بخشی از مقاله
چارچوب تئوریک حسابداری و سیستم های حسابداری با نگرش اسلامی
چکیده- اعتقادات مذهبی چارچوبی فراهم می کنند که به شکل گیری و سازماندهی ارزشهای فردی کمک کرده و رفتار افراد را در سازمانها و شرکتها، هد ایت می کند . در این میان، اسلام پتانسیلی بالقوه برای تحت تاثیر قرار دادن ساختار، مفاهیم زیربنایی و مکانیزم های حسابداری در دنیای اسلامی دارد و تعالیم اسلامی بنیان گذار توسعه حسابداری و علوم مختلف در جامعه اسلامی می باشند؛ تا جایی که حتی عنوان شده است روشهای حسابداری در جوامع اسلامی، زمینه ایجاد و توسعه حسابداری دوبل را فراهم کرده اند . در این مقاله تلاش شده است ضمن بررسی تاثیر دین و مذهب (به طور کلی) و دین اسلام (به طور خاص) در حوزه حسابداری، با ارائه تاریخچه ای
مختصر از حسابداری اسلامی، به تشریح و تجزیه و تح لیل چارچوب تئوریک حسابداری از دیدگاه اسلام و نیز سیستمهای حسابداری رایج در جوامع اسلامی در صدر اسلام، پرداخته شود.
لغبت کلیدی: پبسخگویی، چبرچوة تئوریک حسببداری، حسببداری اسالمی، سیستم هبی حسببداری، مفبهیم حسببداری
ٌ- مقدمه
در بررسی رابطه بین حسابداری و مذهب، تاکنون تحقیقات تجربی، هرچند اندک، صورت گرفته است . اما
لزوم انجام این تحقیقات در حال حاضر به دلیل پدیده ای به نام "برگشت مذهب " بیشتر احساس می شود . این
پدیده بیش از همه کسانی را شگفت زده می کند که گمان می کردند منطق و استدلال مدرن، مذهب را کنار می گذارد و هیچ رابطه ای با آن ندارد . علاوه بر این، نظریه پردازان فعال در زمینه حسابداری انتقادی، اخیرا تمایل پیدا کرده اند که از مذهب و خداشناسی به عنوان منابعی برای اشباع4 حسابداری و رسیدن به بصیرت میان رشته ای5 استفاده نمایند.
به طور کلی، اعتقادات مذهبی چار چوبی فراهم می کنند که به شکل گیری و سازماندهی ارزشهای فردی کمک کرده و رفتار افراد را، در سازمانها و شرکتها، هدایت می کند. به اعتقاد لاهمن6 (ًًٍُ ) برخی از مشکلات پیش روی حسابداری، نظیر آنچه در مورد انرون7 رخ داد، ناشی از فقدان ارزشهای مذهبی در جوامع مدرن می باشد و لازم است در زمینه تقوا و پرهیزگاری، تغییر و بهبودی اساسی در رویه های حسابداری صورت گیرد.
از طرف دیگر، هدف اصلی حسابداری در اسلام، ادای مسئولیت پاسخگویی در برابر خداوند است . این امر
به وضوح باعث ایجاد تفاوت میان شیوه حسابداری اسلامی و غربی می شود؛ چون طبق اصول حسابداری غربی، پاسخگویی به سهامداران در اولویت قرار دارد. هدف دیگر گزارشگری در اسلام، برآوردن الزامات شرعی است که همان دستورات خداوند میباشد.
در ادامه، به بررسی تاثیر مذهب در حوزه حسابداری و رابطه حسابداری با مذهب، از جمله دین اسلام، پرداخته میشود. سپس با ارائه تعریفی از حسابداری اسلامی و تاریخچه آن، دیدگاه اسلام در ارتباط با مفاهیم و عناصر اصلی چارچوب تئوریک حسابداری مطرح شده و به بررسی سیستم های حسابداری رایج در جوامع اسلامی در گذشته پرداخته شده است. در انتها، بحث، با جمع بندی از مطالب ذکر شده پایان می یابد .
ٍ- مذهب و حسابداری
تحقیقات مختلف در حوزه حسابداری به بررسی این موضوع پرداخته اند که نتایج حسابداری تابعی از عوامل نهادی در سطح کشور می باشند، اما در میان این تحقیقات، اغلب به عامل مذهب اشاره ای نمی شود . به طور کلی در ادبیات حسابداری کمتر به رابطه بین مذهب و حسابداری پرداخته شده است .
استالز و ویلیامسون8 (ًًٍَ) در مطالعات خود نشان دادند که مذهب با تحت تاثیر قراردادن اعتقادات و اعمال افراد، بر تصمیم گیری ها در سطح شرکت و بازار سرمایه تاثیر می گذارد.
