بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از پدیده های اجتماعی که در طول تاریخ بشرمطرح بوده×وجوامع بشری بر اثر حوادث گوناگون، با آن ارتباط مستقیم داشتهاند ، یتیمی است. برخورد جوامع با یتیمان با توجه به اعتقادی که داشتهاندمتفاوت بوده ، برخی با عطوفت ومهربانی ایتام را گرامی داشته و به حمایت از او تاکید نمودهاند ، بعضی از جوامع توجهی به آنها ننموده وبعضی هم بر مشکلات ایتام افزوده اند،×دین مقدس اسلام برای تمام بخش های جامعه انسانی برنامه دارد ، و درباره یتیمان و مسائل مادی و معنوی و تربیت آنها برنامه و توصیه های فراوانی دارد که برخی در قرآن کریم بیان شده و بعضی نیز در روایات و سخنان و سیره عملی پیشوایان معصوم- علیهم السلام- آمده است؟ دراین نوشته سعی شده است تا مهمترین وظایف هر مسلمان در قبال کودکان یتیم از نظر قرآن و پیشوایان دین اسلام مورد بررسی قرار گیرد. در این نوشته جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانهای و روند کار به صورت توصیفی است.
مقدمه
انسان موجودی اجتماعی است که در زندگی افراد تاثیر میگذارد و از آنها تاثیر میپذیرد. بخشی از این اجتماعی بودن انسان در ساختار خانواده که کوچک ترین واحد اجتماعی است ، مشخص میشود . ممکن است شرایطی پیش آید که انسان یکی از والدین یا هر دو را از دست بدهد و از حمایت آنها بی بهره شود. در این مرحله او نیاز به کمک دیگران دارد ، چنانچه جامعه برای این بی سرپرستی درست برنامه ریزی نکند ، علاوه بر از بین رفتن عاطفهها ، باعث به انحراف گشیده شدن این افراد میشود.
یکی از موضوعات مهم در دین مبین اسلام تاکید بر تربیت انسان ها و رسیدن آنها به کمال انسانی و تعالی است . اگر انسان درست تربیت نشود، مشکلات فراوانی برای خود ، خانواده و جامعه ایجاد میکند . انسان پاک آفریده شده و فطرت او بر پاکی نهاده شده ، چنانچه بذر انحراف در مزرعه پاک انسانیت ریخته شود ، انسان را از مسیر اصلی دور می کند . اسلام برای تمام افراد جامعه از جمله یتیمان برنامه دارد و در خصوص رفتار با آنان وسرپرستی آنها دستورات مختلفی را بیان کرده و راهکارهای گوناگونی ارائه نموده است . که اجرای آن برنامهها باعث تضمین سلامت جامعه و افراد آن می-شود. و بی توجهی به آن برنامهها و دستورات جامعه و افراد آن را به خطر میاندازد .
توجه و اهمیت دین اسلام درباره یتیم ها نیز افزون بر آن که از رحمت و لطف خدا سرچشمه می گیرد، جنبه دیگری نیز دارد و آن جلوگیری از آسیبهای اجتماعی در خصوص یتیمان و عواقب رها شدن یتیم به حال خود می باشد، چون اگر این افرادی به حال خود رها شوند، در آینده هزینه های سنگینی را بر جامعه وارد خواهند ساخت و می توانند عامل بسیاری از ناهنجاری های جامعه شوند، - مکارم شیرازی و همکاران، ج 26، ص - 463 فراموش کردن آنها فقط وضع آنان را به خطر نمیاندازد، بلکه وضع اجتماع را نیز به بحران میکشاند.
به همین خاطر، قرآن کریم و امامان - علیه السلام - به این موضوع نیز توجه کافی داشته اند قرآن. علاوه بر توجّه به نیاز-های مادی ایتام به بعد روانی وعاطفی آن ها نیز توجه خاصی نموده است و در رابطه با احسان به ایتام سفارش نموده است وازظلم وستم وتعدی به حقوق مادی ومعنوی آن ها نهی کرده است . از جمله سفارش قرآن در مورد رفتار با یتیمان ، چگونگی ولایت وسرپرستی و حفظ حقوق و تصرف در اموال آنهامی باشد . و همچنین به مسأله تربیت ایتام اهمیّت ویژه ای داده شده ، مردم یک جامعه ، خانوادهها و حتی دولت وجامعه اسلامی وظایفی نسبت به این گونه افراد دارند.
یتیم در لغت و اصطلاح
یتیم در اصل به معنای تنها و منفرد است یَتْیَمُ،تَمَ،وازیُتماً و یَتماً می باشد و در افراد انسان، به انقطاع و جدایی کودک از پدر یا از دست دادن او قبل از سن بلوغ اطلاق می شود. - راغب اصفهانی، ص 575 ، دهخدا، ص - 137 یتیم در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه ای است ، چنان که علامه طباطبایی-رحمه االله- می گوید : " یتیم به کسی گفته می شود که پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی که مادرش مرده، به کار نمی رود، برخی معتقدند که در میان افراد انسان یتیم کسی است که پدرش مرده و در حیوانات به کسی که مادرش را از دست داده اطلاق می گردد." - طباطبایی، ج 1، ص - 219 محمدطاهر بن عاشور، در معنای یتیم می نویسد : " از نظر عرب ها، کودکی که تنها مانده و پدرش را که حامی و دفاع کننده و نفقه دهنده او بوده ، از دست داده یتیم است و این مطلب درباره مادر صدق نمی کند، زیرا با از دست دادن او بی سرپرست نمی ماند."
