بخشی از مقاله
چکیده
مشکل یتیمی از جمله پدیده های اجتماعی محسوب می شود که از گذشته تا کنون در جوامع انسانی مطرح بوده است. دین اسلام به عنوان آیینی جهانی درباره یتیمان و مسائل مادی و معنوی آن ها برنامه ها و توصیه های فراوانی دارد. یتیم به کسی گفته می شود که پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی که مادرش مرده، به کار نمی رود. در قرآن کریم حدود 23 آیه به یتیمان اختصاص داده شده است و افزون بر این، آیاتی نیز هستند که این واژه و تعبیر در ظاهر آن مشهود نیست؛ ولی مضمون آن آیات درباره یتیم است. یکی از مهم ترین محاسن اخلاقسرپرستی، ایتام و تفقّد و محبّت نسبت به آنان است. آیات مرتبط با این موضوع نشان دهنده آن است که ایتام در اسلام آن قدر مورد توجه و اهمیت واقع شده اند که خداوند نیکی کردن در حق آنان را در ردیف خویشاوندان و بعد از پدر و مادر قرار داده است و در پاره ای از آیات، بی اعتنایی به یتیمان را علامت کفر و نفاق می شمارد. در این مقاله کوتاه سعی بر آن است تا انواع سرپرستی ایتام در قرآن مورد بررسی قرار گیرد.این موارد عبارتند از سرپرستی جسمانی، سرپرستی اجتماعی، سرپرستی اقتصادی و سرپرستی روحی و عاطفی. کلیه موارد یاد شده حاکی از آن است که قرآن کریم از هیچ یک از ابعاد زندگی یتیمان فروگذار نکرده است و افرادی را که در این امر سهل انگار ی می نمایند و از آن اکراه دارند ، به سختی نکوهش نموده و از آنان با کفر و تکذیب روز قیامت یاد می کند.
واژگان کلیدی: قرآن کریم، ایتام، اهمیت ایتام، انواع سرپرستی ایتام
مقدمه
مشکل یتیمی از جمله پدیده های اجتماعی محسوب می شود که از گذشته تا کنون در جوامع انسانی مطرح بوده است. برخی به این قشرآسیب پذیر با دیده رحمت و عطوفت نگریسته، برخی .از کنار آن ها بی تفاوت می گذرند و برخی دیگر هم تنها بر مشکلات ایتام افزوده اند. در این میان دین مقدس اسلام به عنوان آیینی جهانی که برای تمام بخش های جامعه انسانی برنامه های جامع و بی نظیر دارد، درباره یتیمان و مسائل مادی و معنوی آن ها برنامه ها و توصیه های فراوانی دارد که برخی در قرآن کریم بیان شده و بعضی نیز در روایات و سخنان پیشوایان معصوم - ع - آمده است .توجه و اهمیت دین اسلام درباره یتیم ها نیز افزون بر آن که از رحمت و لطف خدا سرچشمه می گیرد، جنبه دیگری نیز دارد و آن نگاه پیش گیرانه از عواقب رها شدن یتیم ها به حال خود می باشد؛ چون اگر چنین افرادی به حال خود رها شوند، در آینده هزینه های سنگینی را بر جامعه وارد خواهند ساخت و می توانند عامل بسیاری از ناهنجاری های جامعه شوند. به همین خاطر، قرآن کریم به این محور نیز توجه کافی داشته است.
