بخشی از مقاله
چکیده
باورها و مراسم آیینی نقشی فراگیر در تحولات -تغییرات و ماندگاری فضای شهری داشته اند؛ چنانچه امروزه می توان تاثیرات باورها و مراسم آیینی را در ساختار و پیکره شهر مشاهده کرد .از سویی دیگر، مراسم عزاداری حسینی و تعزیه در طول زمان در بافت فرهنگی و ساختار کالبدی ایران وجود داشته و به مثابه عنصری فرهنگی جاودان و ماندگار بوده است. این مقاله در راستای ارتقای کیفیت حیات فضاهای شهری، به دنبال تبیین نحوه تعامل مراسم و مناسک آئینی به ویژه مراسم مذهبی ایام محرم و صفر به عنوان عامل هویتی و فرهنگی با ساختار کالبدی فضای شهری است. فضای شهری به عنوان مهم ترین عامل ساخت شهر در طول تاریخ جهان و ایران بستر مراسم آیینی، مناسک تشریفات، نمایش ها و محاکمات و .. بوده است.
به عبارتی مراسم آیینی، مذهبی یا قومی از طریق اجتماعی-فرهنگی شامل سنت ها،رسوم،دانش ها و باور های عامه، اخلاقیات و ارزش های پایدار به وجود می آید و تعیین کننده عناصر پایدار فضای شهری است که خصلت ذاتی آن شده و در طول زمان به کندی تغییر می کند. مسئله مورد بحث توصیف چگونگی رابطه حیات شهری و مناسک در فضای شهر است. در این راستا مواردی مثل وجود ارتباط بین مراسم و مناسک مذهبی و حیات در فضای شهری، منظر شهری موقت و مناسبتی،توصیف آئین های محرم در ایران و تحلیل آنها در شهر مشهد است. چارچوب مطالعاتی در این تحقیق مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلی می باشد و در آن از مطالعه موردی و تحلیل فضایی استفاده شده است.
مقدمه:
دین و مذهب از مؤلفه های متشکل فرهنگ محسوب می شوند. تغییر در ساحت های اعتقادی، اخلاقی و احکامی مذهب می تواند زمینه ساز بروز تغییر در لایه های بنیادین و بیرونی فرهنگ شود .رسوخ باورهای خرافی و عقاید باطل به نام مذهب، و نیز شکل گیری مناسک مذهبی بر پایه این عقاید، می تواند موجبات رسوخ انحراف در فرهنگ عمومی جامعه را فراهم آورد .لذا شناخت باورهای موجود در لایه های زیرین مناسک ضروری است تا با شناخت آنها بتوان در جهت اصلاح فرهنگی جامعه قدم برداشت .در نگاه کلی، اعتقادات، اخلاق و احکام - عبادات و مناسک - ساحت های سه گانه دین اسلام و مذهب تشیع را شکل می دهند.
در این رابطه طولی، اعتقادات لایه هسته ای و شریعت لایه پوسته ای مذهب را شکل می دهند؛ اخلاق نیز در لایه میانی مذهب جای می گیرد. به بیان دیگر، لایه های میانی و بیرونی دین اسلام، ریشه در لایه ی اعتقادات دارند و به نوبه خود التزام به لایه های بیرونی دین، تقویت کننده و استحکام بخش لایه های درونی است. بنابراین، در مطالعه لایه های بیرونی باید به بررسی ریشه های درونی و اعتقادی آن نیز پرداخت. برای این منظور نیز می بایست از روشهای کیفی و ژرفانگر تحقیق مانند روش مبتنی بر پدیدارشناسی، برای کشف لایه های درونی و عمیق مناسک بهره جست.هدف از این نوشته چگونگی تعامل وارتباط بین مناسک و حیات شهری است .
برای بسیاری از مردم هنگامی که شکل محیط انسان ساخت منطبق با اعتقادات معنوی آنها باشد برای آنها معنا دار است و نیاز های مختلف آنها برآورده می شوند. در بیانی دیگر انسان بر اساس باور ها،آیین ها،جهان بینی و فرهنگ خویش محیطی را می سازد که بتواند ضمن آن که آئینه ی اصول و ارزش هایش بوده ، او را در جهت وصول به آنها یاری نماید. می توان گفت که مراسم آئینی و مذهبی ایام محرم و صفر به عنوان یک الگوی رفتاری با ریشه تاریخی و مذهبی عاملی مؤثر در ساخت شهر است.