هیلاری و هوی9 (ًًٍُ) در تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که رابطه ای مثبت بین دینداری و ریسک گریزی وجود دارد و این رابطه بر رفتار سازمانی و تصمیم گیری در سطح شرکتها موثر است.
دیرنگ و همکاران10 (ًًٌٍ) دریافتند شرکتهایی که در کشورهایی با سطح بالایی از گرایش به اعتقادات مذهبی مشغول فعالیت هستند، ریسک تقلب کمی دارند. همچنین، چنین شرکتهایی از کیفیت اقلام تعهدی11 بالایی
برخوردار بوده و احتمال ارائه مجدد صورت های مالی در آنها اندک است.
گرولون و همکاران12 (ًًٌٍ) با بررسی ارتباط بین دینداری و رفتار غیر اخلاقی در شرکت دریافتند، احتمال
کمی وجود دارد که شرکتهای مستقر در کشورهایی با اعتقادات مذهبی بالا، اقدام به مدیریت سود متجاوزانه 13
نمایند، تاریخ اوراق اختیار معامله را (به تاریخی پیش از تاریخ تحویل) تغییر دهند، پاداشهای مفرط به مدیران خود اهدا نمایند یا تحت دعاوی حقوقی قرار گیرند.
مک گوئر و همکاران14 (ًٌٌٍ) نیز ضمن تایید وجود رابطه ای معکوس بین هنجارهای اجتماعی- مذهبی با ارائه مجدد صورتهای مالی و ریسک حسابداری، به این نتیجه رسیدند که بین دینداری و مدیریت سود واقعی، رابطه ای مثبت وجود دارد و در مناطق مذهبی، مدیران، مدیریت سود واقعی را به دستکاری سود تعهدی15 ترجیح می دهند.
پژوهش ال ایسیس و محمد محمود 16 (ًًٌٍ) که بر روی ٌْ بازار مالی اسلامی در بازه زمانی ٌٍ ساله انجام شده، نشان می دهد در طول ماههای محرم و رمضان، میزان بازده های روزانه و حجم مبادلات، تغییر قابل توجهی داشته است و ناشی از رویدادهای مذهبی می باشد.
در مطالعات روان شناسی عنوان شده است که عوامل محیطی بر میزان نوسانات ابهام و عدم اطمینان 17 تاثیر گذارند. از جمله این عوامل محیطی می توان به فرهنگ حاکم بر جامعه و نیز مذهب اشاره کرد . توجه به مذهب از آن جهت حائز اهمیت است که نوع مذهب حاکم بر جامعه، بر شدت و ضعف و نوسانات عدم اطمینان تاثیر گذار است و این نوسانات تاثیری بنیادی بر خصوصیات و ویژگیهای اطلاعات حسابداری دارند . بنابراین، برای درک چگونگی تاثیر مذهب در حوزه حسابداری، ابتدا لازم است مذاهب مختلف شناسایی و دسته بندی شوند . رایج
ترین نوع طبقه بندی ادیان در دنیا به این ترتیب است:
گروه اول: ادیان توحیدی؛ یعنی اسلام، مسیحیت و یهودیت، که از آنها به عنوان " ادیان ابراهیمی" نیز یاد می شود (به این دلیل که هر سه دین اسلام، مسیحیت و یهودیت حضرت ابراهیم را به عنوان اولین پیامبر خود می شناسند).
گروه دوم: مذاهب شرقی مانند آیین هندو و آیین بودایی با مقایسه ادیان ابراهیمی، متوجه می شویم که آنها مسیر و هدف نهایی متمایزی ندارند؛ هرچند، مفهوم
متمایزی از خدا و انسانیت را بیان می کنند. واقعیتهای غائی در این ادیان در قالب اعتقاد به خدای واحد و دستیابی به رستگاری مطرح می شود و برای دستیاب به این نجات و رستگاری، راههای مشخص و محدودی پیشنهاد شده است. اما در مذاهب شرقی نظیر هندو و بوداییسم، از آنجایی که مبتنی بر شرک بوده و بیش از یک خدا را مورد پرستش قرار می دهند، راه های مختلف و متنوعی برای دستیابی به واقعیتهای غائی پیشنهاد شده است، مانند قربانی کردن، ریاضت، تشریفات خاص مذهبی و... . از طرف دیگر، در ادیان توحیدی، آموزشها و توصیه ها صریحتر بوده و ابهام اندکی برای پیروان آنها ایجاد می کند؛ در مقابل، ایدئولوژی ها و تعلیمات در مذاهب شرقی، از صراحت و شفافیت کمتری برخوردار بوده و در نتیجه میزان بالا یی از عدم اطمینان را بر پیروان آنها تحمیل می کند. همانطور که اشاره شد، این نوسانات در ابهام و عدم اطمینان، تاثیری اساسی بر ویژگیهای اطلاعات حسابداری خواهد گذاشت.
