بخشی از مقاله
چکیده
برای ارزیابی سطوح مختلف آبیاری تکمیلی و رقم گیاه نخود آزمایشی به صورت طرح کرتهای خرد شده در قالب بلوکهای کامل تصادفی با 3 تکرار در سال 1391-1392 در بروجرد اجرا شد. تیمار آبیاری تکمیلی در سه سطح شامل: تیمار بدون آبیاری یا شاهد، یک بار آبیاری در مرحله 50 درصد گلدهی و تیمار یک بار آبیاری در مرحله غلاف دهی به عنوان عامل اصلی و سه رقم نخود شامل: ارقام آزاد، آرمان و هاشم به عنوان عامل فرعی مورد بررسی قرار گرفت. با اعمال شاهد - بدون آبیاری - صفت پروتئین دانه به طور معنیداری افزایش یافت. با اعمال آبیاری تکمیلی در مرحله 50 درصد گلدهی صفات ارتفاع بوته و عملکرد بیولوژیکی به طور معنی افزایش یافت و با اعمال آبیاری تکمیلی در مرحله 50 درصد غلافدهی صفات تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در بوته، وزن صد دانه، عملکرد دانه و شاخص برداشت به طور معنیداری افزایش یافت. با کاربرد رقم آزاد صفات تعداد غلاف در بوته، وزن صد دانه، عملکرد بیولوژیکی، عملکرد دانه و شاخص برداشت به طور معنیداری افزایش یافت. با کاربرد رقم آرمان صفت تعداد دانه در بوته به طور معنیداری افزایش یافت. با کاربرد رقم هاشم صفت ارتفاع بوته به طور معنیداری افزایش یافت.
واژههای کلیدی: نخود، آبیاری تکمیلی و رقم
مقدمه
حبوبات و به خصوص نخود نقش اساسی در کشاورزی پایدار دارند، این محصولات منابع ارزنده ای از پروتئین گیاهی بوده که در رژیم غذایی انسان و نیز تعلیف دام بسیار ارزشمند می باشند. بقولات پایداری و بهره وری خاک را افزایش داده و شانس استقرار بیماریها، آفات و علف های هرز را برای محصول بعدی بخصوص زمانی که غلات در تناوب قرار دارند کاهش می دهند.ایران از لحاظ سطح زیر کشت نخود مقام چهارم را در بین کشورهای جهان دارد متوسط عملکرد نخود در ایران 358 کیلو گرم در هکتار می باشد که نسبت به عملکرد جهانی 780 کیلوگرم در هکتار بسیار پایین است. عمده کشورهای تولید کننده نخود در مناطق خشک و نیمه خشک قرار داشته و حدود 90 درصد از محصول نخود جهان در به صورت دیم مابقی به صورت آبی کشت می شود.
بخش عمده ای از مناطق دیم خیز کشور در منطقه غرب کشور قرار دارد و %95 در شرایط دیم کشت می شود. لذا توجه بر اثر آبیاری تکمیلی بر افزایش عملکرد نخود در دیم زارها امری اجتناب ناپذیر است.آبیاری تکمیلی عملیاتی با کارایی بالاست که برای افزایش تولید محصولات کشاورزی و بهبود معیشت در نواحی خشک از پتانسیل بالایی برخوردار است.
خشکی خاک ناشی از فقدان آب موجب تغییراتی در شرایط فیزیکی خاک از قبیل افزایش تشکیل فضاهای بین ریشه و خاک می شود. خشکی خاک مانع توسعه عادی سامانه ریشه گره ای می شود. کاهش تماس منجر به محدودیت جذب آب و عناصر غذایی می شود.تنش خشکی از طریق تأثیر بر آنزیمهای مؤثر در فرآیند فتوسنتز، بسته شدن منفذ روزنه ها و کاهش میزان فتوسنتز در داخل کلروپلاست باعث کاهش قدرت منبع می گردد. تنش خشکی موجب کاهش طول دوره گلدهی و تسریع رسیدگی گیاه نخود می گردد همچنین اعلام نمودند کمترین طول دوره رشد و عملکرد در گیاهانی که در معرض تنش خشکی قرار داشتند به دست آمد. نخود در مرحله گل دادن به کمبود آب حساس است و از این مرحله تا غلاف رفتن بوته ها باید از آب کافی برخوردار باشد، آبیاری علاوه بر افزایش تعداد غلاف ها در بوته ها، وزن دانه را نیز زیادتر می کند.
از آنجایی که نخود در بیشتر مناطق پس از فصل بارندگی با استفاده از رطوبت ذخیره شده در خاک کشت میگردد، تنش انتهایی اهمیت زیادی دارد، کاهش عملکرد ناشی از تنش خشکی معمولاٌ حدود 30-60 درصد است . عملکرد دانه در محیط دیم با آبیاری تکمیلی بیشتر از محیط دیم بود.