.1 مناسک و حیات شهری
مناسک ، مجموعه ای از کنش ها، حرکات، ابزار و اشیاء، مهارت ها و شیوه های هماهنگی و با هم بودگی و دعاها و اوراد و روابط حسی و عاطفی، تعریف کرد که در یک نظم معنایی خاص قرار گرفته و نوعی تعلق به یک یا چند باور یا آیین دینی، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی، قومی، و... را نشان داده و میان گروه های اجتماعی مبادله یا منتقل می شوند. - ناصر فکوهی، - 1383 شهر یکی از اشکال متأخر جامعه انسانی است که پیامد های بسیاری در ابعاد مختلفی زندگی انسانی داشته است.
پیچیدگی جامعه شهری را می توان در ابعادی مانند تراکم جامعه شناختی، تراکم اخلاقی و تفکیک های سازمان اجتماعی شهر دنبال کرد. این تفکیک ها هرکدام به نوبه خود تأثیرات بسیاری بر سازمان اجتماعی دین و ابعاد مختلف حیات دینی داشته و دارند. مساله اصلی آن است که انسان شهرنشین، هم از لحاظ مولفه های سوژه انسانی و هم از لحاظ الگوهای روابط اجتماعی و گروهی ای که در مناسبات آن درگیر است، با چه نوع دین و دینداری بیشتر همخوان است.
به عبارت دیگر وقتی دین، شهری می شود، چه اتفاقاتی برای آن می افتند و دین چه پیامدی برای حیات شهر دارد. به نظر می رسد رابطه معناداری بین حیات شهری و ابعاد معنایی و عملی دین - باورها و مناسک - در فضای شهری وجود دارد. به همین سبب استقرار جامعه شهری در تاریخ انسان، بیانگر تحولی عمیق در حیات دینی و سازمان های دینی بوده است. همانطور که بواسطه جامعه شهری است که سیستم های حکومتی متمرکز و تفکیک های نهادی و اشکال جدید نظام های اقتصادی و فرهنگی - به ویژه مقوله انباشت سرمایه و امکان شکل گیری زندگی قشر مرفه - شکل گرفته اند.
بنابراین، شهر فقط یک کالبد و یا یک مکان نیست؛ شهر یک خاطره است، تأثیر و تأثری است از زمان های متفاوت. ایجاد فضاهای شهری، پاسخگویی به نیاز به برقراری روابط اجتماعی است. فضاهایی که از نظر روانی- عاطفی فعال بوده و امکانات ارتباطات چهره به چهره انسانی در درون اجتماع شهری و در کالبدی سازمان یافته را فراهم می آورد. فضاهایی که علاوه بر حیات اجتماعی خود ،تصورپذیر بوده و در ذهن ساکنان آن نقش بسته و خاطراتی فراموش نشدنی بر جای می گذارند و در دل و ذهنشان باقی می مانند.
لینچ معتقد است که «رویدادها نیز می نوانند دارای هویتّ باشند » - لینچ، - 169 : 1381 حضور شهروندان و مردم در فضاهای شهری از عوامل اصلی ایجاد حیات اجتماعی و سرزندگی و شکل گیری احساس تعلّّق مکانی شهروندان است. بدون وجود آنها فضاها از معانی متصوّّر تهی می شوند . حضور شهروندان در سطح شهر در تلقّیّ فضاهای شهری چندان بدیهی فرض می شود که اغلب حضور و نقش آنها به عنوان یکی از عوامل فضاساز فراموش می شود. فضاهای شهری به سبب حادثه ها و رویدادها از سویی و ادغام آن با عناصر کالبدی خود از سوی دیگر خاطره انگیز می شوند. چنین فضاهایی به سبب خصوصیاّت کالبدی و رویدادهای جاری در آن هویت بخش می شوند و خاطرات جمعی را در اذهان افراد و جامعه ایجاد می کنند؛ امری که باعث افزایش حس تعلّّق به مکان و زمان و هویتّ یافتن فرد در شهر می شود. - حبیبی،
.2 منظر شهری موقّتّ و مناسبتی و رابطه آن با مناسک مذهبی
مفهوم منظر برای انسانها متفاوت است؛ چرا که از یک سو مناظر، تحت فرهنگی مستقل دیده و درک می شوند و از سوی دیگر هر یک از اقوام و ملل بر حسب شرایط فرهنگی، اقلیمی و تاریخی خود در منظر دخالت هایی متفاوت داشته اند. منظر را نمی توان تنها در کالبد خلاصه کرد، چون منظر کیفیت و معنا را هم در بردارد و نیز نمی توان مفهومی تجریدی و انتزاعی دانست، چون آن را از طریق کالبد و حواس می فهمیم .لذا منظر، پدیده ای است که به واسطه ادراک ما از محیط و تفسیر ذهن، توأمان حاصل می شود؛ در واقع منظر، پدیده ای است عینی -ذهنی - آتشین بار، 1388 :49 - . از طرفی مناسبت ها به مفهوم نقاط شاخص هر دوره زمانی، در ذهن انسان، جایگاه خاصی دارند و یادآور واقعه یا رویداد مهمی هستند .