در این زمینه، سوونسون18 (ًٌٍٍ) به بررسی تاثیر مذهب بر گزارشگری مالی پرداخته است . یافته های وی نشان داد شرکتهای مستقر در کشورهایی با ادیان توحیدی نسبت به شرکتهای مستقر در کشورهایی با یکی از مذاهب شرقی، سود محافظه کارانه تری را گزارش کرده و نیز برای کاهش ابهام نسبت به گزارشگری رویدادهای احتمالی آتی، زیان را در صورتهای مالی سریعتر شناسایی می کنند . نتایج وی همچنین نشان داد، کشورهایی که در آنها ادیان ابراهیمی حاکم است (از آنجایی که گزارشگری سودها محافظه کارانه تر و به موقعتر انجام می گیرد )،
از پوشش تحلیلگری19 بیشتری برخوردارند و تحلیلگران بیشتر تمایل دارند اطلاعات و اخبار مربوط به این شرکتها را دنبال کنند . در این کشورها تعداد دفعات جلسات مدیران20 که در آن به افشای داوطلبانه اطلاعات به بازار (جدا از گزارشهای مالی سالانه) می پردازند نیز بیشتر است؛ زیرا این کار میزان عدم اطمینان نسبت به رویدادهای آتی را کاهش می دهد.
َ- اسلام و حسابداری
به اعتقاد حمید و دیگران21 (ٌَُُ) اسلام پتانسیلی بالقوه برای تحت تاثیر قرار دادن ساختار، مفاهیم زیربنایی و مکانیزم های حسابداری در دنیای اسلامی دارد. اسلام به عنوان یک روش زندگی، توجه زیادی به فعالیتهای تجاری دارد. خداوند در قرآن راهنماییهای لازم را برای رستگاری انسان در دنیا و آ خرت ارائه کرده است . در فعالیتهای اقتصادی باید فلاح و رستگاری به عنوان هدف نهایی انتخاب شود و حسابداری هم به عنوان ابزار ارائه اطلاعات در محیط اقتصادی باید با این هدف سازگار باشد. بنابراین اهداف و خصوصیات حسابداری اسلامی، نه تنها باید موجب ارائه تصویر درست درباره واحد تجاری شود، بلکه باید به گونه ای باشد که واحدهای تجاری را به سوی احسان و عدالت تشویق کند. برای حسابداری اسلامی اهداف متفاوتی مانند سودمندی برای تصمیمگیری و پاسخگویی اسلامی از طریق زکات مطرح شده است.
ُ- تعریف حسابداری اسلامی
واژه " حسابداری اسلامی" ممکن است فقط اصطلاحی مناسب برای طبقه بندی کردن ایده ها و روشهای حسابداری مختلف در طول زمان باشد. اما نکته تامل برانگیز این است که آیا واقعا این اصطلاح نشان دهنده حوزه ای کاملا متفاوت از ایده ها و رویه های حسابداری است.
نخست میتوان حسابداری اسلامی را از دیدگاه مذهبی تعریف نمود. یعنی اینکه بررسی کرد در منابع تعالیم
اسلامی (یعنی قرآن و سنت) چه مفاهیمی از پاسخگویی مطرح شده است. نویسندگان معاصر ادعا کرده اند که پاسخگویی یکی از اصول بنیادی در اسلام است. واژه "اسلام" خود به معنای تسلیم و سرسپردگی به خواست خداست. این سرسپردگی مستلزم تبعیت از الزامات دینی در تمام جنبه های زندگی است . بیدون و ویلت22 (ٌُُْ) معتقدند این امر موجب می شود که مفهوم پاسخگویی در جوامع اسلامی گسترده تر و فراگیرتر از جوامع غربی باشد. واژه حساب و مشتقات آن بیش از ًَ بار در سوره های مختلف قرآن ذکر شده است (عسکری و کلارک23، ٌُُْ) ؛ برای مثال: "خداوند حسابگر هر چیزی است" (سوره نسا، آیه َّ). علاوه بر این، همه انسانها در روز قضاوت به خاطر اعمالشان در طول زندگی، در برابر خداوند پاسخگو هستند. قضاوت به معنای سنجیدن تراز اعمال و کردار خوب و بد انسان توصیف شده است ( سوره قارعه، آیات ّ-َ). خداوند که به عنوان مالک نهایی همه چیز به حساب می آید، انسان را به عنوان خلیفه خود به مباشرت دارایی های خود برگزیده است (لویس24، ًًٌٍ). علاوه بر این، پاسخگویی اولیه به خداوند مانع از پاسخگویی انسان در برابر جامعه، سرمایه گذ اران، کارفرمایان و دیگران نمی شود.
