گردشگری در سطح ملی و منطقه ای- با توجه به آثارمثبت و منفی و توسعه آن- نیازمند ارائه ی برنامه های مناسب در چارچوب و کلیتی سیستمی و یکپارچه را می طلبد. در این میان آنچه که اهمیت اساسی در کاهش آثار منفی و تقویت آثار مثبت گردشگری دارد، شکل گیری راهبردهای توسعه گردشگری بر اساس مفهوم پایداری می باشد. پایداری در این مفهوم با ارجاع اقتصاد گردشگری به مالکیت های محلی، مدیریت و نظارت، فراهم آوردن زمینه های تشویق و ترغیب پیرامون مکانیسم های شکل گیری تعاونی ها در زمینه ی فعالیت های گردشگری، آموزش و تدارک فرصت هایی برای کسب تجربه محلی و طرح و مدیریت محیط گردشگری برای فراهم آوردن بازاریابی سنجیده و دقیق برای تامین اقتصادی، سودمندی اجتماعی و محیطی برای نواحی میزبان، رهیافت های عملی را شکل می دهد - 221، 1997، . - Friesenاز دهه 1980 یافته ها و گزارشهای تحقیقی متعدد، پیامدهای زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی نامطلوب گردشگری را - بویژه در فضاهای درون شهرها - مورد تایید قرار دادند. در دهه مذکور پیامدهای زیست محیطی ناشی از گردشگری به تنها دغدغه ی محققان این حوزه مبدل شد - رهنمایی و همکاران ،نقل از Butler ،1387، . - 17 گردشگری با فضاهای ساخته شده و همچنین با محیط زیست وابستگی متقابل شدیدی دارند. از این رو، توسعه و مدیریت گردشگری به گونه ای که با محیط اطراف سازگار باشد عامل اصلی در دستیابی به توسعه پایدار به حساب می آید - سازمان جهانی گردشگری، 1379، . - 73

3.گردشگری و تعاریف آن در شناخت توریست یا گردشگر تعاریف مختلفی از سوی سازمانها و افراد مختلف ارائه شده استکه ذیلاً به بخشی از آن اشاره می گردد.

بر اساس تعریفی از سازمان ملل که بنا بر پیشنهاد کنفرانس بین المللی گردشگری آن سازمان در رم ارائه گردیده: »توریست یا بازدید کننده موقت کسی است که به منظور تفریح، استراحت، گذران تعطیلات، بازدید از نقاط دیدنی، انجام امور پزشکی، درمانی و معالجه، تجارت، ورزش، زیارت، دیدار از خانواده، مأموریت و شرکت در کنفرانسها به کشوری غیر از کشور خود سفر می کند؛ مشروط بر اینکه حداقل مدت اقامت او از 24 ساعت کمتر و از 3 ما بیشتر نبوده و کسب شغل و پیشه هم مد نظر نباشد. - «رضوانی،1379، . - 17در سال 1925 کمیته مخصوص آمارگیری مجمع ملل افراد زیر را توریست شناخت: -1 کسانی که برای تفریح و دلایل شخصی با مقاصد پزشکی و درمانی سفر می کنند.

-2 کسانی که برای شرکت در کنفرانسها، نمایشگاهها، مراسمات مذهبی، مسابقات ورزشی و از این قبیل به کشورهای دیگر سفر می کنند. -3 کسانی که به منظور بازار یابی و امور بازرگانی مسافرت می کنند

-4 افرادی که با کشتی مسافرت می کنند و در بندری در مسیر راه تا 24 ساعت اقامت می نمایند - فیض بخش، 1382، - 4 مرکز آمار ایران به منظور تفکیک گردشگر از غیر گردشگر ، تعریف زیر را از گردشگر ارائه داده است:

» گردشگر شخصی است که به کشور یا شهری غیر از محیط زیست عادی خود برای مدتی که کمتر از 24 ساعت و بیشتر از یک سال نباشد سفر کند و قصد او از سفر، تفریح، استراحت، ورزش، دیدار اقوام و دوستان، مأموریت، شرکت در سمینار، کنفرانس یا اجلاس، معالجه، مطالعه و تحقیق و یا فعالیت مذهبی باشد.« مرکز فوق در تعریف غیر گردشگر نیز آورده است: »غیر گردشگر کسی است که کشور محل دائمی اقامت خود را به قصد اشتغال، اقامت دائم، پناهندگی، تحصیل، مأموریت در نمایندگیهای سیاسی خارج از کشور ترک نماید - « مرکز آمار ایران،. - 1390

دکتر محمد تقی رهنمایی در طرح جامع گردشگری استان اردبیل تعریف ذیل را از توریست یا گردشگر ارائه داده است:» توریست یا گردشگر به مسافری گفته می شود که با انگیزه های گردشگری به مقصدی مسافرت نموده و بیش از یک شب و کمتر از 6 ماه در مقصد اقامت نماید، بدون اینکه اشتغال و اقامت دایم در مقصد داشته باشد. - «رهنمایی،1386، . - 8