ایتام در ادیان الهی:
دین اسلام به عنوان کامل ترین و جامع ترین دین الهی، همیشه مستضعفان و محرومان جامعه را تحت حمایت خویش داشته است و در این میان یتیمان بیشتر از سایر محرومان مورد عطوفت و رحمت قرار گرفته اند. اگر چه یتیم از نوازشهای پدر محروم است ، اما از رحمت خداوند مهربان بی نصیب نیست و لطف پروردگار شامل حال او می شود. در دین مقدس اسلام، نسبت به رعایت حال و حفظ حقوق ایتام ، سفارش فراوان شده و این اهمیت تنها اختصاص به اسلام ندارد، و در همه ادیان الهی ایتام مورد توجه بوده و بر ضرورت تعهد نسبت به آنان و امنیت از تجاوز به حقوقشان و ترغیب در جلب دوستی و اظهار لطف به آنها تاکید شده تا آنجا که رعایت حال آنان از جمله بندهای عهد نامهای است که خداوند از بنی اسرائیل گرفته است.
نیکی به پدر و مادر و یتیمان و بینوایان در آیه سفارش شده ، و خداوند نیکی کردن به این افراد را از وظایف ضروری اهل ایمان و از مصداقهای اعمال شایسته دانسته است . که اختصاص به بنی اسرائیل ندارد و تمام ادیان الهی را در بر میگیرد . و از اصول اولیه آنها محسوب میشود . پیامبرانی چون حضرت موسی و حضرت عیسی- علیهما السلام - به شدت از حقوق یتیمان طرفداری کرده و ظلم به یتیمان را از گناهان کبیره شمرده اند . - الفروع من الکافی، کلینی، ج 8، ص - 133 مجلسی، ج 14، ص 290، -
اما در عصر جاهلیت و قبل از اسلام ، عربها با تصرف در مال یتیمان و ظلم و ستم به آن ها، نه تنها او را مورد احترام قرار نمیدادند ، بلکه یتیم در نزد آن ها ارزشی نداشت و همواره او را به خواری، سستی و بیچارگی و فقر توصیف می کردند - ابن عاشور، ج 2، ص - 355 واژه یتیم و مشتقات آن درقرآن 23 بار آمده است که نشان از اهمیت این موضوع در اسلام دارد. و در آیات دیگر قرآن اگر چه خود واژه و تعبیریتیم به کار نرفته اما مضمون یتیم و موضوعات مربوط به آن دیده میشود.
در آیات مختلف نیکی و رسیدگی به امور مادی و معنوی یتیم به دنبال احسان و نیکی به والدین و نزدیکان قرار داده شده و این احسان و نیکی را به عنوان یکی از زمینه های سازندگی اخلاق و مبارزه با بخل و غرور و مفاسد اخلاقی معرفی می کند. - نساء - 37-36/ حمایت از آنان را یک ارزش و معیار برای انسان تکامل یافته و نیکو کار معرفی نموده است. - بلد - 15/ و ضمن تاکید بر عدم تصرف مال یتیم - نساء- 10/ اسراء - 34/ چگونگی مصرف کردن اموال یتیمان - نساء - 6 / را با رعایت قسط و عدل - نساء - 127/ متذکر شده است ، این کتاب الهی ظلم در حق یتیم را از نشانه های تکذیب دین و قیامت اعلام کرده - ماعون - 2/ و از راندن و بد رفتاری با یتیمان شدیدا نهی فرموده - فجر - 17 / ضحی - 9/ و غیر از آنکه دقت در حفظ و نگهداری دارایی آنان را مورد سفارش قرارداده ، از تبدیل کردن و مخلوط نمودن اموالشان نهی فرموده - نساء - 2/ و حتی زمان فرا رسیدن رشد و وقت سپردن اموالشان را به آنان مشخص کرده - نساء - 6/ در بیت المال و اموال مردم نیز حق و سهمیه ای را برای ایتام نیازمند مقرر کرده و دولت اسلامی را موظف نموده تا نیازهای آنان را تامین کند.
شیوههای رفتار با یتیم:
با بررسی های به عمل آمده درجوامع انسانی قانونی تحت عنوان عمل و عکس العمل دیده میشود. ودر پی اعمال انسان برای هرکس ثابت میشود که دنیا دارمکافات است . با توجه به این اصل ، انسان هر عملی انجام دهد نتیجه آن به خود او باز میگردد. اگر در حق یتیمان جامعه سهل انگاری شود و در باره آنها انجام وظیفه نشود، سرانجام روزگاری خواهد رسید که فرزندان دیگر بی سرپرست مانده و دور از مهر پدر و محبت مردمان خواهند بود. اسلام روشها و شیوههای رفتاری خاصی را در باره یتیمان بیان نموده است. که یکی از مهمترین آنها نیکی و احسان به آنهاست.