واژه حسابداری اسلامی را می توان از دیدگاه زمانی و مکانی نیز تعریف کرد . حسابداری اسلامی میتواند به معنای حسابداری در بخشهایی از جهان باشد که در آنجا (در دوره هایی از زمان) اسلام دین غالب و برجسته بوده است. از نظر جغرافیایی، حسابداری اسلامی مناطقی نظیر شمال آفریقا، مناطق وسیعی از جنوب صحرای آفریقا، خاورمیانه، نواحی ای از امپراتوری عثمانی، شبه قاره هندوستان، بیشتر مناطق جنوب شرقی آسیا، بخشهای وسیعی از شوروی سابق، اسپانیا (از قرن َ تا ٌِ ) و مناطق بالکانز را پوشش می دهد (ناپیر25، ًًٍُ).
به طور کلی، حسابداری اسلامی، فرآیندی است که اطلاعات مناسبی را برای ذینفعان یک شرکت فراهم می کند و به آنها اطمینان می بخشد که فعالیتهای شرکت در حدود قوانین شرعی اسلام و در جهت اهداف اجتماعی-
اقتصادی است و نیز این امکان را فراهم می کند که مسلمانان پاسخگویی خود در برابر خداوند را بسنجند.
ِ- تاریخچه حسابداری ِ-ٌ- حسابداری اسلامی اولیه26
نگارش تاریخچه حسابداری به طور فزاینده ای تحت سلطه نویسندگانی در کشورهای انگلیسی زبان قرون ٌُ و ًٍ میلادی و در حوزه مباحثات انگلیسی حسابداری بخش خصوصی می باشد، در حالیک ه دامنه تاریخچه حسابداری بسیار وسیعتر است. آنچه جای تاسف دارد این است که تعداد اندکی از مسلمانان اقدام به بررسی و مستند کردن حسابداری اسلامی در اوایل پیدایش آن نموده اند.
نیاز به نگهداری ثبتهای مالی و سایر معاملات تجاری، از گذشته های دور وجود داشته است. به اعتقاد هیپس27 (ٌَُِ) دفترداری برای نخستین بار توسط اولین تاجران مهم و برجسته مورد استفاده قرار گرفته است و از آنجایی که این تاجران، عربها بوده اند، پس میتوان ابتکار و ایجاد دفترداری را به آنها نسبت داد. نکته ای که باید بدان توجه کرد این است که محققانی نظیر هیپس در نوشته های خود، مسلمانان را مترادف با عربها در نظر می گیرند؛ که این امر ممکن است ناشی از ظهور اسلام در عربستان یا زبان عربی مورد استفاده آنها باشد، در حالیکه واقعیت این است که هم عربها و هم غیر عربها در توسعه حسابداری در جهان اسلام سهیم بوده اند.
اسکورجی28 (ًٌُُ) و سولاس و اوتار29 (ٌُُُ) همگی در این موضوع اتفاق نظر دارند که بانیان توسعه حسابداری، فاتحان عرب هستند. به گفته سولاس و اوتار، حسابداری دوبل اولیه در خاور نزدیک در عمل مورد استفاده بود و مستقل از روشهای حسابداری مورد استفاده در غرب توسعه یافت.
حمید و دیگران (ٌَُُ) نیز در مطالعات خود به سهم نظریه پردازان مسلمان در توسعه حسابداری اشاره
میکنند.
لیبر30 (ٌَُّ ) معتقد است تاجران ایتالیایی دانش خود در زمینه روشهای پیچیده تجاری را از همکاران مسلمان خود آموخته اند.
با ظهور اسلام در مکه در سال ًٌّ میلادی، به مدت ِ قرن (از سال ًًْ تا ًًٌٍ میلادی ) اسلام از نظر قدرت، تشکیلات و وسعت حکومت و در زمینه هایی نظیر پزشکی، فلسفه، علوم، تحقیق و پژوهش، توسعه اجتماعی و استانداردهای زندگی و... در جهان پیشتاز بود. حتی گفته شده این علوم اسلامی بود که باعث توسعه ریاضی، فیزیک، شیمی و پزشکی در یونان در طول این ًًِ سال شده است، یعنی درست در همان زمانیکه به گفته مورخان، جهان غرب گرفتار دوران تاریک خود بوده است.
