بخشی از مقاله
چکيده
فقر مايه پريشاني انسان ، سر گرداني عقل و فراهم شدن غم و اندوه است . مهمترين دغدغه ها تأمين مالي برنامه هاي فقر زدايي است .کشورها سعي دارند از ظرفيت هاي خود در اين راه استفاده کنند.زکات يـک واجب عبادي مالي است که مهمترين موارد مصرف آن تأمين زندگي فقراء و مساکين و تـأمين نيازهـاي عام المنفعه (في سبيل الله )است . وجود زمينه هاي اعتقادي مردم مسلمان شيعه و سني و همچنين فقـر موجود در آن انگيزه بر رسي توان زکات وخمس در کاهش فقر در ايـن تحقيـق اسـت .با بررسـي عوامـل حسابداري اسلامي (زکات وخمس ) مي توان نگاههاي کلان جوامع اسلامي را به نگاه خرد تبديل نمود تا شايد بتوان بعنوان درآمدهاي دولت به درستي براي کاهش فقر صرف شود.نتيجه تحيقيق نشان مي دهد چنانچه گرد آوري و هزينه کردن زکات وخمس با مديريت انجام شود زکات وخمس مي تواند به عنـوان منابعي براي تأمين مالي خرد نظام هاي اسلامي مورد ارزيابي قرار گيرد .
واژگان کليدي: حسابداري اسلامي، کاهش فقر، زکات ، خمس ،تأمين مالي خرد.
همايش بين المللي مديريت
International Conference on Management, Effect of Alms Tax and Khums in Islamic Accounting on Reduction of Poverty
- M.S. student of accounting and member of the Elites and Young Researchers Club of Islamic Azad University, Eslamshahr Branch.
-M.S. student of accounting and member of the Elites and Young Researchers Club
of Islamic Azad University, Eslamshahr Branch.
Abstract
Poverty is the source of distress in human, wandering of reason and sadness and caring. The most important issue is financing of poverty elimination programs. Countries try to use their capacities for this purpose. Alms is a financial religious obligation which aims to help the poor and indigent people and fulfil the public needs. Beliefs of the Shiite and Sunnite Muslims and also poverty in it lead us to study power of alms and khums in reduction of poverty in this research. By studying factors of Islamic accounting (alms and khums), major attitudes of Islamic societies can be converted into minor attitudes to properly spend revenues of government for reduction of poverty.
Result of the research shows that in case alms and khums are collected and disbursed through management, alms and khums can be evaluated as sources for financing Islamic microsystems.
Key words: Islamic accounting, reduction of poverty, alms tax, khums,
microfinance.
مقدمه
فقر بد ترين چيزي است که کام بشر را تلخ کرده است .فقر در کلام امام علي(ع )بزرگ ترين مرگ ؛و قبر بهتر از فقر است (حکيمي و ديگران ، ١٣٦٧:ج ٢٨١، ٤).
فقر مايه پريشاني انسان ، سر گرداني عقل و فرا هم شدن غم و اندوه است .فقر پديده اي چند بعدي اسـت کـه شـامل کمبود در آمد و محروميت از نيازهاي اساسي و انساني است .تلاش هاي زيادي از سوي مجـامع بـين المللـي ماننـد، بانک جهاني و صندوق بين المللي پول و سازمان ملل و کشورهاي جهان براي محو ايـن پديـده زشـت صـورت مـي گيرد.کاهش فقر، اولين و مهمترين هدف توسعه در ابتداي هزاره سوم است که تصميم گيران بـر اجـراي آن متعهـد شده اند.