بخشی از مقاله
چکیده
روانشناسی اجتماعی جامعه ایرانی همواره یکی از موضوعات مهم تحلیلی پژوهشگران ایرانی و غیر ایرانی بوده است. در این مطالعه تلاش خواهد شد تا با استفاده روش کتابخانه ای و با رویکردی توصیفی تحلیلی، آیین عزاداری ایرانیان از منظر روانشناسی اجتماعی مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. بر این اساس می خواهیم ببینیم وقتی سفرنامه نویسان خارجی به توصیف آیین عزاداری ایرانیان پرداختند چه توصیفی از ویژگیهای شخصیتی ایرانیان ارائه کرده اند. با توجه به گزارش سیاحان، ایرانیان واجد سعه صدر،نیروی عاطفه و احساس، احساس مسئولیت، تساهل و روحیه خیررسانی هستند. نتایج حاصله میتواند به عنوان دستمایهای برای مطالعات حوزه روانشناسی اجتماعی ایرانیان مورد بهره برداری قرارگیرد.
مقدمه و بیان مسئله
روانشناسی اجتماعی جامعهایرانی همواره یکی از موضوعات مهم تحلیلی پژوهشگران ایرانی و غیر ایرانی بوده است. پرسش از چگونگی شخصیت اجتماعی ما ایرانیاننه تنها برای ایرانیان بلکه برای بسیاری از مردم جهان از جمله مردم شناسان غربی، پرسشی جالب توجه ، مهم و در عین حال بسیار دشوار بوده است.
آثار متعدد و متنوعی در باب شخصیت و روانشناسی اجتماعی جامعه ایرانی نگاشته شده است. در اغلب آثار این حوزه ویژگیهای نامطلوب در فرهنگ و خصلت جمعی ما ریشه دارد و دلیل آن را باید در تاریخ و حافظه تاریخیمان جستجو کرد
اغلب این آثار مثل جمال زاده نگرشی انتقادی به روح و شخصیت ایرانی دارند. - ر.ک نراقی1380، ایزدی1382، رضاقلی1377 و1373 ، پیران1382،قاضی مرادی1380، سریع القلم1380 ، ارجائی 1387، ازغندی1385 ، کدیور1374 - .در این نگاه رفتارها و خلقیات گروههای اجتماعی نسبت عمیقی با زیست تاریخی، پیدا میکند.چرا که نحوه زیست تاریخی هر جامعه یا گروه اجتماعی بازتابی از شرایط و مقتضیات آن است.به این معنا "فرهنگ گرانبار از گذشته و البته باردار از آینده است"
اما فارغ از درستی یا نادرستی نظریههای موجود ما ناگزیر به مراجعه به تاریخ و مطالعه ویژگیهای رفتاری جامعه ایرانی در طول تاریخ هستیم. بر این اساس و با تکیه بر تحلیل محتوای گزارشهای سیاحان و سفرنامه نویسان میتواننظریههای موجود در باب روانشناسی اجتماعی و شخصیت اجتماعی ایرانیانرا به محک آزمون گذاشت.
این مقاله درصدد است تا ضمن بررسی انطباق یا عدم انطباق نظریهها و متون حوزه روانشناسی اجتماعی ایرانیان با واقعیتهای زیسته جامعه ایرانی با رویکرد تحلیل تاریخی و فرهنگی ابعادی از روانشناسی اجتماعی مردم ایران و منش ملی ایرانیان را توضیح دهد. تا به تصویر واقعیتری از منش ملی و خلق و خوی جامعه ایرانی دست یابیم.
در نگاه ما رجوع به یکی از عمومیترین و عمیقترین عناصر فرهنگی و تاریخی جامعه ایرانی یعنی آیین عزاداری میتواند مسیر رسیدن به تصویری نسبتاً شفاف از روانشناسی اجتماعی جامعه ایرانی و ویژگیهای ایرانیان را تسهیل نماید. بنابراین در این مقاله با رویکری تاریخی و مردم شناختی و روش مطالعه کتابخانهای، یکی از عمومی ترین و فراگیرترین عناصر فرهنگی و هویتی جامعه ایرانی یعنی آیین عزاداری را در مرکز توجه قرار داده و گزارش سفرنامه نویسان خارجی را در باب خلقیات ایرانیان را مورد تحلیل و بررسی قرار میدهیم. به عبارتی دیگر میخواهیم ببینیم سفرنامه نویسان در ضمن توصیف آیین عزاداری ایرانیان چه روایتی از شخصیت ایرانی داشتهاند و بر چه ویژگی هایی تأکید دارند.
یکی از مهمترین راههای شناخت فرهنگ و شخصیت یک جامعه، نگاه از بیرون است. رویکرد اتیک ٌبا نگاهی از بیرونشرایط برای درک و فهم فرهنگ از چشماندازی متفاوت فراهم میکند.رویکرد امیک2یا درون موضعی،رویکردی است که در آن ابعادمختلف یک فرهنگ توسط حاملان و عناصر یک فرهنگ و کنشگران بومی آن،فرهنگ تشریح و تبیین میشود.اما از آنجا که فرهنگ محیط بر افراد خویش است، رویکرد درون موضعی به واسطه ارتباط با امر نزدیک، امکان از درون نگریستن به وجوه متعدد را نخواهد داشت و نگاه برون موضعی است که میتواند بسیاری از وجوه عادی و ناپیدای یک فرهنگ را به نمایش گذارد.
هر چند گزارش سیاحان در باب فرهنگ ایرانی همراه با سوء برداشتها یا غرض ورزی بوده است اما میتوان اذعان کرد که حاوی مطالب درخور توجهای است که در کنار منابع دیگر میتواند منبع بسیار مناسب و مهمی برای فهم فرهنگ و شخصیت یک جامعه و در کل برای فهم زندگی مردم در یک محیط باشد. به این منظور برای شناخت خلقیات ایرانیان و آزمون نظریههای مربوط به شخصیت ایرانیان و انطباق یا عدم انطباق روش سفرنامه نویسان با گفتمان شرق شناسی، گزارش سفرنامه نویسان خارجی را در باب رفتار ایرانیان در قالب آیین عزاداری مورد بررسی قرار میدهیم.
بررسی این روایتها و دیدگاه سفرنامه نویسان در باب رفتار ایرانیان در حوزه عزاداری به ما کمک خواهد کرد تا دریابیم آیا رویکردهای حاکم بر متون حوزه روانشناسی اجتماعی جامعه ایرانی با واقعیتهای جامعه ایرانی همساز است؟ با تحلیل و بررسی آیین عزاداری ایرانیان به چه تصویری از روانشناسی اجتماعی ایرانیان خواهیم رسید؟ از نگاه سفرنامه نویسان کدام دسته از خلقیات ایرانیان در قالب عزاداری نمود پیدا میکند و قابلیت بروز و ظهور پیدا میکند ؟
سفرنامه نویسانی که از دوره صفویهبه ایران آمده اند به توصیف این آیین پرداختهاند و اساساً در کمتر سفرنامهای است که به این مسئله اشاره نشده باشد و ذکری از محرم و شیوههای عزاداری ایرانیان نرود.چرا که این مراسماز جهات بسیاری چه شکلی و صوری و چه محتوایی و چه کارکردی برای ناظران بیرونی دارای اهمیت بوده است.