به این ترتیب با ظهور اسلام، تجارت در شبه جزیره عربستان به آن سوی مرزها تا بخشهایی از اروپا، آفریقا و خاور دور گسترش یافت و منجر به توسعه مکانیزمهایی برای اطمینان از پاسخگویی کافی در مورد نقدینگی، کالاهای دریافتی و هزینه ها شد. معرفی و شکل گیری زکات در سال ٍُّ میلادی، با هدف محاسبه و پرداخت بخشی از درآمد، منجر به تقویت حسابداری شد که بعدها با معرفی دفاتر حسابداری، مفاهیم و روشهای حسابداری بیشتر توسعه یافت. محاسبه و پرداخت صحیح زکات در نتیجه تجارت و کسب سود، از آن جهت برای مسلمان حائز اهمیت است که جزء الزامات شرع اسلامی بوده و در ًَ آیه از ٌَ سوره قرآن با صراحت به آن اشاره شده است. علاوه بر این، در آیات ٍٍَ و ٍََ سوره بقره نیز به لزوم ثبت بدهی ها و معاملات تجاری اشاره شده است . آیه ٍٍَ سوره بقره که طولانی ترین آیه قرآن نیز می باشد، به آیه "حقوقی (بدهی)" معروف است و مسائل مربوط به تنظیم اسناد تجاری به دقت در آن عنوان شده است . البته لازم به ذکر است که در سالهای اولیه حکومت اسلامی، از واژه های حسابداری و حسابدار استفاده نمی شد. تاریخ دقیق آغاز استفاده از این واژه ها دقیقا مشخص نیست، اما احتمالا می توان ریشه های آن را در آغاز استعمار و نفوذ فرهنگ غربی در قرن ٌُ جستجو کرد . واژههای "عامل، مباشر، کاتب یا کاتب المال" متداول ترین واژه های مورد استفاده برای حسابداران و دفترداران بوده که در نقاط مختلف حکومت اسلامی مورد استفاده قرار می گرفت. از این میان "کاتب" رایج ترین عنوان بود
و به کسی اطلاق میشد که کار ثبت اطلاعات مالی و غیر مالی را بر عهده داشت.
ِ-ٍ- ادبیات مدرن حسابداری اسلامی
اگرچه، تاریخچه حسابداری اسلامی اخیرا مورد توجه تحقیقات و مطالعات حسابداری قرار گرفته است، ولی ادبیات مدرن حسابداری اسلامی بیش از ٍِ سال است که در حال رشد و توسعه می باشد . تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی از اواخر دهه ًٌُّ، ثروت مسلمانان را به میزان قابل توجه ی افزایش داده و همزمان باعث افزایش تمایل به استفاده از این ثروت براساس اصول اسلامی شده است.
رشد و توسعه موسسات مالی اسلامی از جمله عوامل موثر بر ظهور ادبیات مدرن حسابداری اسلامی است . عامل دیگر نیز توسعه دانشگاهها در کشورهای اسلامی است، به ویژه آنهایی که و قف گسترش علوم اسلامی و کاربرد آن در دنیای مدرن شدند . بسیاری از محققان مسلمان در کشورهایی نظیر انگلیس و استرالیا تحصیل کرده اند، از این رو ادبیات حسابداری تحت تاثیر ایده های مختلف حسابداری ناشی از شرایط متفاوت محیطی و اجتماعی قرار دارد. چاپ مقاله عبدالمجید در سال ٌٌَُ درباره رویه های حسابداری بانکهای اسلامی در یک مجله انگلیسی زبان، منجر به ظهور ادبیات پژوهشی حسابداری اسلامی به زبان انگلیسی شد.
ادبیات مدرن حسابداری اسلامی بیانگر این است که نه تنها دامنه مفصلی از تفکرات در زمینه چگونگی به کارگیری مفاهیم اسلامی به منظور ایجاد سیستمهای اجرایی گزارشگری مالی وجود دارد، بلکه واژه حسابداری اسلامی، اصطلاحی مناسب برای مطالعات تجربی و عملی موضوعات حسابداری مرتبط با شرکتهایی است که خود را اسلامی می پندارند.
علاوه بر این در ادبیات مدرن حسابداری، در زمینه مسائلی مانند چگونگی تاثیر اسلام و تفکرات اسلامی بر حسابداری، گزارشگری مالی و رویه های حسابداری مورد استفاده بانکهای اسلامی، ضرورت تهیه ترازنامه بر اساس ارزشهای جاری طبق الزامات شرعی، هماهنگ سازی بین المللی حسابداری، افشا و پاسخگویی اجتماعی در حسابداری اسلامی، چگونگی تهیه استانداردهای حسابداری اسلامی و... تحقیقات بسیاری صورت گرفته است
(گمبلینگ و کریم 31، ٌَُّ؛ لویس 32، ًًٌٍ؛ حمید و دیگران، ٌَُُ؛ بیدون و ویلت، ًًًٍ؛ مالی و ناپیر 33، ًًٍُ؛ سلیمان34، ًًًٍ).