اعمال تنش خشکی در مراحل رشد رویشی و زایشی موجب کاهش ارتفاع بوته و تعداد غلاف در بوته میشود. ارتفاع یک صفت ژنتیکی است می توان نتیجه گرفت اختلافات مشاهده شده در میزان ارتفاع ناشی از اختلاف ژنتیکی موجود در بین ارقام مختلف است و انجام آبیاری در مرحله گلدهی و غلاف دهی باعث افزایش ارتفاع بوته می شود. وقتی تنش های محیطی مؤثر بر عملکرد نهایی در طول دوره رشد و نمو گیاه اتفاق می افتد بخشی از عملکرد که در اوایل مرحله زایشی تشکیل می شود - تعداد غلاف در بوته - عمدتاً بیشترین عکس العمل را نسبت به آن تنش نشان می دهد.
وجود تنش های محیطی مانند کمبود آب به ویژه در مرحله تشکیل و پر شدن دانه، به دلیل کاهش در میزان فتوسنتز جاری، سرعت و طول دوره پر شدن و در نهایت وزن دانه را کاهش می دهد علاوه بر آن، عوامل ژنتیکی - رقم - نیز بر این صفت تأثیر دارد. وزن صد دانه در آبیاری تکمیلی نسبت به شاهد افزایش می یابد و محدودیت رطوبت در زمان غلاف بندی و پرشدن دانه می تواند موجب کاهش انتقال مواد فتوسنتزی و در نتیجه چروک شدن دانه ها گردد.
در آبیاری تکمیلی به دلیل این که محدودیت رطوبتی تا حدودی مرتفع گشته و در نتیجه دوره پر شدن دانه تا حدودی طولانی شده و مواد فتوسنتزی بیشتری به دانه ها اختصاص یافت. با افزایش دفعات آبیاری، وزن صد دانه افزایش پیدا می کند. وزن صد دانه گیاهانی که تا مرحله گلدهی آبیاری شدند به مراتب بیشتر از وزن هزارصد دانه گیاهانی بود که آبیاری آنها بعد از مرحله گلدهی انجام گرفت.با توجه به رشد نامحدود گیاه نخود و همزمانی دوران زایشی با بخشی از دوران رویشی به نظر می رسد آبیاری در مراحل فوق عملکرد دانه را متناسب با عملکرد بیولوژیک افزایش داد.
تیمار آبیاری تکمیلی در مرحله50 درصد گلدهی بیشترین عملکرد بیولوژیکی را نسبت به سایر تیمارهای آبیاری تکمیلی از خود نشان داد.
رشد غلاف ها در نخود از یک منحنی سیگموئیدی پیروی می کند که رقم و زمان غلاف دهی - تشکیل غلاف ها - بر روی اجزای عملکرد در تیمارها مؤثر است به طوری که غلاف هایی که دیر تشکیل می شوند کوچک تر بوده و دارای تعداد کمتری دانه در هر بوته و دانه های کوچک تری هستند.آبیاری تکمیلی سبب افزایش عداد غلاف در گیاه، وزن صد دانه و عملکرد دانه گردید و بیشترین تعداد غلاف در گیاه ، وزن صد دانه و عملکرد دانه متعلق به رقم آزاد بود . طی تحقیقی تاثیر کمبود آب بر کاهش تعداد غلاف در بوته نخود را مورد بررسی قرار گرفت که کمترین آن مربوط به رقم هاشم بود. وجود اختلاف معنی دار در بین ارقام مورد آزمایش از نظر تعداد غلاف در بوته حاکی از تاثیر ساختار ژنتیکی بر روی این صفت می باشد.
کرت هایی که آبیاری تکمیلی صورت گرفته بود، تعداد غلاف بیشتر از کرت های دیم بود و ارقام آزاد و رقم آرمان به ترتیب بیشترین و کمترین تعداد غلاف در بوته ها دارا بودند که با افزایش طول دوره رشد ارتفاع بوته و وزن دانه در بوته افزایش می یابد. تعداد دانه در غلاف، با ثبات ترین جزء عملکرد در حبوبات می باشد. زیرا تعداد سلولهای تخم تقریباً در همه تخمدان برابر است. طی آزمایشی بین سه رقم نخود جم، هاشم و پیروز گزارش کردند که بیشترین عملکردبیولوژیک مربوط به تیمار آبیاری کامل و کمترین آن مربوط به تیمار بدون آبیاری بود که با تیمار یکبار آبیاری در گلدهی تفاوت معنی داری نداشت. در بین ارقام مورد آزمایش مشخص گردید رقم هاشم؛ بیشترین و رقم پیروز