در نتیجه، به مناسبت ایام، منظرشهری هویّّت خاص خود را می یابد و "منظر شهری مناسبتی" معنا پیدا می کند - محدثی، :18 . - 1389 بسیاری از مذاهب، برپایی و اجرای آیین هایی را در مواقع خاص یا به صورت ادواری - سالیانه، ماهیانه، هفتگی و حتی روزانه - توصیه می کنند .مکان های برپایی آیین ها، به مرور زمان در نظر مردم یادآور خاطرات مذهبی و در نتیجه دارای ارزش معنوی می شوند .این ارزش تا جایی است که علاوه بر زمان برپایی آیین ها، در سایر زمانها نیز مردم را به سوی خود جلب می کنند و به عنوان فضاهای خاطره انگیز، در نقش عاملهویّّتی شهر و جامعه ظاهر می شوند.
البته هر فضا، با ویژگی های خاص خود برای برپایی هر آیینی مناسب نیست؛ چرا که برای برپایی هر آیین، باید تغییرات کالبدی و شکلی خاص و متناسبی را در فضا به وجود آورد - نقی زاده، این فضا، می تواند به واسطه بهره مندی از امکانات فیزیکی و خدمات عمومی، تسهیل کننده حضور مردم به بهانه برگزاری مراسم مناسبتی باشد و به همین بهانه، با این مناسبت پیوند بخورد. حضور مردم در هر فضای شهری، فرصتی برای ایجاد حس مشترک، به مناسبتی خاص است.
.3 نقش مردم در منظر شهری
نباید نقش مردم در مناسبت ها را در ایجاد یک منظر شهری عمومی، نادیده گرفت .مردم، در قالب فردی، جزء عناصری هستند که بر محیط اطراف خود تأثیر گذارند .در عین حال وقتی در قالب جمع، حضور پیدا می کنند، توده ای غالب را شکل می دهند که فضای حسی مشترکی را هم بین خود و هم برای بینندگان به وجود می آورند .فارغ از پتانسیل های محیطی، صرف حضور مردم بر اساس وحدتی که میان آنها به وجود آمده، منجر به شکل گیری منظر شهری می شود . - محدثی، . - 1389 :20-19 چنانچه از نگاه شولتز1، احساس فضا و درک محیط با خاطرات عجین شده است. - شولتز، :73
- 1382 ابتدا واقعه و حادثه رخ می دهد و سبب می گردد تا خاطره شکل گیرد .خاطره هیچ گاه بی واقعه در خیال نقش نمی بندد و آن زمان که واقعه و یا حادثه پایان می پذیرد و روزها از آن می گذرد، آنچه در ذهن باقی می ماند، فضایی است که واقعه یا حادثه در آن رخ داده است - حبیبی، - 1387 :21-16 و هر اندازه تعداد افراد درگیر در واقعه بیشتر باشد،اهمیّّت آن افزایش می یابد. - میرمقتدایی، . - 1388 :7 ماهیّّت اجتماعی خاطره، ارتباط آن را با فضاهای عمومی شهر، آشکار می کند .شکل گیری خاطرات در قلمرو سکونتگاه جمعی، یعنی شهر و محلات آن، امکان پذیر است .