ّ- مفاهیم و عناصر تئوریک حسابداری از دیدگاه اسلامی
در مورد تاثیر شرع بر عناصر چارچوب مفهومی حسابداری، بحثهای زیادی صورت گرفته است . حسابداری نباید متفاوت از دیگر جنبه های زندگی اسلامی باشد، بلکه باید بر الزامات شرع اسلام استوار باشد. به این ترتیب به نظر می رسد بتوان از دو روش به توسعه ساختار مفهومی اسلامی برای حسابداری پرداخت. روش نخست استفاده از روش استقرایی برای ایجاد مفاهیم و اهداف حسابداری بر اساس اصول بنیادی اسلامی می باشد . روش دیگر، استفاده از استدلال استنتاجی است که از طریق آن، مفاهیم ایجاد شده در حسابداری معاصر از لحاظ تطابق با اصول شرعی بررسی می شود. در عمل "سازمان حسابداری و حسابرسی برای موسسات مالی اسلامی " 35(AAOIFI) نیز از این روش بهره جسته است، با این استدلال که تمام موضوعات حسابداری تحت تاثیر قوانین شرعی نبوده و برخی مبادلات و مفاهیم حسابداری دربرگیرنده مفاهیم مذهبی نیست. در این بخش، عناصر چارچوب مفهومی غربی برای گزارشگری مالی، از دیدگاه شرعی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. عناصر انتخاب شده آن دسته از عناصری هستند که به وفور در ادبیات حسابداری اسلامی، مورد بحث قرار گرفته اند.
ّ-ٌ- اهداف حسابداری و گزارشگری از دیدگاه اسلامی
اسلام خط مشی ای کلی برای ثبت و گزارشگری مبادلات ف راهم می کند (لویس، ًًٌٍ). خداوند از مسلمانان می خواهد مبادلات خود را ثبت نمایند: "ای کسانی که ایمان آورده اید! هرگاه برخی از شما (به وسیله
قرض یا نسیه) به برخی دیگر بدهکار شدید که باید آن را تا سرآمدی معین بپردازید، آن را بنویسید و باید نویسنده ای در میان شما متن قرارداد را به حق و عدل بنویسد." (سوره بقره، آیه ٍٍَ). تاکید اسلام بر این ثبت ها نشان دهنده اهمیت حقوق و تعهدات اجرایی است و ناشی از این اعتقاد اسلامی است که هرگونه ابهام و عدم اطمینان در تعهدات بین افراد باید از بین رود (عسکری و کلارک36، ٌُُْ).
علاوه بر این، دیدگاه اسلامی پاسخگویی، باعث ایجاد اهداف مختلفی برای حسابداری و گزارشگری می شود و بر دو اصل استوار است:
ٌ. توحید: که به معنای تسلیم شدن مطلق در برابر خواست خداوند است . طبق اصول بنیادی اسلامی، تمام افراد در روز جزا در برابر خداوند پاسخگو هستند.
ٍ. مالکیت: طبق این مفهوم خداوند مالک نهایی همه چیز می باشد و انسان خلیفه او در زمین است . البته این بدان معنا نیست که مالکیت شخصی در اسلام مفهومی ندارد؛ همه افراد حق تملک دارایی ها را دارند اما این مالکیت مطلق نیست. انسانها امانتدار این داراییها هستند و باید طبق خواست خداوند از آنها استفاده نمایند.
بنابراین هدف اصلی حسابداری در اسلام، ادای مسئولیت پاسخگویی در برابر خداوند است. این امر به وضوح باعث ایجاد تفاوت میان شیوه حسابداری اسلامی و غربی می شود؛ چون، طبق اصول حسابداری غربی، پاسخگویی به سهامداران در اولویت قرار دارد. هدف دیگر گزارشگری در اسلام، برآوردن الزامات شرعی است که همان دستورات خداوند است. علاوه بر این اسلام به برقراری عدالت اجتماعی تاکید دارد که پرداخت زکات مثالی است از اهمیت این موضوع در اسلام که حسابداری نقشی مهم در ایفای این وظیفه بر عهده دارد.