مفهوم لغوی یتیم
»یتیم« در اصل به معنایومنفردتنها است و از یَتَمُ،یُتماًَیَیتَ و یَتماً می باشد و در افراد انسان، به انقطاع و جدایی کودک از پدر یا از دست دادن او قبل از سن بلوغ اطلاق می شود .یتیم در اصطلاح نیز دارای معنای ویژه ای است.: یتیم به کسی گفته می شود که پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی که مادرش مرده، به کار نمی رود« و برخی معتقدند که در میان افراد انسان یتیم کسی است که پدرش مرده و در حیوانات به کسی که مادرش را از دست داده، اطلاق می گردد. - ابن منظور، بی تا، ص - 435
آیات مربوط به یتیمان در قرآن کریم
در قرآن کریم حدود 23 آیه به یتیمان اختصاص داده شده است و افزون بر این، آیاتی نیز هستند که این واژه و تعبیر در ظاهر آن مشهود نیست؛ ولی مضمون آن آیات درباره یتیم است. پروردگار متعال در این آیات وظایف مسلمانان را در قبال این گروه حساس جامعه برشمرده است. قرآن کریم و پیشوایان معصوم - ع - سرپرستی کودکان یتیم را از بهترین و پسندیده ترین امور به حساب می آورند و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می نمایند تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آن ها برطرف شود. البته منظور از نیکی کردن و سرپرستی تنها سرپرستی و کمک مالی نیست؛ بلکه این آیات به انواع سرپرستی کردن ایتام اشاره کرده و از هیچ یک از ابعاد زندگی آن ها فروگذار نکرده است. آیات مورد نظر عبارتند از: انعام152/، اسراء34/، فجر17/، ضحی6/ و 9، ماعون2/، انسان8/، بلد15/، کهف82/، بقره83/ و 177 و 215 و 220، نساء2 / و 3و و6 و 8 و 10 و 36 و 127، انفال41/، حشر.7/
اهمیت سرپرستی ایتام در قرآن و روایات
یکی از مهم ترین محاسن اخلاقسرپرستی، ایتام و تفقّد و محبّت نسبت به آنان است. آیات مرتبط با این موضوع نشان دهنده آن است که ایتام در اسلام آن قدر مورد توجه و اهمیت واقع شده اند که خداوند نیکی کردن در حق آنان را در ردیف خویشاوندان و بعد از پدر و مادر قرار داده است و در پاره ای از آیات، بی اعتنایی به یتیمان را علامت کفر و نفاق می شمارد. از این رو پیامبر اکرم - ص - که پیام آور رحمت و رحمهللعالمین است و خود نیز طعم تلخ یتیمی را چشیده، نسبت به این موضوع شدیداً توصیه کرده و با بیانات مختلف در مناسبت های گوناگون مسلمانان را در تکریم یتیمان ترغیب و تشویق فرموده و مردم را به سرپرستی آنها امر کرده و خود نیز عملاً عهده دار نگهداری و سرپرستی از یتیمان بوده است. قرآن روزگار قبل از اسلام رادوره» ی جاهلیّت نام« نهاده است، بدان جهت که در آن روزگاران مردم غالباً به جای علم، جهلو به جای حق یک سلسله آرای سفیهانه و باطل بر آنان حکومت می کرد و قریب به اتّفاق آنان پیرو هیچ شریعت و دینی از شرایع انبیای گذشته نبوده اند - الآلوسی ، بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب،ج 2، بی تا، ص - 286، بت می پرستیدند، مُردار می خوردند و مرتکب فحشاء می شدند. به ویژه در مال یتیمان ، تصرف نابه جا می نمودند؛ زیرا درآن جا هر ضعیفی طعمه ی زورمندان بود. - ابوالحسن علی الحسن النوری، سیره ی خاتم النبی، 1408ه، ص - 77 به قول »جواد علی« مورخ معروف عرب، ارث در جامعه ی جاهلی مخصوص فرزندان ذکور می شد که قدرت حمل سلاح را داشته باشند و بتوانند بر اسب سوار شده و در جنگ ها