در جمع بندی تعاریف ارائه شده برای توریست یا گردشگر و بمنظور تعریفی جامع از این واژه که در برگیرنده تمامی فعالیتهای بخش گردشگری - اعم از داخلی و خارجی - باشد، می توان تعریف ذیل را از از واژه »توریست« یا »گردشگر« ارائه نمود:»توریست یا گردشگر به کسی اطلاق می گردد که به منظوری غیر از اشتغال یا اقامت دائم به مقصدی مسافرت نموده و حداقل یک شب و حد اکثر یک سال را در مقصد اقامت نماید و برای هزینه اقامت و فعالیت های گردشگری خود هیچ گونه درآمدی در مقصد مورد نظر نداشته باشد. - « رهنمایی ، 1380، . - 41
در این تعریف هیچ تفاوتی بین گردشگر داخلی و گردشگر خارجی وجود نداشته و به هر دو گروه به یک چشم نگریسته شده است. کما اینکه در بسیاری از مباحث مربوط به بخش گردشگر و یا صنعت گردشگری ، منظور از گردشگر ، افرادی است که از دیگر کشورها به یک کشور وارد می شوند و بواسطه ارز آوری خود از اهمیت شایان توجهی برخوردار هستند.

4.اهمیت گردشگری

1.4.اهمیت اقتصادی:امروزه بسیاری از کشور ها سعی می کنند تا امکانات لازم جهت رشد و توسعه گردشگری را در کشور خود بوجود بیاورند . زیرا فعالیت های جهانگردی یکی از راههای عمده کسب درآمد می باشد . در کشور های در حال توسعه گردشگری بالاترین منبع درآمد مهم حتی پس از درآمد های نفتی می باشد به عنوان مثال در کشور هایی نظیر مکزیک و مصر منافع حاصل از جهانگردی پس از صدور نفت رقم بالایی را به خود اختصاص داده است .

گردشگری از دو راه می تواند به توسعه اقتصادی کشور ها بویژه کشور های کم درآمد کمک کند : - 1 افزایش درآمد و - 2 ایجاد اشتغال

1:وقتی گردشگران به کشوری وارد می شوند الزاما ً باید هزینه هایی را در آن کشور بپردازند مثل هزینه غذا و هزینه محل اقامت در هتل و مهمانخانه ها ، هزینه تفریحات ، هزینه حمل و نقل در داخل آن کشور ، هزینه گشت ها و تورهای داخلی و همچنین پولی که بابت ورودیه به موزه ها و بناهای تاریخی و سایر وسایل مورد نیاز خود خرج می کنند . این هزینه ها را گردشگران با ارزی که همراه آورده اند می پردازند و در واقع مثل این است که خدمات و کالاهای داخل کشور به کشور گردشگر صادر شده باشد . به این جریان اقتصادی که از طریق گردشگری حاصل می شود » صادرات نامرئی « می گویند - صدایی،1386، . - 31

2:با توسعه فعالیت های گردشگری زمینه برای ایجاد اشتغال فراهم می شود و این امر بخصوص برای کشور هایی که با جمعیت جوان و متقاضی اشتغال روبرو هستند مید است . با جلب گردشگر به یک کشور ، بخش های ساختمانی در زمینه ساختن هتل ها و رستوران ها فعالیت می کنند . صنایع ساخت قایق های تفریحی ، تولید لوازم چادر و اردوگاه و لوازم ورزشی بیشتر می شود . تعدا د افراد بیشتری به عنوان کارگر و کارمند در هتل ها ، رستوران ها ، مؤسسات و دفاتر مسافرتی ، گمرک و حمل و نقل مشغول به کار می شوند. راهنمایان گردشگری ، مراکز تهیه نقشه ها و بروشور های مختلف ، مراکز تولید صنایع دستی و فروشگاههای عرضه کننده آن ، تولید و بسته بندی فرآورده های غذایی و... افزایش می یابند . در بعضی از مناطق که در فصل های معینی مثلاً تابستان با زمستان تعداد زیادی گردشگر را به خود جلب می کنند ، افراد محلی با ارائه خدماتی به گردشگران نظیر اجاره اتاق ، فروش مواد غذایی ، صنایع دستی ، و نظایر آن ، شغل دومی برای خود می یابند - مهدوی،1382، . - 52

.4.2 اهمیت فرهنگی:علاوه بر اهمیت اقتصادی ، توسعه گردشگری به تبادل فرهنگی میان کشور ها کمک می کند و بینش اجتماعی و تفاهم بین المللی افزایش می یابد و در داخل کشور نیز باعث آشنایی با آداب رسوم و فرهنگ اقوام مختلف و تقویت احساس ملی و مشترک بین اقوام مختلف کشور می شود - شا محمدی، 1387، . - 13

5.عوامل موثر بر گردشگری:در توسعه صنعت گردشگری علل و عوامل چندی مؤثر هستند که از آن جمله عبارت اند از : گسترش شهرنشینی ، توسعه ارتباطات و سهولت دسترسی ، توسعه دانش و فرهنگ عمومی ، اصلاح قوانین کار و بهبود شرایط کار ، افزایش سطح درآمد ها ، جاذبه های مذهبی و اماکن مذهبی ، امکانات و تسهیلات ، جاذبه های طبیعی ، میراث های تاریخی ، فرهنگ و آداب و رسوم ، جاذبه های ورزشی - قادری، 1382، . - 71

.5.1 گسترش شهرنشینی:گسترش شهر نشینی از علل مهم شکل گیری گردشگری قلمداد می گردد . تکامل و تراکم شهرها ، تنگنا ها و محدودیت های خاصی را برای ساکنانش بوجود آورده و ادامه چنین روندی باعث می گردد که انسان ها به دنبال گریزگاهی باشند که خود را برای مدتی از انقیاد دست و پاگیر زندگی شهری