ّ-ٍ- واحد حسابداری (تفکیک شخصیت)
مفهوم واحد حسابداری بیان می کند که هر شرکت، یک واحد حسابداری مستقل از مالکان آن و دیگر
شرکتها می باشد (بلکویی37، ًًًٍ). این مفهوم باعث محدود شدن اقلام و مبادلاتی می شود که ممکن بود در گزارشهای مالی گنجانده شوند (هندریکسون 38، ٌٍَُ). نظریه پردازان اسلامی در این زمینه که آیا تفکیک کردن شرکتها از مالکان آنها با اصول اسلامی تطابق دارد یا نه، اتفاق نظر ندارند. عده ای بر این عقیده اند که اسلام در این باب جزئیات و اطلاعاتی را مطرح نکرده است و اگر بخواهیم شرکت را شخصیت مستقلی در نظر بگیریم، باعث ایجاد مشکلات اخلاقی می شود. چرا که، مالکان به هنگام ناتوانی در پرداخت بدهی، نسبت به بدهی های شرکت هیچ مسئولیتی ندارند حال آنکه، در سود باقی مانده شرکت سهیم هستند . این عدم تقارن باعث ایجاد عدم تناسب میان منافع احتمالی و ریسک پذیرفته شده می شود که همان قمار محسوب می گردد (گمبلینگ و کریم39،
ٌٌُُ؛ خان40، ٌُُُ).
از طرف دیگر، نظریه پردازانی مانند ادنان و گافیکین 41 (ٌُُْ)، عبدالرحمان 42 (ٌُُّ) و اتیه 43 (ٌَُُ) معتقدند که شخصیت مستقل شرکتها از دیدگاه اسلامی قابل قبول است . آنها به این نکته اشاره می کنند که موسسات قانونی با منابع مالی مستقل نظیر مساجد، از اوایل حکومت اسلامی برای مسلمانان شناخته شده اند. علاوه بر این، عدم تقارن بین ریسک و پاداش و احتمال بدهکاری محدود در قراردادهای مضاربه 44، که به نوعی مشارکت تضامنی با مسئولیت محدود بودند، از گذشته وجود داشته است . از نظر ا ین عده، شرع اسلام نه تنها مخالفتی با شخصیت مستقل شرکتها ندارد، بلکه الزام شرکتها به پرداخت زکات، خود گواه از قابل قبول بودن این مفهوم از دیدگاه اسلامی است. "سازمان حسابداری و حسابرسی برای موسسات مالی اسلامی" (AAOIFI) نیز با
توجه به اینکه موسسات خیریه و مساجد از دیرباز به عنوان موسسات قانونی مستقل در جوامع اسلامی حضور داشته اند، این مفهوم را می پذیرد.
ّ-َ- تداوم فعالیت
طبق این مفهوم فرض می شود شرکتها تا آینده ای نامحدود به فعالیت خود ادامه میدهند مگر اینکه مدارکی بر خلاف آن وجود داشته باشد (الکساندر و بریتون45، ٌُُُ). تداوم فعالیت یکی از مفروضات مهم در حسابداری است که در برخی شرایط از بهای تمام شده تاریخی حمایت می کند و یکی از مفاهیم زیربنایی تهیه استانداردهای حسابداری و صورتهای مالی می باشد.
نظریه پردازان مخالف معتقدند پذیرش این مفهوم به معنای قبول وجود چیز دیگری (یعنی همان شرکت) غیر از خداست که مستمرا تا زمانی نامعلوم به زندگی خود ادامه خواهد داد و این مغایر با اسلام است . اصل نقدشوندگی46 (که نقدینگی پروژه های تامین مالی شده توسط وجوه مضاربه را ملزم می کند ) نیز مغایر با این فرض می باشد (ادنان و گافیکین47،ٌُُْ). در مقابل، AAOIFI براساس قرارداد مضاربه (که برای دوره های زمانی خاصی است اما فرض می شود تا زمانی که یکی از افراد درگیر در قرارداد آن را خاتمه دهد، ادامه خواهد داشت) از این مفهوم حمایت می کند. زید48 (ٌُُِ) نیز به این دلیل که استمرار و تداوم یکی از اصول زیربن ایی زندگی مسلمانان است و استمرار فعالیت شرکتها (به عنوان منابعی برای پرداخت سالانه زکات ) لازم است، این مفهوم را می پذیرد.
ّ-ُ- دوره زمانی
مفهوم دوره زمانی ایجاب می کند گزارش های مالی که نشان دهنده تغییرات در سرمایه شرکت می باشند، باید به صورت دوره ای افشا شوند (بلکویی، ًًًٍ). طبق این مفهوم که با فرض تداوم فعالیت در ارتباط است شرکتها معمولا عمر درازی دارند و لذا، مالکان اصلی نمی توانند برای تصمیمگیری درباره موفقیت یا شکست عملیات شرکت تا پایان عمر شرکت منتظر بمانند. این مفهوم مورد قبول نظریه پردازان اسلامی ن یز می باشد . پرداخت زکات بر داراییها که به طور سالانه محاسبه و پرداخت می شود، دلیلی برای قبول مفهوم دوره زمانی است (ادنان و گافیکین، ٌُُْ؛ زید، ٌُُِ). علاوه بر این مطالعات اتیه49 (ٌَُُ) نشان می دهد بودجه بیت المال به صورت سالانه تهیه می شده و کارمندان در حکومت اسلامی حقوق خود را به صورت سالانه دریافت می کردند.