شرکت کنند و در غیراین صورت نزدیکان دیگر متوفّی ارث می برند و فرزندان صغیر و زنان از ارث محروم بودند. - المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، ج5، 1976، ص - 562 روزی قبل از نزول آیه ی میراث ، مردی از انصار به نام »اوس بن ثابت« از قبیله ی »بنی خطمه« فوت کرد و دو دختر و یک پسر و طبق نقلی چهار دختر از او باقی ماند. پسرعموهای وی آن میراث را گرفته و میان خود تقسیم کردند. همسر اوس خدمت پیامبر - ص - رسید و شکایت کرد که این دختران گرسنه بدون ارث نزد من مانده اند درحالی که پسرعموهایش ارث را برده اند. حضرت فرمود: به خانه ات برگرد تا منتظر دستور وحی الهی باشم. به دنبال این قضیه آیه ی ارث - نساء - 7/ و سپس آیه ی شریفه - نساء - 11/ نازل شد. - علامه طباطبایی، المیزان، ج4، 1402ه، صص4-2 و تفسیر نمونه ، ج3 ،1374 ، ص - 274 هم چنین نقل شده که همسر »سعد بن ربیع « با دو دختر یتیمش خدمت پیامبر اکرم رسید و عرض کرد پدر این دو دختر در جنگ اُحُد در رکاب شما شهید شدند وکنونا عموی آن ها میراث را تصرّف کرده است و می دانید که این دو دختر بدون مال قادر به ازدواج نخواهند بود. سپس آیه ی شریفه ی میراث نازل شد و پیامبر دستور لازم را صادر کرد. - سبحانی، نظام الارث فی الشریعه الاسلامیه الغراء،1415 ه، ص - 8 پس ملاحظه گردید که در میان اعراب جاهلی زورسالاری در قانون ارث حاکم بود و حتی در اوایل اسلام قبل از نزول آیه ی ارث فرزندان شهید، از اموال پدر محروم بودند و با نزول آیه ی ارث چالش های اقتصادی احتمالی که ممکن است فراروی فرزندان یتیم قرار گیرد، برداشته شد . کودکان یتیم به خاطر ضعف و ناتوانی که دارند، به یک حامی مهربان و دلسوز نیازمندند که آن ها را نگهداری و سرپرستی کنند و از حقو مادّی و معنوی شان دفاع نمایند. این حمایت باید تا سن رشد و بلوغ، ادامه یابد. شانه خالی کردن از سرپرستی یتیمان به خصوص فرزندان شهید ، کار درستی نیست ؛ بلکه به قول قرآن هر اقدامی که به سود و خیر آن ها باشد ، باید عملی گردد . "و یسئلو نک عن الیتامی قل اصلاح لهم خیرٌ" - بقره - 22/ اهمیت موضوع به اندازه ای است که رسول گرامی سرپرست یتیم را هم نشین خود در بهشت، اعلام نموده است و فرمود :من و آن کسی که سرپرستی یتیمی را بپذیرد در بهشت به سان این دو انگشت در کنار یکدیگر خواهیم بود.سپس اشاره به دو انگشت سبابه و انگشت وسط نمود . - عباس قمی، سفینه البحار و مدینه الحکم والآثار، ج 4، 1377، ص731 - و هم چنین فرمود: »هرکس از شما سرپرستی یتیمی را برعهده گیرد و حق آن را ادا کند و دستی بر سر یتیمی کشد، خداوند به عدد هر مویی حسنه برای او می نویسد و به هر مویی گناهی از او کم می کند و به هر مویی درجه ای به او می بخشد - «همان، ج 2، ص731 - .امامان شیعه در پرکردن خلأناشی از فقدان پدر که ممکن است در زندگی یتیمان رُخ دهد، فراوان به مهربانی با یتیمان و سرپرستی آن ها توصیه کرده اند امام. علی - ع - در وصیّت پیش از شهادت خود فرمود: در باره ی یتیمان از خدا بترسید و مبادا یک روز سیرشان کنید و یک روز گرسنه بمانند مبادا با حضور شما، آنان از بین بروند؛ زیرا از رسول خدا شنیدم که فرمود: هرکس یتیمی را سرپرستی کند تا آن که بی نیاز شودخداوند، عزّو جَلّ با این کار بهشت را بر او واجب گرداند، هم چنان که آتش