جوامع مختلف سعي مي کنند از ظرفيت ها و توان جامعه خود در اين راه کمک بگيرند.دين اسلام علاوه بـر ترويج روح نوع دوستي، انفاق ، وقف و ايثار، ماليات هاي اسلامي نظير زکات و خمس را نيز واجـب کـرده اسـت .وجوه زکات منبع مهمي است که مي توان براي تأمين مالي برنامه هاي فقر زدائي از آن بهره گرفت .وجود زکات نه تنهـا از طريق برنامه هاي حمايتي مي تواند در ارتقاء سطح زندگي اقشار آسيب پذير و غير مولد مؤثر باشـد بلکـه بـا هزينـه کردن آن در امور عام المنفعه و زير بنايي و فرا هم کردن فرصت هاي شغلي و افزايش سر مايه انساني براي طبقـات کم در آمد ولي مولد زندگي مستقل و آبرومندانه و پايداري را تضمين مي نمايد. کات سومين رکن اسلام اسـت کـه شخص را پس از اقرار به يگانگي خدا و به جا آوردن نماز در زمره امت اسـلام قـرار مـيدهـد. خداونـد مـيفرمايـد :
فان تابوا واقاموا الصلوة واتوا الزکوة فاخوانکم في الدين (توبه / ١١) »پس اگر توبه کردند و نمـاز بجـا آوردنـد و زکـات دادند، برادران ديني شما هستند «.در کتابهاي فقهي، بسياري از احکام زکات آمـده اسـت ; از جملـه منـابع زکـات ، مقداري که بايد پرداخت ، موارد مصرف آن و غيره . اقتصاددانان مسلمان به اهميـت اقتصـادي و اجتمـاعي زکـات در زندگي فقرا اولويت ميدهند. چندان که پيامبرصلي الله عليه وآله فرموده است هدف اصلي فرمان بـه زکـات ، کـاهش فقر در جامعه است . زماني که پيامبر اکرم صلي الله عليه وآله معاذبن جبل را به يمن فرستاد به وي فرمـود: «بـه آنهـا بگو که خداوند صدقه را بر ثروت ايشان قرار داده است تا از ثروتمندانشان گرفته و به فقرايشان داده شود.» (بخـاري، مسلم و ابن ماجه .)
خداوند اين وظيفه را به عهده حاکمان مسلمان قرار داده است ، چون توانايي بيشتري براي انجام آن دارنـد. از ايـن رو نقش زکات در کاهش فقر را نميتوان کم اهميت دانست . قبل از بحث درباره اين کـه زکـات چگونـه فقـر را کـاهش ميدهد، شايسته است ابتدا نظر اسلام درباره فقر، در مقايسه با ديدگاه سنتي غرب ، ميزان فقر در جهان و در جهـان اسلام ، و چگونگي روش غرب در حل مساله فقر در برابر اسلام را به اختصار بيان کنيم .و براي از بين بـردن فقـر آن را بايد در حسابداري اسلامي و مباحث بانکداري اسلامي و عقود اسلامي جست .علي ايحال اينکـه رسـيدن بـه ايـن مقصود توهم است يا يک واقعيت آينده بيان واقع بينانه اي است از آنچه که بر سر اين مباحث خواهد آمد.گروهي از حسابداران مسلمان معتقدند بنابه ملاحظات جهان بيني اسلامي و غربي، حسابداري سنتي که مبتنيبر جهـان بينـي غربي است نميتواند پاسخگويي جهت تأمين نيازهاي گزارشگري مالي در کشورهاي اسلامي باشـد. لـذا حسـابداران مسلمان بايد در کشورهاي اسـلامي تعريفـي از حسـابداري اسـلامي ارائـه کننـد و بـا تبيـين اهـداف و خصوصـيات حسابداري اسلامي، الزامات گزارشگري را روشن کنند. در اين زمينه تحقيقاتي انجام شده است که نتـايج آنهـا همـه در يک جهت نمي باشد.
گروه ديگري از حسابداران مسلمان اصرار دارند که حسابداري اسلامي يا غربي ندارد، اگر حسابداري اسـلامي مطـرح شود قاعدتا حسابداري مسيحي يا حسابداري يهودي هم ميتواند مصداق داشته باشد. جان کلام مخالفان حسـابداري اسلامي اين است که حسابداري، حسابداري است . در اين مقاله تلاش بر اين است کـه ايـن ديـدگاهها در چـارچوب شرايط محيطي ايران بررسي شود و نهايتا تحليلي از ديد نگارنده ارائه گردد.