ّ-ِ- واحد اندازه گیری (ثبات قدرت خرید)
مفهوم واحد اندازه گیری بیان می کند که حسابداری فرآیند اندازه گیری و ارائه فعالیتهایی است که قابلیت اندازهگیری با معیارهای پولی را دارند (بلکویی، ًًًٍ). مفهوم واحد اندازه گیری دارای دو نقطه ضعف است: اول اینکه حسابداری تنها اطلاعاتی را که براساس معیارهای مالی قابل اندازه گیری باشند، در نظر می گیرد و سایر اطلاعات، هرچند برای استفاده کنندگان از اطلاعات مالی مهم و مربوط باشند، نادیده گرفته می شوند . دوم آنکه، مفهوم واحد اندازه گیری فرض می کند قدرت خرید واحد پولی در طول زمان ثابت است، اما در واقع به علت وجود تورم اینگونه نیست.
در رابطه با اینکه به هنگام تعیین حقوق و تعهدات مالی، تاثیر تغییرات در قدرت خرید باید در نظر گرفته شود یا نه، دو دیدگاه مختلف اسلامی مطرح شده است: طبق دیدگاه اول، اگر به هنگام تورم اصلاحات تورمی صورت نگیرد، در حق وام دهندگان اجحاف خواهد شد، بنابراین باید هنگام تعیین حقوق و تعهدات مالی، تغییرات در قدرت خرید پول را در نظر گرفت. دیدگاه دوم عنوان می کند که انجام اصلاحات به هنگام تغییرات در قدرت خرید، نوعی ربا است که در اسلام ممنوع می باشد. در این خصوص، نظریه پردازان اسلامی "واحد پولی مثبت"50
را پیشنهاد نموده اند؛ که به معنای استفاده از کالایی است که تصور می شود ارزش ثابتی داشته باشد، مانند طلا یا نقره که به وسیله آن می توان ارزش واحد پولی را اندازه گرفت و تغییرات در قدرت خرید پول را حفظ نمود . هدف از این کار آن است که اطمینان یابیم شرکت با دیگران به طور غیرمنصفانه معامله نمی کند (اتیه، ٌَُُ).
AAOIFI بدون ارائه دلیلی برای انتخاب خود، از این مفهوم در چارچوب نظری خود استفاده کرده است . نظریهپردازان مختلف نیز در این موضوع اتفاق نظر دارند که مفهوم ثبات قدرت خرید مغایر با اصول اسلامی است، اما بنا به ملاحظات عملی و نبود راه حل جایگزین، به ناچار از آن استفاده می شود (ادنان و گافیکین، ٌُُْ).
ّ-ّ- محافظه کاری
براساس مفهوم محافظه کاری، حسابداران باید تا جاییکه میتوانند ، داراییها و درآمدها را به کمترین قیمت و بدهی ها و هزینه ها را به بیشترین قیمت گزارش نمایند . همچنین باید هزینه ها سریعتر و درآمدها را دیرتر شناسایی نمایند (هندریکسون، ٌٍَُ). مدیران اغلب تمایل دارند گزارشها و صورتهای مالی را در جهت منافع کوتاه مدت خود تحریف نمایند، اما مفهوم محافظه کاری از این کار جلوگیری خواهد نمود. برخی از منتقدان معتقدند محافظه کاری منجر به تحریف داده های حسابداری شده و از ارائه اطلاعات مربوط و قابل اطمینان جلوگیری می کند.
ادنان و گافیکین (ٌُُْ) بنا به دلایل ذکر شده به انتقاد از محافظه کاری پرداخته اند . آنها معتقدند محافظه کاری در تضاد با قرآن و در نتیجه شرع اسلام می باشد . گمبلینگ و کریم 51 (ٌٌُُ) نیز ادعا می کنند محافظه کاری منجر به کم گزارش کردن دارایی ها و در نتیجه کاهش زکات می باشد، بنابراین مغایر با گزارشگری مالی اسلامی است. احمد 52 (ًٌُُ) عنوان می کند هرچند محافظه کاری گاهی اوقات با اصول اسلامی در تضاد است، اما از طریق محدود کردن ارزیابی های خوش بینانه و توزیع سودهای کسب نشده، به