حسابداري اسلامي در سطح نظري
در کشورهاي اسلامي نقش تعاليم اسلامي در زندگي جمعي پررنگ ميباشـد و در قـوانين و مقـررات حکومـت داري، قرآن و سنت درنظر گرفته ميشود. بعضي از صاحب نظران مبانـي اقتصـاد اسلامي را بــا اقتصــاد غـربــي کـامــلا متفاوت ميداننـد . (٢٠٠٠ ,Baydoun and Willet ,١٩٩٩ ,Rahman ;١٩٩٩ ,Taheri)
در اسـلام انسـان امانـت دار است . درصورتي که در غرب انسان مالک نهايي شناخته ميشود .لـذا پاسـخگويي نهـايي مسلمان از نظر مسائل مالي در برابر خداوند اسـت و چنـين پاسـخگويي از طريـق زکـات و خمـس در عمـل پيـاده مي شود. در غرب حداکثرسازي سود، فردگرايي، منافع شخصي زيربناي حرکتهاي اقتصادي اسـت امـا يـک مسـلمان پايبند به ارزشهاي اسلامي در پي سود معقول ، منافع جمعي و انصاف و عدالت اسـت . در اسـلام بعضـي از معـاملات رايج در غرب مانند ربا، قمار، تجارت مشروبات الکلي عملي حرام و ممنوع است . بعضـي از رهبـران دينـي معتقدنـد، فعاليتهاي اقتصادي در اسلام بر دو ستون اخلاقي عدالت و احسان استوار است . بنابراين تجارت اسلامي بايـد برپايـه اين ارزشها انجام شود. (٢٠٠٤ ,Yaya and Hameed) تفاوتها، محرک اصلي حسابداران مسلمان براي ارائه يک تعريف و الگو براي حسابداري اسلامي مي باشد.
زيد (١٩٩٧ ,Zaid) حسابداري اسلامي را به شرح زير تعريف کرده است :
حسابداري فرايند منظم ثبت معاملات مشروع در دفاتر و اندازه گيري نتايج مالي برمبنـاي ايـن معـاملات بـه منظـور استفاده در تصميم گيري است .
در اينجا تنها تفاوت اصلي آن با تعريف حسابداري سنتي اضافه کردن واژه ” مشروع “ اسـت . بـه نظـر نمـيرسـد بـا اضافه کردن اين واژه بتوان حسابداري سنتي را به حسابداري اسلامي تغيير داد. اين موضوع در کشـور مـا کـه تمـام قوانين ازجمله قوانين حاکم بر تجارت توسط شوراي نگهبان از نظر انطباق با شرع بررسي ميشود بيشـتر زيـر سـؤال ميرود، زيرا بنابر مشروع بودن معاملات است . افزون بر اين ، حسابداري بايد تمام معـاملات را ثبـت و گـزارش کنـد.
حتي اگر برخلاف شرع ، معامله غيرمشروع انجام شود حسابداري ناگزير به ثبت واقعيت اسـت و نمـيتـوان بـه دليـل غيرمشروع بودن از گزارش آن خودداري کرد. عـلاوه بر مشروعيت ، مسئـله زکـات را در تعريف حسابـداري اسـلامي گنجـانـده است . (٢٠٠١ ,AL-Khadash)
حسابداري اسلامي عبارت است از فرايند شناسايي، اندازه گيري و گزارشگري مشروعيت فعاليتهـاي مـالي کـه بـراي تصميم گيري، محاسبـه زکات و محاسبه سود واقعي عمليات سرمايه گذاري اسلامي براساس دستورات اسـلام ، مفيـد باشد.
در مذهب شيعه زکات به کالاهاي معدودي (شتر، گاو، گوسفند، خرما، جو، کشمش ، طلا و نقره ) تعلق ميگيـرد، امـا به منفعت کسب به طور عام تعلق نميگيرد. لذا نميتوان در ايران مسئله زکات را به عنوان يک عامل مهـم در تعريـف حسابداري اسلامي بيان کرد. حوزه گزارشگري مالي اساسا مربوط به شرکتها و ديگر شخصيتهايي است که محاسـبه زکات براي آنها مورد ندارد. در مذهب شيعه خمس به منفعت کسب تعلق ميگيرد اما خمـس هـم اساسـا در حـوزه فردي است و انتقال آن يا پرداخت آن توسط شخصيت حقوقي يا شرکت تاکنون مطرح نشده است .
